Ցայգալոյս

ՀԱՅՐԵՆԻՔՍ Կ’ՈՒԶԵՄ ԵՍ

Ռումանիա, Հայ սրճարանի մը մէջ ենք։

Պանդուխտներ, մեր պանդուխտները ամէնքն ալ՝ հաւաքուեր են աղտոտ, հնոտի ու գարշելի սեղաններուն շուրջը, ոմանց առջեւ թէյի գաւաթներ, ուրիշներու ձեռքը սուրճի խոշոր սկահակ մը, ու կուշտ, լայնաշուրթ ախորժակով մը խմելով այդ կասկածելի թանձր թէյ ըսուած գունաւոր ըմպելին՝ որ տաք ըլլալու առաւելութիւնն ունի, ֆռֆռացնելով միւս սեւ ջուրի խառնուրդը՝ որ սուրճ անունը կը կրէ։

Ուրկէ՞ ուր այս կարշնեղ, հուժկու տղաքը Մուշէն ու Վանէն մինչեւ Դանուբի ափերը, ուրկէ՞ ուր հայաստանցի գեղջուկի այս հողագոյն, միամիտ եւ մռայլ դէմքերը, որոնց գլխուն վրայ ահա ռումանական գլխարկ մը եկեր ինկեր է ըստ բախտի եւ որոնց վիզին բոլորտիքը ճերմակ օձիքի պէս բան մը կը կորանայ՝ օտար ու հակասական ճաշակով։

Կը նայիմ շուրջս։

Սրճարան ըլլալու է այս մութ, այս խոնաւ ափ մը տեղը, բայց պատերէն վար կախուած են հնամաշ ցնցոտիներ, գործաւորի կեղտոտ լաթեր, անկիւն մը՝ տախտակէ երկար նստարանին վրայ անկողին մը ծալլուեր դրուեր է, տապակի, պնակի ու սանի պէս բաներ կ՚երեւան աչքիս հոս հոն։ Կը հասկնամ, սրճարան է ասիկա, իրիկունը խոհանոց ու գիշերը ննջարան միանգամայն։

Եւ կը ծխեն ամէնքն ալ, կը ծխայ նաեւ օճախին մէջ սրճագործին ածուխն ալ ու մուխը կը բարձրանայ, կը տարտղնուի, կը լեցնէ ամբողջ սենեակը եւ կը խեղդէ, կը խեղդէ։

Չեն խօսիր, մարդու բերան չի բացուիր, բոլոր դէմքերուն վրայ չկայ յետին շարժում մը, արտայայտութեան նշմար մը, որ հոգեկան բաւականութիւն, ներքին գոհունակ տրամադրութիւն մը մատնէ։

Կը թուի թէ ամէնքն ալ պողպատէ ծանրութիւն մը ունին իրենց մէջքին վրայ, կը թուի թէ անիմանալի բան մը կը ճնշէ իրենց ուսերը, որուն համար կորաքամակ են ու գլխիկոր, եւ տխուր, տխո՜ւր մահու չափ։

Դուռը կը բացուի եւ միշտ նորեկ մը կու գայ տեղաւորուելու կարծես արդէն կանխորոշուած իր տեղը. սիկառ մը կը վառէ ու թէյ մը կ՚ապսպրէ։ Եւ սրճագործը՝ որ խանութին թէ՛ տէրն է, թէ՛ աշկերտը, վար կ՚իջնէ ամպիոնի նմանութեամբ շինուած իր ամփիթէաթրական աթոռէն, ծոյլ անհոգութեամբ մը կը մօտենայ սամովարին ու չեմ գիտեր ինչ դժկամակ վէսութեամբ մը սպասարկութիւնը կը կատարէ։

— Գործի ատեն չէ, պարոն, կ՚ըսէ քովէս ալեհեր ծերուկ մը, էնտուր մըր ճժերը պարապ են։

Երկու հարցում, երկու կցկտուր պատասխան եւ դարձեալ ծանր լռութիւն, դարձեալ անխօս ներքնասեւեռում՝ իւրաքանչիւրը իրեն համար, իւրաքանչիւրը իր հաշւոյն։

Գործ չկայ, այսինքն աշխատութեան ձեռքերը քանի մը օրուան համար հանգչած են, այսինքն ծռելու, միշտ կրելու, անդադար կրելու վարժուած յոգնատանջ քամակները քիչ մը ուղղահայեաց, քիչ մը պարապ մնալու հարկադրուած են, եւ ահա տրտում են ամէնքն ալ ու մտահոգ։

Տրտում են ու մտահոգ, որովհետեւ վաստակը չի բաւեր, երկրի պարտքը չի հատնիր, ղարիպութիւնը վերջ չ’ունենար, որովհետեւ քրտինքը աժան է ու երկրին զուլումը շատ։

