Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

Դ. ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԱԾ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ԵՒ ՅՕԴՈՒԱԾՆԵՐ

Ա. ԻՄԱՍՏԱՍԻՐԱԿԱՆ

1. «Ընկերաբանութիւնը», Բիւզանդիոն, Ժ. տարի, թ. 3011 (Բշ., Յուլիս 31 – հին տոմար –, Օգոստոս 13 – նոր տոմար), էջ 1։

Պէրպէրեան վարժարանէն իր շրջանաւարտութեան առիթով ներկայացուցած աւարտաճառն է, որ սկզբնապէս ֆրանսերէնով գրուած է, սակայն Բիւզանդիոն օրաթերթի խմբագիր՝ Բիւզանդ

Քէչեանի փափաքով կը թարգմանէ եւ կը տպուի օրաթերթին մէջ։

2. «Արդի իմաստասիրութեան գլխաւոր հոսանքները» (ուսումնասիրութիւն), Ոստան, Ա. տարի, թ. 1 (Յունուար, 1911), էջ 50-64։

3. «Իմաստասիրութեան Դ. միջազգային ժողովը», Ոստան, Ա. տարի, թ. 3 (Յուլիս 1, 1911), էջ 705-707։

4. «Գրական անբարեխղճութիւն մը» (ոչ-հաճելի յայտնութիւն մը), Ոստան, Ա. տարի, թ. 4 (Հոկտեմբեր 1, 1911), էջ 942-943։

Յօդուածագիրներն են Գասպար Իփէկեան եւ Շ. Պէրպէրեան, որոնք կը փաստեն թէ Ոստան ի (թ. 2) մէջ տպուած Սապահգիւլեանի իմաստասիրական ուսումնասիրութիւնը բանագողութիւն մըն է Լէվի Պրիւհէլի «Գերմանիան Լայբնիցէն ի վեր» գործին Գ. գլուխէն։

5. «Պայծառակերպութիւն կամ խորհուրդ գեղեցկութեան» (տրամասութիւն)։ Անձեր – Վարդապետը, Ա. աշակերտը, Բ. աշակերտը, միւս աշակերտները։ Սիոն, Ժ. տարի, թ. 7 (Յուլիս, 1936), էջ 211-215։

6. «Ս. Ծնունդ կամ խորհուրդ նորաստեղծման» (տրամասութիւն)։

Անձեր (մեր ժամանակէն) – Վարդապետը, աշակերտներ։ Սիոն, ԺԱ. տարի, թ. 1 (Յունուար, 1937), էջ 16-19։

7. «Ամանոր կամ խորհուրդ կեանքին» (տրամասութիւն)։ Անձեր – Վարդապետը, աշակերտներ։ Սիոն, ԺԲ. տարի, թ. 2 (Փետրուար, 1938, էջ 10-13)։

  8. «Հոգեգալուստ կամ խորհուրդ ներշնչման եւ մխիթարութեան» (տրամասութիւն)։ Անձեր – Վարդապետը, աշակերտներ։ Սիոն, ԺԳ. տարի, թ. 6 (Յունիս, 1939), էջ 224-227։

  9. «Աւագ Հինգշաբթի կամ խորհուրդ իմաստի եւ հաղորդութեան» (տրամախօսութիւն)։ Անձեր – Վարդապետը, աշակերտներ։ Սիոն, ԺԴ. տարի, թ. 5-6 (Մայիս-Յունիս, 1940), էջ 146-150։

10. «Խաչվերաց կամ խորհուրդ տառապանքի» (տրամախօսութիւն)։ Անձեր – Վարդապետը, աշակերտներ։ Սիոն, ԺԴ. տարի, թ. 1011 (Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր, 1940), էջ 271-279։

11. «Հայ իմաստասիրական եզրաբանութեան մը համար», Հասկ հայագիտական տարեգիրք, Ա. տարի, (Անթիլիաս, տպարան Կաթողիկոսութեան, 1948), էջ 177-179։

12. «Իմաստ եւ իրականութիւն», (իրականութեան իմաստը եւ իմաստին իրականութիւնը), Սիոն, Լ. տարի, թ. 12 (Դեկտեմբեր, 1956), էջ 342-347։

Գտնուած Երուսաղէմ մնացած Շ. Պէրպէրեանի թուղթերուն մէջէն եւ լոյս ընծայուած մահուան առիթով։

