Ցայգալոյս

ՓՈՂՈՑԸ

Փողոցը որ կ՚երկննայ շիտակ կամ ծուռ, յոգնած, տխուր կամ զուարթ, աչքն է քաղաքին, ամէնէն կենդանի արտայայտութիւնն անոր։

Կեանքն է քաղաքին։

Ինչպէս ըսեմ ձեզի գաւառական պզտիկ քաղաքի այն փողոցին պատմութիւնը, որուն վրայէն սերունդներու երկար թափօրն անցած է, փոփոխակա՜ն ու անկայուն, ուր օրուան պահերն իրենց առանձին, յատուկ եւ տարուան եղանակներն իրենց շահեկան պատկերներն ունին։

Երբ աչքս կը գոցեմ, դեռ այսօրուան պէս պայծառ կը տեսնեմ մանկութեանս փողոցը՝ որ իրիկունը հազիւ սկսած, մութը գետնին հասածին պէս՝ կը քնանար հինգ տարուան տղու մը խաղաղաւէտ ու հանդարտ քունովը։ Ամառ օրերն այսպէս էին։ Ո՛չ մէկ ոտնաձայն, ո՛չ մէկ աղմուկ, մինչեւ որ առտուանց կանուխ ժամուն կոչնակը հնչէր հատիկ—հատիկ ու տանիքներուն վրայ պառկած բնակչութեան զարթում բերէր. եկեղեցիին դուռը կը ճռնչէր, լուսարարը կանթեղները ճռճռացնելով վար կ՚իջեցնէր վառելու եւ առաջին հազն ու քնաթաթախ ձայնը որ կը լսուէր փողոցին մէջ, լուսարարէն ետքը, քահանայինն էր։ Փողոցը, քաղաքն էր որ աղօթքով արթննալ կը սկսէր։

Անմիջապէս յետոյ թաղին ծերերն ու պառաւները կը խարխափէին, կիները ձեռքերնին պատերը քսելով, էրիկներն իրենց գաւազանին երկաթէ սուր ծայրովը քարերը ծեծելով։ Ու աղօթքի փշրունքներ, «Տէ՜ր, մեղայ քեզ յերկինս եւ առաջի քո», «Բարի լոս բարի Քրիստոս», ընկերացած երկար յօրանջումներու, չոր ու տկար հազերու՝ կը թափթփին իւրաքանչիւր ժամուորի ետեւէն՝ մինչ աքաղաղները մութ անկիւններէ, թառնիկներու վրայէն, կը հնչեցնեն իրենց արշալոյսի զիլ շեփորը, արթնցնելով իրենց կարգին, հաւերու եւ ձագերու բազմանդամ ընտանիքը՝ որ շրջապատած է զիրենք ու կը քնանայ թեթեւօրէն։ Կամաց—կամաց երթեւեկութիւնը կը շատնայ, ոմանք ժամուոր եւ ոմանք ալ աղբիւրը ջուրի գացող երիտասարդներ, մինչ որ բարի լոյսը, ճերմակ ու մաքուր, տեղաւորուի գետինը, բոլոր դռները ճռնչեն իրենց ծխնիներուն վրայ ու քաղաքը կատարելապէս արթննայ։

Արեւածագէն առաջ եկեղեցին աւարտած կ՚ըլլար. յետնորդները՝ նորէն ծերերն ու պառաւները, որոնք դանդաղօրէն տուն կը դառնային, հինգ—վեց քայլն անգամ մը կենալով՝ շունչ առնելու եւ իրենց դէմն ելլողին կամ աջ ու ձախի վրայ դռներուն առջեւ կեցողներուն «ողորմի Աստուած» ըսելու համար։

Ժամուորէն ետք կարգը շուկացիներունն էր։ Յայտնի թախիծով ու մտահոգութեամբ ստուերոտած հայրական դէմքեր՝ օրուան դժուարին վաստակին ու տանը անմիջական անհրաժեշտութիւններուն, մանաւանդ հացի հարկեցուցիչ ու սպառնական մտմտուքը շալկած՝ կը քալեն, խանութիւն տետրակներն իրենց անութին տակ տոպրակով ու ձեռքերնին գօտիներուն կամ գրպաններուն մէջ ձգած թուլօրէն։ Ամէնուն ալ նայուածքը իրարու կը նմանի, ծանր, մտասեւեռ, տխուր, միշտ դէպի գետինը եւ հազիւ դժկամութեամբ երբեմն ի վեր՝ հանդիպողին բարեւ, Աստծու բարին մը փոխանակելու համար։

