Ցայգալոյս

ՊԱՏԿԵՐ ՄԸ

Տրտում, ժանգոտած երկինքին տակ էրիկ կնիկ տանիքին վրայ քարէ լողը [1] կը քաշեն։ Անձեւին վայրկենական դադարէն օգտուած՝ վեր են ելեր անկասկած իրենց պզտիկ տնակին հոգատարութեանը համար։

Հեղեղը նոր դադրած է եւ հաւանաբար ջուրն իր կատաղի հոսանքին մէջ ծեծելով գետինը՝ հողէն ներս թափանցած իջեր է վարը եւ առաստաղէն սկսած է կաթիլ։ Ու երկուքն ալ, էրիկ կնիկ, խռոված են՝ տանջող կաթիլքն իրենց գլխուն, իրենց քուրսիին վրայ, տեսնելով վատառողջ տնակին ուժասպառ տկարութիւնը։ Եւ որովհետեւ լողը ծանր է ու գլխաւորը՝ տարիքն առած՝ կինն ալ իր ուժը բերեր է միացնելու անոր, եւ լողփայտին մէկ չուանին ի՛նք ձեռք նետած, միւսին ալ ծերունին՝ կը քաշեն հեւալով, արտորանքով ու թախանձալից՝ լո՜ղը, քարէ ծանրատար լո՜ղը։ Ու կ՚երթան, ետ կը դառնան, նորէն կը սկսին, նորէն կը հասնին ցուիքին այսպէս շարունակաբար ափ մը տանիքին վրայ կկոցի անցուդարձ մը հինելով։

Օդը տխուր է, շա՛տ տխուր եւ ա՛յնքան կշտացած անձրեւէն, այնքան թրջած որ ատեն—ատեն դեռ կարծես կաթիլներ կը քամուին վերերէն, բարձրութիւններէն ու կը ցօղան։ Պատերը, փայտէ ճաղերը, պատուհաններու դռները՝ ամէնքն ալ անձրեւին տակ թրջած ու տժգունած, ողորմելի, խղճալի երեւոյթ մը առեր են. հողին հոտը՝ խոնաւ թափանցկութեամբ կը ծաւալի բաց պատուհաններէն ներս եւ անծանօթ, հողին տրտմութեան ծանրութիւնը կը բերէ իր հետ։

Ամպերը կը ծոցուորին նորէն, երթալով դարվար կը կախուին ու կը սեւնան, կը մռայլին. տեղատարափն ուշանալու չէ. ուշ կամ կանուխ անձրեւը, յորդ, բազմալեզու՝ պիտի շառաչէ, պիտի հեղեղէ։

Ուստի ա՛լ աւելի կ՚արտորայ լողին ծանրութեանը լծուած ծերուկ ամոլը. էրիկն իր արդէն յոգնած ուժին վերջին մնացորդները կը մատնէ ճերմակ մօրուքին անհանգիստ երերումով եւ կինն իր յայտնի ուժաթափութիւնը՝ դէմքին ջղաձիգ մկաններէն ու թեւերուն բռնի լարուածքէն։ Տէ՜ր Աստուած, կաթիլքը դադրէ՜ր ու տունը ջուր չառնէր, իրենց տեղեր—տոշակը չթրջէին։ Կը լողեն, կ՚արտորան, անհաստատ տանիքին ամրութիւն տալ կը ջանան, թոյլ աւազներու տոկունութիւն կը ստեղծեն։

Ու լողը ճռնչալէն ճչալէն կը վազէ անոնց ետեւ, ողբալի, լալահառաչ գանգատ մը եղանակելով, երկինքի այս տրտմութեան տակ թոքախտաւոր ու խեղդուկ հեծեծանքի մը պէս։ Զինքը քաշողներու ետեւէն՝ իր ձայնը, իր աղմկալի ճիչը կարծես ատեն—ատեն քրքիջի մը կը փոխուի, սակայն հեգնութեամբ լեցուն դիւային քրքիջ մը՝ որ զարհուրելի գուշակութիւններ կը պոռայ խլացած, անհոգ ականջներու. քրքիջ մը որ մէկ վայրկեանէն միւսը, կշտամբանքի կը նմանի, ափսոսանքի, ցաւակցութեան հանգամանքը կ՚առնէ, քիչ մը կը լռէ ու յետոյ իր բոլոր ուժերը հաւաքած՝ նորէ՛ն կը ճչայ, կ՚աղաղակէ, կը հեգնէ, վտանգը կը գուժէ եւ կը քեքեւէ անսրտօրէն։