  13. «Տեսաբանական հարցը եւ մենք», Արեւ, ԺԷ. տարի, թ. 4081 (Դշ., Յունիս 22, 1932), էջ 2։

Գահիրէի Հայ Գեղարուեստասիրաց Միութեան 1932 տարուան դասախօսութեանց շարքին վերջինն է՝ տրուած Յունիս 8-ին։ Շահան կը խօսի աշխարհի կենսիմացութիւններուն մասին եւ հայութեան դիրքը անոնց հանդէպ։

Բ. ԳԵՂԱՐՈՒԵՍՏԱԿԱՆ ԵՒ ԳԵՂԱԳԻՏԱԿԱՆ

1. «Արդի երաժշտութեան ձգտումները եւ հայ երգը», Բարձրավանք, Ա. հատոր (Յունուար, 1922), էջ 15-25։

Ըստ Պէրպէրեանի արդի երաժշտութեան նկարագրի էական գիծերն են. 1) Ազգայնականութիւն. 2) Պարունակութեամբ կամ խորքով արուեստ, հակադրուած՝ դասական երաժշտութեան ձեւականութեան. 3) Նախկին կարգերէն ազատագրուելու ձգտում. 4) Խօսքին եւ երգին առնչութեան իր ըմբռնումը. 5) Երաժշտական արհեստագիտութեան բարդութիւնն ու զարգացումը։ Ապա կ՚անցնի բաղդատելու հայ երգը արդի երաժշտութեան հետ։

  2. «Փորձ մը արուեստները դասաւորելու», Բարձրավանք, թ. 2 (Փետրուար, 1922), էջ 47-54։

3. «Նկատողութիւններ պարային արուեստի մասին», Զուարթնոց (տարեգիրք գրականութեան եւ արուեստներու, խմբ. ՝ Հրանդ Բալուեան, Ա. տարի, (Փարիզ, տպ. Արաքս, 1937), էջ 117-127։

4. «Երաժշտութիւն եւ կեանք», Զուարթնոց (ամսօրեայ), Ա. տարի, թ. 4 (Ապրիլ 15, 1938), էջ 1-2։

5. «Կայացումը եւ վերակայացումը արուեստի մէջ» (նկատողութիւններ արուեստի եւ իրականութեան յարաբերութեանց մասին՝ զատորոշման մը ցուցմունքնով), Զուարթնոց (տարեգիրք գրականութեան եւ արուեստներու, խմբ. Հրանդ Բալուեան), Բ. հատոր (Փարիզ, տպ. Արաքս, 1944), էջ 177-194։

* * *

1944-ին երբ Շահան Պէրպէրեան Երուսաղէմէն կը փոխադրուի Անթիլիասի դպրեվանքը, Զարեհ Նուպար ակումբին կողմէ կը հրաւիրուի դասախօսութեանց շարք մը տալ (1944 Նոյեմբեր-1945

Մարտ) արուեստի էական գործօններուն մասին։ Պէյրութի Ազդարար շաբաթաթերթը հետեւողականօրէն արձագանգած է այս դասախօսութիւններուն։ Ճիշդ է որ այս թղթակցութիւնները Շ. Պէրպէրեանի անմիջական գրիչին արդիւնքը չեն, սակայն կը պարունակեն անոր գաղափարները եւ կրնան նպաստ մը ըլլալ ըստ արժանւոյն գնահատելու համար գեղագէտ Շահանին գաղափարները։

  6. «Ներածական արուեստներու», Ազդարար, Գ. տարի, թ. 109 (Շաբաթ, Նոյեմբեր 2, 1944), էջ 2։

7. «Դասաւորում աւագ արուեստներու», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 112 (Շաբաթ, Դեկտեմբեր 23, 1944), էջ 2։

8. «Դասաւորում արուեստներու սեռերու», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 114 (Շաբաթ, Յունուար 6, 1945), էջ 2։

  9. «Նիւթը արուեստի մէջ», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 117 (Շաբաթ, Յունուար 28, 1945), էջ 2։

10. «Գաղափարը արուեստի մէջ», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 118 (Շաբաթ, Փետրուար 3, 1945), էջ 6։