Անկէ ետք փողոցը նորէն՝ կ՚ամայանար, անցուդարձը կը դադրէր եւ միջօրէին գրեթէ կը պապանձէր, որովհետեւ մանուկները վարժատուն հաւաքուած կ՚ըլլային ու պարտէզներէն քաղաք վերադարձող պարտիզպաններն ալ իրենց պզտիկ էշերուն հետ շատոնց տեղ հասած։ Ա՜խ այն առաւօտները ուր թաղին մանուկները խմբովին, ամէնքն ալ գլխիբաց, բոպիկ, իրար հրելով, հեւ ի հեւ կը վազէին պարտիզպաններուն միրգերով ծանրաբեռնուած իշուկին ետեւէն ու կը պոռային միաձայն. — «Փաշա՜, փաշա՜, ալմա վեր, ալմա վեր». ու պարտիզպանը, ասի շատ հին բարի սովորութիւն մըն էր, կը սկսէր բուռ—բուռ խնձոր կամ տանձ ցանել զինքը շրջապատող մանուկ ամբոխին մէջ՝ գոհունակ ժպիտներով. զուարթ, խենդ վլվլուկ մըն էր կը բարձրանար, բազմաթիւ մանկական ձեռքեր կը խլէին գլտորած միրգերը, իրարու ձեռքէ յափշտակելով ու գոգերնին լեցնելէ ետք՝ նորէն վազելով պարտիզպանին ետեւէն. ու մանկական խմբակը երթալով կը մեծնար, որովհետեւ քանի յառաջանային՝ դռներէն դուրս կը թռչէին ուրիշ պզտիկներ ալ ու կը սկսէին իրենք ալ միեւնոյն յանկերգը կրկնել։

Միջօրէին, ըսի, փողոցը բոլորովին համր կը դառնար. եւ իրաւ ալ պատահական անցորդը՝ շուկայէն տուն եկող մը պիտի ըլլար շատ—շատ, հէպիկէն ուսին վրայ կամ ձեռքը կտոր մը միս բռնած. եւ ա՛լ ոչ ոք։ Փողոցն ամբողջ երկայնքով, վերէն մինչեւ վար, մէյ մը կնիկներուն, մէյ մըն ալ թաղին դատարկապորտ, տուկատ շուներուն ու անհոգ հաւերունն էր։

Այդ շունե՜րը որ իրենց բոլոր նախահայրերու եւ անոնց սերունդով միեւնոյն այդ քարերուն վրայ ծնած, սնած ու մեծցած էին՝ կը մնային տէր ամբողջ թաղին։ Անոնցմէ ոմանք իրենց յատուկ անուններն ունէին՝ Թալօ, Քօմօ, Կիւմիշ, Աալօ, մկրտուած միշտ մանուկներու կողմէ անոնց լակոտ վիճակին մէջ եւ որոնք առանձին բարեկամութեամբ մը կապուած միշտ փոխադարձաբար, շատ անգամ մէկ դրան վրայ խաղընկեր եղած են, մէկտեղ ապրած ու կատակած՝ սրտառուչ միամտութեամբ։ Չար չեն, ոչ ալ խածան. հեզ, սակաւապետ, քոսոտ ու շատ չքաւոր, մանաւանդ ծոյլ, Տէ՜ր Աստուած, չորս ոտքերնին երկարած, շատ հեզ պոչերնուն անգամ տիրութիւն ընելու անտրամադիր վիճակի մէջ՝ շուքի մը տակ կ՚ընկողմանին ու կը խորդան. քար նետես՝ տեղերնուն չեն շարժիր. եթէ վերջապէս անօթութիւնը քիչ մը անտանելի դառնայ՝ կը մօտենան այս կամ այն տանը՝ ծանօթի երեւոյթով ու կողկողագին դէպի ներս կը նային, գետինը կը լզեն, պոչերնին կը շարժեն, կը հոտուըտան երախաներու ձեռքը ու եթէ պատեհութիւնը բարեդէպ ըլլայ՝ քանի մը քայլ կ՚առնեն դուրսի դռնէն ներս, կտոր մը հաց կամ ոսկոր մը խածնելով կը հեռանան. ու ասի իրենց ամբողջ ճարտարութիւն, ռազմագիտութիւնն է. անկէ անդին՝ դժուար թէ կատուի մը հետ իսկ կռուի բռնուին պատահական հանդիպումի մը ատեն։