Կը հարցնեմ երիտասարդի մը՝

— Քանի՞ տարի է որ հայրենիքէն ելած ես։

— Տասը տարի է, կը պատասխանէ ցաւագին շեշտով։

— Հապա դո՞ւն , աղբար։

— Տասնհինգ անց է, գլուխը երերցնելով ու աչքերը կարծես անցեալին մէջ սուզելով կը պատասխանէ ուրիշ մը, որ արդէն աղեբեկ մազեր ունի գլխուն ու պեխերուն մէջ։

Տասը, տասներկու, տանսհինգ տարի է, որ թողուցած են տուն ու տեղ, մոռնալով արդէն կամաց—կամաց յիշատակները, հիննալով, քայքայուելով արդէն մտապատկերները իրենց հոգւոյն խորը, թող տալով որ սիրտը օտարութեան մէջ քարին սեղմուի ու անտէր գերեզմանի մը պէս մամուռ ու սեւ քարաքօս կապէ վրան։

Եւ իրենցմէ շատերը աւերած են վաղուց, հիւանդագին շուք մը կայ ամէնուն վրայ ալ, տժգունութիւն մը՝ իրենց երեսներուն մորթին կպած, անտրամադիր ու վշտահար եղանակ մը՝ իրենց շարժումներուն, քալուածքին ու նայուածքներուն մէջ եւ վաղահաս ծերութեան ակնյայտ շեշտը իրենց բոլոր անձին վրայ։ Բայց բոլոր իրաններն ալ լեցուն են ու առնական, զիրենք արգասաւորող հողին ու հայրենիքին կորովը միշտ ինքզինքը կը յայտնէ եւ կը խոստանայ տակաւին։

Ու կը ծխեն, կը ծխեն. մուխը կը թանձրանայ, սենեակը կը մշուշոտի ու խանութին տէրը սիգալով՝ իր ամպիոնէն վար կ՚իջնէ սրտնեղ՝ սպասարկելու…

——

Անհանգիստ դուռը դարձեալ կը բացուի ու մարդ մը ներս կը մտնէ այս անգամ լեցուն, փաշայի կլոր մսեղ դէմքով, սեփ—սեւ մազերով, միջահասակ, բայց հաստաբուն կազմուածքով մարդ մը՝ որ ուժեղ, արճիճի քալուածքով մը երկու—երեք ոտք կը փոխէ ու իր կարգին կ՚անցնի կը նստի։

— Բարի եկար, Նորսօ՛, կ՚ըսեն հոսկէ—հոնկէ վերապահ շեշտով մը, ուրկէ բարակ թել մը մտերմական հեգնութիւն կը յղուի։

Կը դիտեմ նորեկը ուշադրութեամբ։ Յայտնապէս առողջ մարդ է, բայց իր մոյնքին դեղնորակ տժգունութիւնը աւելի հիւանդագին ու իր մռայլամած տրտմութիւնը աւելի կծու է։

Հազիւ թէ կը պատասխանէ «բարի եկար»ներուն՝ դժուարահաճ ցած ձայնով եւ կը սալարուի ինք ալ, կը խոժոռի ու անհանգստութեամբ աչքը չորսդին կը պտըտցնէ՝ բան մը փնտռելու պէս։

Քովինս արմուկով կը խթէ զիս եւ կամացուկ մը կը հարցնէ ինծի.

— Քանի՞ տարեկան կը կարծես այս մարդը։

— Է՛հ, մօտ քառասուն, քառասունհինգ տարեկան։

Խօսակիցս կը ժպտի ու կը կրկնէ.

— Ինիսո՜ւն տարեկան է եւ դեռ, հաւատա՛, գլխուն վրայ ճերմակ մազ մը անգամ չկայ…

— Տէ՜ր Աստուած…

Դարձեալ կը նայիմ իրեն աւելի շեշտակի, բայց ի՜նչ մարմին, ի՜նչ դնդեր, ի՜նչ կորովալի ամբողջութիւն. դժուար է հաւատալ։

— Զարմանալի բան։ Քանի՞ տարի է որ երկրէն դուրս ելած է։

— Ի՞նչ կը հարցնես, պէ՛ աղբար, այս մարդը ամէնէն հինն է աստեղուանքը. քսանհինգ տարիէն աւելի է որ Մոլտաւներուն մէջ է. ասկէ տասնութը տարի առաջ հեղ մը սիլահի [1] գնաց, տարի մը կեցաւ չկեցաւ իրեն գեղը, ան գալն ու մնալն է, ճամբաները գոցուեցան, ջարդը վրայ եկաւ ու մնա՜ց, մնա՛ց…