11. «Նիւթեղէնը արուեստի մէջ», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 120 (Շաբաթ, Փետրուար 17, 1945), էջ 4-5։

12. «Ճարտարութիւնը արուեստի մէջ», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 122 (Շաբաթ, Մարտ 3, 1945), էջ 6։

13. «Յօրինուածքը արուեստի մէջ», թղթ. Ն., Ազդարար, Գ. տարի, թ. 125 (Շաբաթ, Մարտ 24, 1945), էջ 2։

* * *

  14. «Արուեստ եւ իրականութիւն», Ծիածան, Ե. տարի, թ. 2 (Մարտ-Ապրիլ, 1945), էջ 52-54։

1944-1945 տարիներուն երբ Շ. Պէրպէրեան պէյրութահայութեան կը հրամցնէր արուեստի շուրջ դասախօսութիւններ, անոնցմէ մէկն է որ նոթագրուած է Ա. Փ. ի կողմէ եւ լոյս ընծայուած Ծիածանի մէջ։

15. «Հայ եկեղեցական երաժշտութիւնը» (պատմական եւ տեսական ակնարկով), թղթ. Մ., Ազդարար, Դ. տարի, թ. 165 (Շաբաթ, Դեկտեմբեր 29, 1945), էջ 12։

7 Դեկտեմբեր 1945-ին Պէյրութի Մեմորիըլ Հօլ սրահին մէջ Շահանի տուած դասախօսութեան արձագանգն է։

16. «Պարարուեստը հայրենի մշակութային վերելքին մէջ», Անի, Ա. տարի, թ. 3 (Յունիս, 1946), էջ 149-152։

17. «Եօթը սահման ըսելու՝ արուեստը իր վեց աւագ տեսակներով», Սեւան (պարբերագիրք գրականութեան եւ արուեստի), թիւ Ա.

(Հալէպ, 1946), էջ 78։ Արտատպած է Միջնաբերդ գրական տարեգիրքը (Բ. տարի, 1959), էջ 13։

18. «Երաժշտութիւնը հայրենի մշակութային վերելքին մէջ», Անի, Ա. տարի, թ. 6 (Սեպտեմբեր 1946), էջ 321-330։

19. «Լռութիւն – շրջանակը», Ծիածան (միացեալ եւ բացառիկ թիւ 1947 տարեշրջանի), Է. տարի, թ. 1-6 (Յունուար - Դեկտեմբեր, 1947), էջ 153-157։

Այս նոյն գրութիւնը՝ որոշ սրբագրութիւններով լոյս տեսած է Անդաստան ի մէջ (թ. 3, 1953, էջ 17-22), վերնագրելով՝ «Լռութեան շրջանակը»։

Կը խօսի այն լռութեան մասին, որ կը գոյանայ երբ խմբավարը բեմ կու գայ առաջնորդելու նուագախումբը։

20. «Հայաստան՝ օրրան քրիստոնէական ճարտարապետութեան», Մ., Հասկ, ԺԶ. տարի, թիւ 3 (Մարտ, 1947), էջ 73-74։

Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան ժողովրդային լսարանի Բ. տարուան Բ. դասախօսութիւնն է, տրուած 18 Յունուար 1947-ին, Մեմորիըլ Հօլի մէջ։

«Հայ եկեղեցական ճարտարապետութիւնը», Արեւ, ԺԴ. տարի, թ. 2748 (Եշ., Փետրուար 23, 1928), էջ 1-2։

Բանախօսութիւն տրուած Պէրպէրեան վարժարանի մէջ 1928, Փետրուար 22-ին՝ Գահիրէի Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ օծման առիթով։

21. «Էջմիածին եւ հայ եկեղեցական երաժշտութեան վերանորոգումը», Հասկ, ԺԶ. տարի, թ. 7-8 (Յուլիս-Օգոստոս, 1947), էջ 215216։

22. «Թանձրականն ու վերացականը նկարչութեան մէջ», Երիտասարդ հայուհի, Ա. տարի, թ. 7 (Սեպտեմբեր 1, 1947), էջ 6-8. թ. 9 (Հոկտեմբեր 1, 1947), էջ 5-7։

23. «Հայկական ճարտարապետութեան երեք կարգերը», Անի, Բ. տարի, թ. 5 (Դեկտեմբեր, 1947), էջ 269-275։ Կայ լուսանկարը։