Հաւերն ալ ասոնց չափ ընտանի ու ընտել, մինչեւ իրիկուն կը կտկտան ու կը չափեն փողոցը, կը կռկռան. աքաղաղները կը սիգան, կը թափահարեն իրենց թեւերը եւ անցորդին ոտքերուն առջեւէն հազիւ թէ կը փախին։

Բոլոր դռները ընդհանրապէս բաց են ու այնպէս կը մնան մինչեւ իրիկուայ ժամուն կոչնակը, որովհետեւ կնիկներն իրենց առաւօտեան աւլուք հորդուքէն ետքը՝ ամառ օրերուն կը հաւաքուին տանը սեմին վրայ՝ դրացիներով կամ առանձին, ու կար կը կարեն, կը կալաճեն. աղջիկներ, մանաւանդ նշանածները, աւելի ետեւօք՝ դէպի ներսերը կը նստին՝ առնանցը կողմէն մարդոց հետ անպատեհ հանդիպում չունենալու. չէ՞ որ մանաւանդ պարտականութիւնն ալ այնպէս կը պահանջէ։

Շուքը կը դառնայ ձախ պատէն դէպի աջ ու եղանակին համեմատ՝ կնիկներն իրենց մասնաւոր նշաններով կը գիտնան օրուան պահն ու ժամը. արեւը Թլացւոց պատին վրայ ինկաւ, կ՚ըսէր մայրս, կէս օր է, կամ դիմացի քարին տակտիքը շուքը կոխեց՝ ա՛լ իրկուն է։

Կէսօրէն ետք, էտինքին՝ ասորցի աղջիկները կը քակուէին, երեք—երեք, չորս—չորս, կուկումը ուսերնուն վրայ, ձոթը բերաննին ու աղբիւր կ՚երթային. առոյգ, կորովի, անսանձ ու ուժեղ, ամազոնի ձագտիք այդ աղջիկները որ ուժով—ուժով ու աննկատ կը խօսին՝ հնչուն, շեշտուած ու ոլորուն ձայնաւորներու բարբարոս առոգանութեամբ մը. մինչեւ աչքերուդ բիբը կը հային ու նայուածքով կ՚ուտեն քեզ՝ եթէ գեղեցիկ երիտասարդ մըն ես. տափակ ու սուր այտոսկրներ ունին՝ անհաճոյ կարմիրի մոյնքով, ընկրկող ու հրավառ արտայայտութիւն մը իրենց խաժ աչքերուն մէջ եւ առնական խրոխտանք մը իրենց բոլոր անձին վրայ։

Յամրաբար ոգեւորութիւնը նորէն կը սկսի, անցուդարձերը կը շատնան, որովհետեւ իրիկուն է, շուկեւորը տուն կը դառնայ, ժամուն կոչնակը հնչելու մօտ։ Եւ անցորդները նո՛յն ծանօթ դէմքերը, նո՛յն թաղեցի սերունդը՝ մեծով ու պզտիկով. կարծես գոց եղած, առաջուց եղանակաւորուած ու սահմանագծուած կեանք մը՝ որ իր գոյութիւնը կը հաստատէ այդ պայմանադրական երթեւեկութեամբը, լեցնելով ու պարպելով փողոցը, ինք անոր ծանօթ, ու անիկա իրեն։ Անկէ ետք, նորէն գիշեր. ու դռները կը գոցուին հաստատուն նիգերով, փողոցն ալ խեցիի մը պէս փեղկերն ինք իր վրայ կը խփէ ու կը թմրի կը քնանայ։

