Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

ՄԵՐ ԴԻՏՈՂՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

Առ ի չգոյէ վաւերական, առաջնակարգ աղբիւրներու, Ռ. Իշխանեան ուզած է օգտագործել գիտական մեթոտի հիմնական կանոնը՝ ընդհանրական երեւոյթներէ մեկնելով հասնիլ մասնաւոր երեւոյթի պարզաբանման կամ բացատրութեան։ Իր այս ճիգին մէջ, սակայն, ան մոռցած է ընդհանրական եւ մասնակի այլ երեւոյթներ, որոնք նկատի պէտք է որ առնուէին։

1) Ճիշդ է այն հաստատումը, որ գիրքերու տպագրութեան պարագային հրատարակիչն ու տպագրիչը նոյն անձերը կ՚ըլլային։ Ճիշդ է ասիկա Աբգար Դպիրի, Յովհաննէս Տէրզնցիի, Մատթէոս Ծարեցիի, Ոսկան վարդապետի եւ այլոց պարագային։ Բայց չմոռնանք որ ասոնք ուսումնական անձեր էին - դպիր, քահանայ, գրագիր, վարդապետ, մէկ խօսքով գիրի հետ գործ ունեցող մարդիկ։ Առաւել՝ տպագրական լոյսին կրակը իրենց մէջ կար, շատ անգամ Էջմիածնի Կաթողիկոսին թելադրանքին եւ կազմակերպման արդիւնք։ Ու տակաւին, կրնայ ըլլալ որ ներշնչուած ըլլան Յակոբ Մեղապարտի գործունէութենէն։ Մեղապարտ Յակոբի գիրքերէն օրինակներ հաւանաբար ուղարկուած էին առնուազն Էջմիածին, եթէ ոչ ուրիշ տեղ։ Իրենց համար լաւագոյն գրգիռն էր ատիկա։ Մեղապարտ Յակոբ զուրկ էր այս երեւոյթներէն։ Կրնայ ըլլալ որ ինք ալ իր յետնորդներուն նման որոշ առաքելութեամբ ղրկուած ըլլար Վենետիկ, սակայն պատմութիւնը լուռ է այդ մասին։

Մեղապարտ Յակոբի իսկական դերին մասին պիտի տանք մեր տեսակէտը այս դիտողութիւններու վերջաւորութեան։

2) Աբգար Դպիրէն սկսեալ հայ հնատիպ գիրքերը սովորութիւն ունին իրենց ճակատին կամ անուանաթերթին վրայ, գրել թէ ո՛վ է տպագրողը, ո՛ր թուականին լոյս կը տեսնէ տուեալ գործը, հրամանաւ ո՛ր կաթողիկոսին, փրկչական եւ հայկական ո՛ր թուականին. իսկ յիշատակարանին մէջ աւելի մանրամասնօրէն կը տրուին այս տեղեկութիւնները եւ ողորմի կը խնդրուի։ Յակոբ Մեղապարտի պարագային գիրքերէն միայն մէկը յիշատակարան, աւելի ճիշդ է յիշատակութիւն ունի եւ ան ալ չորս տողնոց, որ գիրքին վերջաւորութեան՝ կարկտանի պէս փակցուած է։

Նոյնիսկ կարգ մը պարագաներու, ինչպիսին Աբգար Դպիրի եւ Յովհաննէս Տէրզնցիի (ԺԶ. դարու տպագրիչներ), ունինք իրենց նկարները լոյս ընծայուած իրենց գործերուն մէջ։

Մեղապարտ Յակոբ ինչո՛ւ այս «զարդ»երէն կամ շքեղութիւններէն հեռու մնացած է, ինք որ հայ տպագրութեան նախահայրը ըլլալու պատիւն ունէր։ Կը յիշատակենք այս երեւոյթը ցոյց տալու համար թէ ընդհանրական երեւոյթներու վրայ խարսխելով եւ մասնաւորի մը մասին եզրակացութեան հասնելով, անպայման ճշմարտութեան հասած չենք ըլլար։ Կրնան մասնաւոր պատճառներ, ու նոյնիսկ սկսնակի, գործին մէջ համբակ ըլլալու իրողութիւնները՝ իրենց դերը խաղացած ըլլալ։

3) Ռ. Իշխանեան, մոռնալո՞վ թէ ոչ գիտակցութեամբ չ՚անդրադառնար Դեմոկրիտոս Թերրաչինայի ձեռք բերած արտօնագիրին, որուն շնորհիւ 1489-1513, հայերէն եւ կարգ մը այլ լեզուներով տպագրութիւնը իր մենաշնորհը կը դառնար։ Ըստ Իշխանեանի (աւելի ուշ պիտի անդրադառնանք) Մեղապարտ Յակոբի լոյս ընծայած գործերը կ՚իյնան 1509-1513-ի միջեւ։ Ինչպէ՞ս կարելի է լուծել այս հարցը։

Անշուշտ կարելի էր հրապարակ նետել որ Մեղապարտ Յակոբի գործը կատարուած է գաղտնի. եթէ մէկ գիրք ըլլար, կարելի էր ըսել որ գաղտագողի լոյս ընծայուած էր գործը եւ նոյնպիսի գաղտնի ճամբաներով արտահանուած էր դէպի Հայաստան։

Մենք պահ մը մտածեցինք որ գաղտնի տպարանի մը գործն է. այս վարկածին ոյժ կրնայ տալ Մեղապարտ Յակոբի կողմէ իր գիրքերուն մէջ յիշատակարանի անտեսումը. սակայն երբ նկատի ունենանք որ հինգ գիրքի (ըստ Իշխանեանի վեց գիրք) հարց է եւ այն ալ 4-5 տարուան վրայ տարածուած, անկարելի էր որ աննշմար մնար։

Իշխանեան կ՚անդրադառնայ Դ. Թերրաչինայի եղբօրորդիներու ստացած մենաշնորհին եւ նոյնիսկ այս մենաշնորհը կը նկատէ «հայ առաջին գրքերը տպագրող ձեռնարկութեան փակուելու պատճառը» եւ «երկար ժամանակ Վենետիկում հայկական տպագրութեան արգելակողը»։ [1] Այս երկուքը հարցական ձեւով դրուած են, սակայն Իշխանեանի միտքին մէջ հաստատականի արժէք ունին։ Իշխանեան կը մոռնայ որ Թերրաչինայի եղբօրորդիներուն ունեցած մենաշնորհը նոր ստացուած չէր, այլ նախկին մենաշնորհի մը վերանորոգումը։ Ուրեմն 1513-էն առաջ ալ Վենետիկի մէջ հայկական տպագրութիւն չէր կրնար տեղի ունենալ։

Կը համաձայնինք Ռ. Իշխանեանի հետ՝ Մեղապարտ Յակոբի տարտամ անձը կամ դիմագիծը յստակացնելու եւ հայ տպագրութիւն առաջարկողի եւ դրամ հայթայթողի դերէն բարձրացնելու եւ անոր տալու հայ տպագրութեան ձեռնարկողի, տպագրական տառերը ձուլել տուողի, հրատարակուելիք գիրքերու նիւթը ընտրողի, տառատեսակները ապսպրողի եւ տպագրութեան սրբագրողի, փորձերը աչքէ անցընողի դերին ։

D. I. Z. A. -ի տպարանը հնարաւորութիւն տուաւ հայ տպագրութիւն կատարելու, իսկ Մեղապարտ Յակոբ եղաւ կեդրոնական անձը, որ ղեկավարեց գործը ։