Այդ երեք կարգերը կամ ոճերն են – Է. դարու՝ Զուսպ – Զանգուածազօրը, Ժ. դարու՝ Նուրբ – Վայելչականը եւ ԺԳ. դարու՝ Պերճ - Ճոխականը։

  24. «Հայկական քանդակագործութիւնը», Հասկ, ԺԷ. տարի, թիւ 4 (Ապրիլ, 1948), էջ 100։

Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան ժողովրդ. լսարանի Գ. տարուան Գ. դասախօսութիւնն է տրուած Շահան Պէրպէրեանի կողմէ։ Հոս տրուած ամփոփումն ալ իր կողմէ է, ստորագրուած Մ. – Շ. ։ Կ՚ենթադրենք որ այս դասախօսութիւնը տպած ըլլայ Անի ամսագրի նոյն տարուան Դեկտեմբերի թիւին մէջ։

  25. «Թատերապարեր», Երիտասարդ հայուհի, Ա. տարի, թ. 24 (Մայիս 15, 1948), էջ 4-7։

Գրութեան հիմնական առանցքը կը կազմէ թատերապարի (պալէ) ֆրանսական լաւագոյն խումբերէն մէկուն (Թէաթրը տէ Շան զ՚Էլիզէ) տուած ներկայացումը Պէյրութի Կրան Թէաթրը շարժանկարի սրահին մէջ։

26. «Հայկական քանդակագործութեան ոճի մասին», Անի, Գ. տարի, թ. 2 (Դեկտեմբեր, 1948), էջ 96-107։

27. «Բրուտի կրպակին առջեւ» (զրոյց արհեստներու եւ արուեստներու մասին), Անդաստան, թ. 5, 1954, էջ 2-6. թ. 6-7, 1957, էջ 41-54։

Պէրպէրեանի կողմէ տպուած վերջին գրութիւնն է, որ անաւարտ մնացած է։ Խմբագրութեան կողմէ դրուած ծանօթագրութիւն մը կը յայտնէ թէ Շ. Պէրպէրեանի մահուան առիթով յօդուածը կիսաւարտ մնացած է եւ սակայն գեղագէտին արուեստագէտ որդին՝ նկարիչ Արտաւազդ Պէրպէրեան պիտի ջանայ ամբողջացնել գրութիւնը՝ այնպէս ինչպէս պիտի ուզէր ընել հեղինակը։ Անդաստանի ցարդ լոյս տեսած թիւերուն մէջ չգտանք այդ մասը։

Շահան այս գրութեան որպէս ձեւ ընդգրկած է Սոկրատեան Պղատոնեան տրամախօսութեան (տիալոկ) դրութիւնը։ Խօսակցութեան մաս կը կազմեն գեղագէտը (շատ հաւանաբար Շ. Պէրպէրեան ինք), հրապարակագիրը, երաժիշտը եւ նկարիչը։

Գ. ՊԱՐԱԳԱՅԱԿԱՆ (մահագրական, գրախօսական, քրոնիկ, եւ այլն)

1. «Հուսկ բանք» (Պէրպէրեան վարժարանի 1912 տարւոյ ընթացաւարտներուն ուղղեալ), Ամէնուն տարեցոյցը (Թէոդիկ), Է. տարի (Պոլիս, 1913), էջ 187-193։

2. «Օրուան շարժումը», ստորագրուած Շ. –Մ., Ճակատամարտ (մանկավարժական յաւելուած), Ա. տարի, թ. 2 (Օգոստոս, 1919), էջ 6-9։

Կը խօսի ազգային անկախ դպրոցի եւ ինքնատիպ հայ կրթութեան մասին։

3. «Էմիլ Պուդռու», Բարձրավանք, Ա. հատոր (Յունուար, 1922), էջ 39։

Ֆրանսացի խորհող Էմիլ Պուդռուի մահուան առիթով հպանցիկ ակնարկ մը։

4. «Երաժշտութիւն», Բարձրավանք, թ. 2 (Փետրուար, 1922), էջ 6970։

Կը խօսի Փարիզի Ա. Զ. Մաթօ հրատարակչական տան կողմէ լոյս ընծայուած Տիրան Ալեքսանեանի լարաւոր քառանուագի համար գրուած Փըթիթ սուիթ Արմէնիէն եւ Օննիկ Պէրպէրեանի Դաշնակի համար վեց կտորներ գործերուն մասին։