* * *

Հազիւ գիրկ մը լայնութեամբ եւ քանի մը գիրկ երկայնութեամբ մանկութեան փողոցս, որ ձմեռը մինչեւ տանիքները ձիւնով կը լեցուէր եւ ուր տունը մնացող անգործ ծերերուն հետ թիերով աստիճաններ կը շինէինք՝ հաճոյակատար ըլլալու համար անցորդներուն, ուր գարնան պայծառ առաւօտներուն, դրան առջեւ մանուշակի առաջին փունջերը կը տեսնէինք պարտիզպաններուն գլխարկին շուրջը փաթթուած չիթերուն մէկ ծայրը զետեղուած, նոյն տեղն է ինք նորէն, նոյն սալաքարերով ու նոյն սալայատակով. ժամանակը եկեր անցեր է, խաղընկերներս ամէնքն ալ հեռացեր են. նոր մանուկներ կը խաղան հոն հիմա անշուշտ դռներուն առջեւ, մեծերը ծերացեր են ու արդէն տարեւորներն ալ մէկիկ—մէկիկ պակսեր՝ Աստծու ճամբան շտկուեր են՝ եւ սակայն ինք իր գետինը տոկուն եւ տեւական կը պահէ միշտ. իր երկու քովն ի վեր կեցած պատերը նոյն ծեփն ու քարերը ունին նորէն, ապահովաբար միայն փորերնին քիչ մը աւելի դուրս ցցած, պատուհաններն իրենց թուղթով կամ ապակիով նոյն հանդարտ ու համբերող նայուածքը կ՚երկարեն դարվար, ցուիքները իրենց պռկունքը եւ ջրթոններն իրենց քիթը կը կախեն նորէն, մինչ, աւա՜ղ, անցած սերունդները օճառի լոֆի մը պէս մաշեր հատեր, անցեր գացեր են։

Ո՛չ մէկ անկենդան առարկայ այնքան ընդարձակ յիշատակով ծանրաբեռնուած եւ այնքան քաղցր ընտանութեամբ կապուած կ՚ըլլայ մարդուն հետ՝ որքան պզտիկ, հանդարտ քաղաքին աւելի պզտիկ ու աւելի հանդարտ փողոցը. երկրորդ տունն է անիկա գաւառի բնակչութեան, որովհետեւ երկար ժամանակներէ փոխանցուած միեւնոյն այդ քարերն ու գետինն են՝ որոնց վրայէն հանապազ կոխած անցած են քու բոլոր սիրելիներդ իրենց կեանքի բոլոր շրջաններուն մէջ, որովհետեւ այդ փողոցը հանդիսատես ու վկան եղած է անցեալ բոլոր յիշատակներուն՝ տխուր կամ հրճուալից, բաժնած է՝ քեզի համար անծանօթ տարիներէ ի վեր՝ զինքը բոլորող ընտանիքներուն ուրախութիւնն ու ցաւը, կրկնած է հարսնիքի զուարթ երգերն ու մահուան շարականները, եւ պիտի ապրի այսպէս տակաւին՝ որքան որ քու կեանքդ կրնայ փոխանցուիլ զաւկիդ եւ յաջողութիւնդ մշտնջենաւորել։ Այդ փողոցին մէջ անցած է իմ ու հօրս, ինչպէս նաեւ անոր հայրերուն մանկութիւնը երազի մը պէս, պատանեկան իմ խանդավառ քայլերս հոն ամէնէն շատ կոխած են՝ ինչպէս իմ հայրերուսը եւ միեւնոյն տեղէն վերջին անգամ անցած են իմ նախորդներուս բոլոր դագաղները. ասոր համար է որ աչքս չի մոռնար զայն ու ատեն—ատեն կը փնտռէ։

Ո՜րքան դժբաղդ ու անմխիթար պիտի ըլլար մեր հոգին՝ եթէ մարդկային կեանքին վաղանցուկ երեւոյթներն ունենային բնութեան բոլոր արարածներն ալ եւ գործարանաւոր էութեանց հետ ծնած չըլլային նաեւ քարն ու հողն ալ՝ իրենց համեմատապէս դիմադրական ու հզօր տեւականութեամբը. միտքը ո՞ւր պիտի թառէր եւ անցեալէն ի՞նչ պիտի գտնէր իր շրջավայրն եղող ջուրի պէս մշտաշարժ, դիւրափոփոխ եւ այնքան խուսափուկ բաներէն. գուցէ սիրտը պիտի մեռնէր եւ երեւակայութիւնը՝ անոր գերեզմանաքարին վրայ պառկած գոց ու սգաւոր թեւերով մեռելատիպ հրեշտակի մը ճերմակ պատկերը պիտի ըլլար, անթեւ եւ ճախրանքի անկարող. գուցէ շատ զգայութիւններ եւ տպաւորութիւններ իրենց ամէնէն անուշ, ամէնէն խոր ու տեւական յուզումովը՝ գոյութիւն պիտի չունենային։