Քիչ մը անդին, բարձրկեկ ուրիշ ցուիքի մը վերեւը պպզած պզտիկ տղեկ մը՝ մանկական միամտութիւնն իր աչքերուն մէջ՝ կը հետեւի այդ երթեւեկող էրիկ կնկան, անհոգ տրամադրութեամբ։ Այն աշխատութիւնը որ կը յոգնեցնէ զանոնք՝ քարին ծանրութիւնը ետեւնուն քաշած ատեն՝ զուարթութիւն կը պատճառէ իրեն. չի հասկնար ո՛չ անոնց մտահոգութիւնը, ո՛չ անոնց տաժանքը եւ ոչ ալ խոնջէնքը, ու երբ ա՛լ բոլորովին ուժաբեկ, անկարող՝ վերջապէս կանգ կ՚առնեն եւ կինը շնչասպառ՝ լիաթոք օ՜ֆ մը կ՚ըսէ թեթեւ ժպիտով մը էրկան երեսը նայելով՝ անդին մանուկը կը խնդա՜յ, կը ծիծաղի բարձրաձայն անոնց յոգնութեան, տատանումին վրայ. մանկական զուարթութիւնը կը կատակէ ծերութեան անկարողութեան հետ։

Անոնք վար կ՚իջնեն, լողը կը նստի իր տեղը ինք ալ ու կը հանգչի։

***

Միեւնոյն կերպով սկսան անկասկած ու միեւնոյն կերպով ալ կը վերջացնեն ահա միւսն ալ՝ կեանքի ընկերակցութիւնը, երբ արդէն անձրեւի եղանակը, քայքայման, ուժասպառութեան օրերն հասած են, երբ տանիքը ջուր կ՚առնէ, հարուածի ուժի չի դիմանար. որքան ալ խնամես, որքան ալ հաւատք ունենաս վրան՝ պա՜րապ տեղն է։

Բան մը կայ որ ակամայ կը յիշեցնէ թէ եկող օրերը, եկող արեւն ու հունձքերը ուրիշի մը համար են, դաշտերը, հողն ու քարն ալ ուրիշներու հաշւոյն կը ծլին, կը պտղաբերին. ամէնքն ալ, երկինքէն մինչեւ գետինը՝ չար ու անհաղորդ քարսրտութիւն մը ունին, անոնց ետ դարձող նորոգուող գեղեցկութիւնները, ժպիտը, երիտասարդ հրապոյրները սրդողած ու քէնոտ երեւոյթ մը ունին։

Ա՜խ, իրաւ որ շա՛տ տխուր բան է ասիկա։

Այսպէ՞ս սկսան՝ որ այսպէս վերջացնէին։

Ինչ որ կը մնայ այդ բոլորէն, ինչ որ կը հետեւի անոնց ստուերի մը պէս, այդ յուսակտուր աւաչն է, լողփայտին չարաշուք հեծեծանքը որ կը հնչէ տրտմաձայն ու մարդկային լեզուին խօսուն կեղերջը կը յօդաւորէ։ Բնութեան անհոգ ազդարարութիւնն է որ ճակատագրային օրէնքը կ՚ահագուժէ։

Հանդիպումը սրտաճմլիկ է. մանկական անխռով ծիծաղը, պարտուած ծերութեան արեւմարը եւ այս տրտմահնչուն աղաղակը որ կու լայ ամէնուն վրայ, կեանքի նոր արծարծուող կրակի՜ն եւ ա՛լ հանգած ցուրտ մոխի՜րին վրայ՝ ուր հազիւ վերջին կայծ մը կը մնայ կենդանութիւնը պահպանելու։

Եւ ուշ թէ կանուխ, վաղը կամ միւս օր այդ ամոլը, ինչպէս որ հիմա վար իջան գոհունակութեամբ, նոյնպէս իրարու ետեւէ պիտի երթան հանգչելու իրարու քով, գերեզմանի դրացնութեամբ՝ նոյնպէս հանդարտ, նոյնպէս անբողոք։ Այն ատեն ալ՝ նորէն աշուն պիտի գայ, ամպրոպը պիտի պայթի, տեղատարափը ցասումով կամ անաղմուկ պիտի թրջէ իրենց հողակոյտերը եւ կաթիլքը նորէն պիտի սկսի վարը. քնացած ոսկորները պիտի չխռովին սակայն ու մտահոգութիւնը պիտի չպաշարէ զիրենք. ու անձրեւը պիտի մսեցնէ զիրենք, բնութեան անողոք ցաւը պիտի թափանցէ յամրաբար տարածուելով քճքճուած պատանքին, բզկտուած կուրծքին, ծակ ակնակապիճին մէջէն։