5. «Երաժշտութիւն», Բարձրավանք, Գ. թիւ (Մարտ, 1922), էջ 103։

Կը խօսի Վ. Սրուանձտեանցի Փարիզի մէջ լոյս ընծայած Հայ երգեր հաւաքածոյին մասին, ապա կ՚անդրադառնայ Յարութիւն Մեհրապեանի Պոլսոյ մէջ ներկայացուցած մէկ համերգին։

6. «Օրերի պսակը», հեղ. Կ. Զարեան, գրախօս Շահան Պէրպէրեան, Բարձրավանք, Դ. թիւ (Ապրիլ-Մայիս, 1922), էջ 132-133։

7. «Հուսկ բանք» (կեանքի ոճին մասին), խօսուած 1922 Յունիս 16-ին, Բարձրավանք, Ե. թիւ (Յունիս, 1922), էջ 154-156։

8. «Կրթական խնդիր», Բարձրավանք, Ե. թիւ (Յունիս, 1922), էջ 165-166։

9. «Հայ Աստուածաշունչը եւ ոսկեդարեան հայ մշակոյթը», Սիոն, Թ. տարի, թ. 3 (Մարտ, 1935), էջ 90-97։

Աստուածաշունչի թարգմանութեան 1500-ամեակին նուիրուած տօնակատարութեան ընթացքին տրուած բանախօսութիւն։ Տեղի ունեցած է Երուսաղէմի Ս. Յակոբայ վանքի Ժառանգաւորաց վարժարանին մէջ, Կիրակի, 4 Մարտ (հին տոմար), 1935-ին։ Այս գրութիւնը տպուած է նաեւ Յուշարձան Աստուածաշունչի հայերէն թարգմանութեան հազարհինգհարիւրամեակի գիրքին մէջ (Երուսաղէմ, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1938, էջ 281-294)։

10. «Քարոզիչը», Սիոն, Ժ. տարի, թ. 8 (Օգոստոս, 1936), էջ 253-254։

Բաղդատութիւն Օրմանեան եւ Եղիշէ Դուրեան Սրբազաններու քարոզներուն։

11. «Հայկական երեք մեծ վանքերի՝ Տաթեւի, Հաղարծնի եւ Դադի եկեղեցիները եւ վանական շինութիւնները», հեղ. Մեսրոպ Մագիստրոս արքեպս. Տէր Մովսիսեան, տպ. Սրբոց Յակոբեանց, 1938։

Գրախօս Շ. Պէրպէրեան, Սիոն, ԺԳ. տարի, թ. 1 (Յունուար, 1939), էջ 20-22։

12. «Մարդը», Սիոն, ԺԳ. տարի, թ. 3-4 (Մարտ-Ապրիլ, 1939), էջ 105-109։

Թորգոմ Պատրիարք Գուշակեանի վախճանման առիթով գրուած։ Յակոբ Օշական՝ որ սերտօրէն կապուած էր Շահան Պէրպէրեանի, զայն վաւերական գրագէտ մը համարելով, իր Հայ գրականութիւն դասագիրքին մէջ այս գրութենէն հատուած մը տուած է։

13. «Ուղերձ» (Ամեն. Տ. Մեսրոպ Ս. Պատրիարք Հօր գահակալութեան առիթով), Սիոն, ԺԳ. տարի, թ. 10-11 (Հոկտեմբեր-Նոյեմբեր), էջ 362-363։

14. «Տաճարի մը վերանորոգումը» (Հայոց Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցին ի Ս. Յարութիւն), Սիոն, ԺԴ. տարի, թ. 7-8 (Յուլիս-Օգոստոս, 1940), էջ 185-192։

15. «Հայ նկարիչներու ցուցահանդէսներ Պէյրութի մէջ», ստորագրած՝ Մ. –Շ., Հասկ, ԺԵ. տարի, թ. 2 (Փետրուար, 1946), էջ 54։

Կը խօսի օր. Սոնիա Աղճեանի, պր. Զօմեանի եւ տիկին Արմինէ Կալենցի՝ Պէյրութի մէջ կազմակերպած ցուցահանդէսներուն մասին։