— Ի՞նչ ունի իր գեղը, օղուլ—ուշաղ, մարդ—մարդասանք մնացե՞ր են։

— Մուշը ըլլայ ու տուշմանին խազէպէն ազատ մնա՞յ. հէլպէթ թուրով ու խուրշունով մեռնողներ գտնուեցան Նորսոյենց տունէն ալ, բայց մեծ քիւլֆեթ [2] են, պարոն, շատ մեծ, մէկ քանի աղբրտանք ունի, ժմնած [3] կարգուած տղոց տէր է, հարստներ ունի, թոռ ունի, որոնց երեսը չէ տեսեր, որոնց հասրէթը [4] կը քաշէ…

Ու նորէն կը նայիմ այդ մարդուն՝ որ կեանքի մոգական աղբիրէն ջուր խմած եւ յաւիտենապէս երիտասարդ մնալու սահմանուած ըլլալ կը թուի, գալ տառապելու համար միայն օտարութեան այս անվախճան աքսորանքին մէջ։ Կը նայիմ իրեն եւ այս անգամ թախծութեան ստուերը աւելի թանձր, աւելի մութ ու աւելի տեսանելի կը գտնեմ իր երեսին վրայ։

  — Բայց, այսքան տարիներէ ետք հայրենիք երթալ չ’ուզե՞ր, ինչ, ճար մը չի՞ կրնար գտնել, կը հարցնեմ քովինիս անհամբերութեամբ։

— Հայրենիք երթա՜լ, ա՜խ, ի՞նչ կ՚ըսես, մարդը խենթ է դարձեր մանաւանդ այս վերջին մէկ—քանի տարին. խելքը միտքը իր տանը, իր զաւակներուն վրայ է. ճար չմնաց որ չփորձէ, գլուխը ա՛լ քարի չմնաց որ չզարնէ, շատ փարա խարճեց նաֆիլէ [5], հնար չգտաւ… նոր մէկը տեսածին պէս՝ անոր ոտքերուն կը փաթթուի, կ՚աղաչէ, կը գենկեզնայ, որ միջոց մը գտնեն, ճամբայ մը ցուցնեն…

— Գիտե՞ս, օր կայ որ, կ՚ըսէ խօսակիցս պահ մը լռելէն ետքը, տղու պէս կու լայ, տղու խօսքեր կ՚ընէ. «Տանս հասրէթովը կը մեռնիմ, զիս ուղրկեցէ՛ք, մէկ զիմ քիւլֆթի երես տեսնիմ, զիմ թոռներ, զիմ ճժեր տեսնիմ… ուղրկեցէք. Աստծու խէրուն…», խօսք չի հասկնար, կը թախանձէ, «Հայրենիքս կ՚ուզեմ» կ՚ըսէ, ա՛լ բան չ’ըսեր։

— Օ՜ֆ, օ՜ֆ, խորունկ հառաչանք մը կը քաշէ Նորսոն, ոտքի կ՚ելլէ անհանգստութեամբ, երեսը կախ ու դժնեհայեաց, դէպի դուռը կը շտկուի, կը մեկնի։

… «Հայրենիքս կ՚ուզեմ ես», գերութեան, վաճառքի հանուած ժողովուրդին աղիողորոմ պաղատանքն է, հրալեզու նշանախօսն է թափառական, հալածավար, անհանգիստ ազգին՝ որ հողին կ՚աղաղակէ ու իր հողը զինքը չի լսեր։

Դանուբէն մինչեւ Նեղոս ու Մարիցայէն մինչեւ Միսիսիփի՝ նոյն տրտմութեան ստուերը, նոյն կարօտի ողբը, իր հետ թափառայած, նոյն յաւիտենական ուխտաւորը՝ որ կը քալէ, կը քալէ ու տեղ չի հասնիր։

«Իմ հայրենիքս կ՚ուզեմ ես». բայց այս չորս բառերն էին, որ արիւնի չորս ահաւոր գետեր եղան ու մեր օճախները ողողեցին, ու այդ զարհուրելի ողողումէն խելակորոյս փախան, փախա՜ն կրցողները. եւ հիմա դարձեալ կ՚ոգեկոչես նոյն խորհրդաւոր բառերուն մոգական զօրութիւնը…

«Հայրենիքս կ՚ուզեմ ես» կը կրկնէ Նորսոն՝ անթառամ, մշտակաւոր երիտասարդութեան մը մէջ յաւերժական, ինչպէս ցեղը՝ որ անառաւօտ գիշերուան մը խաւարին տակ միշտ արթուն, կը կանչէ յամեցող արշալոյսը, կը կանչէ բարձրաձայն ու կը յուսայ…

Նոյն արիւնոտ նշանախօսը, նոյն հեկեկանքը, նոյն սպառնալիքը, նոյն վտարանդի տէրվիշի ձայնը մեզի հետ, մեր կուրծքին մէջ, մեր լեզուին վրայ՝ ո՛ւր որ երթանք, ո՛ւր որ քալենք։