Ո՞ւր պիտի գտնուի հոգատար սիրտ մը որ անհաստատ հողակոյտին մտմտուքն առնէ եւ ամրութիւն տայ անոր ափ մը հողէ տանիքին՝ խնայելու համար տակը պառկած անտէր ու անլեզու բնակիչները։

Իբրեւ անշահախնդիր ընկերակիցներ, խոտերը պիտի աճին թիզ—թիզ, ապրիմ—չապրիմները, իրենց դիւրամատոյց ու աժանագին բարեկամութեամբ, պիտի մշտնջենաւորեն դեռ կեանքի յուսախաբութիւնը թաց ու մենաւոր գերեզմանին շուրջը, եւ մանկական ոտքերը պիտի գան թեթեւաքայլ կոխոտելու, անցնելու անոնց վրայէն՝ ծիծաղելով բարձրաձայն կամ երգելով անվիշտ, ինչպէս քիչ մը առաջուան մանուկը։

Եւ աշխարհի հակասութեան դէմ մեղանչում մը պիտի չըլլայ ասիկա. իրերը իրենց դրոշմը ու կարգապահութիւնը պիտի ունենան միշտ. միայն, ինչ որ փոխուած ու ջնջուած պիտի ըլլայ՝ մարդկային ծիծաղը, մարդկային գիտակցութիւնն ու ձայնը պիտի ըլլան. անդարմանելին, անփոխարինելին ա՛յս է ահա։

Լեռներն իրենց յաւիտենական անշարժ հպարտութիւնը պիտի պահպանեն՝ բարձունքները բռնելով, եւ քամիներն ամէն աշնան՝ անոնց ցրտասարսուռ շունչը ու ամէն գարնան՝ կենդանի հոգին պիտի բերեն. արտոյտները հասած հունձքերու հասակն ի վեր պիտի թեւթեւին բերկրալից, արշալոյսի թեթեւ ու ցօղով մաքրուած մեղեդին թոթովելու եւ արեւը իր յորդ, շքեղ ու կարմիր ճառագայթումովը պիտի տաքցնէ ամէնքը, ամէնքը՝ բացի անոնցմէ, որոնք մէկ անգամ ապրելու անհնարին դժբաղդութիւնն են ունեցեր։

… Եւ երբ այս պահուն ուրիշ տանիքներու վրայէն կը ճռնչեն ուրիշ լողփայտեր հեծեծագին ու ողորմուկ, դաշտին ցեխին մէջէն արտասուող գիւղական սայլին ողբովը, խեղճուկ տանիքին վրայ միւսը հանգչեր է արդէն ու լուռ։ Վա՜րն ալ խաղաղութիւն ու հանգիստ. էրիկ կնիկ՝ քով քովի նստած, կը սպասեն որ կաթիլքը կտրի անշուշտ. ատեն—ատեն կը նային դէպի առաստաղը ու գրեթէ կը համրեն վերջին կաթիլները. ա՛լ ապահով են թէ յառաջացող գիշերուան մէջ հանգիստ պիտի քնանան ու իրենց անկողինը պիտի չթրջի։ Ծերուկը սիկարա մը կը վառէ ու պառաւը կարժառն առած դէմը՝ կը կծկէ բրդէ չուանը։ Բանի մըն ալ պէտք չունին ու կասկած մըն ալ չի տանջեր իրենց հոգին։

— Տէ՜ր, երկինքդ քաղցր ընես ու արքայութիւնդ անո՜ւշ…

Եւ աշնան խոնաւ տրտմութիւնը, դուրսէն եկած հողի թաց հոտը՝ խնկամանի մը պէս զօրաւոր կերպով կը բերէ մահուան յիշողութիւնը, գերեզմանի երանական մէկ բուրումը եւ անոնց հոգիները կը լեցնէ երկնային կարօտով, անդենական տեսակ մը արդար բաղձանքով. ու կ՚աւելնայ մահուան սէրը. սեւ պատերով ողորմելի խուցը՝ տաճարի, սրբարանի կը փոխուի ու անոնք որ պիտի քնանան քիչ մը ետքը այդ լռին ու անաղմուկ հանդարտութեան մէջ, արդէն իսկ փոխադրուած պիտի ըլլան իրականութեան չճանչցած մէկ աշխարհը, տարբեր մէկ երկիրը։

Կասկած չկայ ասոր։