16. «Կապոյտ ձայն», հեղ. Կարապետ Մկրտիչեան (Հալէպ, տպ. Նայիրի, 1946)։

Յառաջաբանը (էջ 7-9), գրած է Շ. Պէրպէրեան։ Գիրքը ձօնուած է Շ. Պէրպէրեանի։

17. «Արամ Խաչատուրեան եւ իր արուեստը», Ազդարար, Դ. տարի, թ. 178 (Շաբաթ, Մարտ 30, 1946), էջ 2, 6։

18. «Շահան Շահնուր» (խօսք՝ օրուան նախագահ Շահան Պէրպէրեանի), Ծիածան, Զ. տարի, թ. 2 (Մարտ- Ապրիլ, 1946), էջ 66-67։

  19. «Վեհափառ յոբելեարին գործը», Հասկ, ԺԵ. տարի, թ. 12 (Դեկտեմբեր, 1946), էջ 364-366։

Գարեգին Կաթողիկոսի՝ Պէյրութի մէջ տեղի ունեցած յոբելինական հանդիսութեան (1947 Յունուար 12, Ամերիկեան համալսարանի ժողովասրահ) ընթացքին կատարած բանախօսութիւնն է։

20. Օննիկ Աւետիսեանի փորձը հայ տպագրական տառերու բարեփոխութեան եւ արդիականացման», Անի, Ա. տարի, թ. 10 (Յունուար, 1947), էջ 547-554։

21. «Իրաւ բանաստեղծութիւն... » (Մատթէոս Զարիֆեանի յիշատակին), Երիտասարդ հայուհի, Ա. տարի, թ. 3 (Յուլիս, 1947), էջ 1720։

Իրաւ բանաստեղծութեամբ Պէրպէրեան կը հասկնայ «ապրուած զգացումներ»։ Այդ իրականութիւնը հաստատած էր Զարիֆեանի Տրտմութեան եւ խաղաղութեան երգեր քերթողագիրքին մէջ եւ անոր յառաջաբանին հայրութիւնը ստանձնած։ Մ. Զարիֆեան իր Բ. քերթողագիրքը՝ Կեանքի եւ մահուան երգեր, ձօնած է Շահան Պէրպէրեանի։

22. «Յոբելեար Վեհափառին անձն ու գործը», Նայիրի (ամսագիր), Գ. տարի, թ. 3 (Ապրիլ, 1947), էջ 169-172։

1947 Մարտ 16-ին, Կիրակի, Հալէպի Ս. Քառասնից Մանկանց տաճարին մէջ կը տօնուէր Ն. Ս. Օծութիւն Գարեգին Կաթողիկոս Յովսէփեանցի յոբելեանը։ Վերոյիշեալ գրութիւնը Պէրպէրեանի ճառն է, որուն մէջ կ՚անդրադառնայ յոբելեարին գրական-գիտական դիմագծութեան։

23. «Շահան Պէրպէրեանի դամբանականը» (Յ. Օշականի թաղման առիթով), Ազդարար, Զ. տարի, թ. 278 (Շաբաթ, Փետրուար 28, 1948), էջ 5։

1948 Փետրուար 18-ին՝ Հալէպի մէջ՝ սրտի կաթուածի հետեւանքով կը մահանար Օշական։ Անթիլիասէն Հալէպ կը մեկնէր Շ. Պէրպէրեան իր մտերիմ բարեկամին եւ տարիներու պաշտօնակիցին յարգանքի իր տուրքը տալու համար։ Իր դամբանականին մէջ անդրադառնալէ ետք Օշականի անձին եւ գործին՝ կը վերջացնէր իր խօսքը յայտնելով թէ մնաք բարով չեմ ըսեր, այլ՝ մնաս բարով։

24. «Անթիլիասի ցուցահանդէսը», Անի, Գ. տարի, թ. 3 (Յունուար, 1949), էջ 165-166։

1948-ի վերջերը Պէյրութի մէջ պիտի գումարուէր ԻՒՆԵՍՔՕ-ի մէկ համագումարը։ Գարեգին Կաթողիկոս այդ առիթը օգտագործելով Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան վեհարանի դահլիճին մէջ կազմակերպեց «Հայ արուեստի եւ հնաբանութեան ցուցահանդէս» մը, օտարներուն եւ իր հօտին ծանօթացնելու համար հայ արուեստը։ Շ. Պէրպէրեան Դեկտեմբեր 5-ին (1948) Լիբանանի ձայնասփիւռի հայկական ժամուն խօսք կ՚առնէր արտայայտուելու համար այս ցուցահանդէսին մասին։ Հաւանաբար այս բացատրողականն է որ լոյս տեսած է Զարթօնք օրաթերթին մէջ եւ հոնկէ արտատպած է Անի ամսագիրը։

25. «Յոբելեան Տիկին Վերժինի Մամուլեանի», Հասկ, ԺԹ. տարի, թ. 2 (Փետրուար, 1950), էջ 58-59։

Ռուբէն Մամուլեանի արուեստագէտ մօր յոբելեանին առիթով գրուած է եւ ստորագրուած Մ. – Շ. ։

26. «Համառօտ ակնարկ Գարեգին Կաթողիկոսի մատենագրական ուսումնասիրութեանց վրայ», Հայաստանեայց եկեղեցի, ԺԴ. տարի, թ. 7 (Յուլիս, 1952), էջ 198-199։

Արտատպուած է Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան պաշտօնաթերթ Հասկ էն։

27. «Զուարթնոց տարեգիրք գրականութեան եւ արուեստներու», խմբ. Հրանդ Բալուեան, Ա. տարի, 1937 (տպ. Արաքս, Փարիզ)։ Գրախօս՝ Մ. –Շ., Սիոն, ԺԱ. տարի, թ. 1 (Յունուար, 1937), էջ 256-258)։

  28. «Դանիէլ Վարուժանի արուեստը», Արեւ, ԺԵ. տարի, թ. 3033 (Շաբաթ, Յունուար 26, 1929), էջ 2։

Բանախօսութիւն տրուած Դ. Վարուժանի ծննդեան 40-ամեակին առիթով՝ Գահիրէի Ժողովրդային սրահին մէջ, Շաբաթ, Յունուար 19, 1929-ին։ Կազմակերպող՝ Գահիրէի Հայ Գեղարուեստասիրաց Միութիւնը։ Այս հանդիսութեան ընթացքին կ՚երգուին Վարուժանի «Լուսին» եւ «Առաջին ծիլեր» քերթուածներուն վրայ Շահանի կատարած եղանակաւորումները։

Դ. ԹԱՐԳՄԱՆԱԿԱՆ

«Միւսա Սոլէմնիս» (Հանդիսաւոր պատարագ), պատմուածք Ատոլֆ Ռիպոյի, թրգմ. Մաննիկ եւ Շահան Ռ. Պէրպէրեանի, Ոստան, Բ. տարի, թ. 5 (Ա. եռամսեայ, 1912), էջ 89-107։

Ե. ՅՕՐԻՆՈՂԱԿԱՆ

Յօրինողական արուեստը մեր մասնագիտութիւնը չըլլալով զանց պիտի առնէինք այս մասը, սակայն այդ ընելով՝ թերի պիտի մնար Շ. Պէրպէրեանի գործին մատենագիտութիւնը։

Աստ ու անդ հանդիպած ենք իր անունով յօրինումներու, որոնց մէկ անկատար ցուցակը կը ներկայացնենք հոս։ Այս ցուցակին իրենց օժանդակութիւնը բերած են Անթիլիասի իր նախկին սաներէն ոմանք։

Յոբելինական կոչին մէջ իր յօրինումներուն ակնարկուելով գրուած է թէ ունի 80-էն աւելի եղանակաւորումներ։ Մենք կրցանք հազիւ կէսը գտնել եւ հոս արձանագրել։

Եղանակաւորած է հետեւեալ գործերը.

1. Ռեթէոս Պէրպէրեանի «Արեւը չէ որ... » քերթուածը։

2. Եղիշէ Պատրիարք Դուրեանի «Խաչը» (եռաձայն), «Մի՛ մօտենար դուն ինծի» եւ «Ետեւէս եկուր» քերթուածները։

3. Յովհաննէս Թումանեանի «Լուսաւորչի կանթեղը» քերթուածը։ [1] Ունի երգչախումբի բաժին։ Տպուած 1954-ին։

4. Դանիէլ Վարուժանի «Առաջին ծիլեր», «Վարուժնակիս», «Արտս ոսկուն է» եւ «Լուսի՛ն, ո՞ւր կ՚երթաս» քերթուածները։

5. Ռուբէն Որբերեանի «Կեանքի նաւակը հետք չթողուց իր ետին» քերթուածը։

6. Վահան Տէրեանի «Հրաժեշտի գազէլ» քերթուածը։

7. Վահան Թէքէեանի «Կ՚անձրեւէ տղաս», «Քու յիշատակդ այս գիշեր» եւ «Բարձրացում» քերթուածները։

8. Յակոբ Օշականի ա) «Երբ մեռնիլ գիտեն» քնարախաղը. բ) «Սասունցի Դաւիթ» քնարախաղը. գ) «Աստուծոյ շունչով» օրհնասութիւնը։

9. Աւետիս Իսահակեանի «Ամպի փէշով» քերթուածը։

10. Ռուբէն Որբերեանի «Գիւղիս ճամբան» քերթուածը։

11. Մատթէոս Զարիֆեանի «Կարեկցութիւն» (Պզտիկ մ՚աղջիկ ինծի կ՚ըսէ) եւ «Կեանքը» (Կոչնա՜կն է, մեռե՜լ կայ) եւ ուրիշ չորս քերթուածներ։ [2]

12. «Առաւօտ լուսոյ» (վեցաձայն)։

13. «Լուսնակն անոյշ» «Իմ նազենիս», «Գիշերերգ» եւ «Աստուածածնայ զուարթ պարերգ»։ Մեզի համար անկարելի եղաւ ճշդել այս գործերուն հեղինակները։

Շահան ունեցած է նաեւ պարադրական գործունէութիւն։ Գահիրէի Պէրպէրեան վարժարանին, Ֆրանսական Լիսէի սրահին եւ Պետական Օփերային մէջ ներկայացուցած է պարադրական հանդիսութիւններ, զորս ինք վերնագրած է «Խորհուրդ» անունով։ Կը յիշատակենք զանոնք։

1. Վահան Թէքէեանի «Նոր հովիւ»ը եւ Սիամանթոյի «Դիւցազնօրէն»։

Թղթակիցը այս գործերուն մասին կը գրէ. «Հանդէսին երկրորդ մասը յատկացուած է համանուագ արուեստի այն նոր եւ կենդանի բեմադրութեան, զոր մեր մէջ մտցնողն է Շ. Պէրպէրեան եւ որուն երեք բաղկացուցիչ արուեստներն են բանաստեղծութիւնը, երաժշտութիւնը եւ պարը։ Քերթուածներու վրայ, որոնք Վ. Թէքէեանի «Նոր հովիւ»ը եւ Սիամանթոյի «Դիւցազօրէն»էն հատուած մըն են, Օ. Պէրպէրեան՝ իր երգահանի ինքնատիպ տաղանդով դրած է դաշնակի ուժեղ եւ արտայայտիչ թարգմանութիւններ, մինչ Շ. Պէրպէրեան յղացած է համապատասխան ձեւերը, քայլերն ու շարժումները պարախումբին, որ յունեւհռովմէական հին պարախումբերու պէս պատմուճանուած եւ կօշկուած, կ՚արտաքնացնէ՝ կը պատկերէ եւ կը շարժէ քերթուածը, զոր ուրիշ խումբ մը ահա՛ կ՚արտասանէ մերթ միաբերան եւ մերթ իրմէ մէկուն բերնով միայն։ Տղոց ամբողջ կամքը, չափով եւ կշիռով դաշնաւորուած, իմաստի եւ շնորհի կը ձգտի՝ մին միւսին մէջ խառնուած, մին միւսէն բխող, ինչպէս բոլոր շարժումներն ալ արդէն, այնպէս անցած են իրարու մէջ, ՝ որ թէ՛ ամէնքը միեւնոյն պատճառէն եւ թէ իրարմէ կարծես կը ծնին... » ( Արեւ, ԺԳ. տարի, թ. 2526 (Գշ., Յունիս 7, 1927, էջ 2)։

2. «Պարային խորհուրդ» (նուիրուած Վարդանանց յիշատակին)։

Ներկայացուած Պէրպէրեան վարժարանի պարախումբին կողմէ համանուն վարժարանին մէջ 1928, Փետրուար 22-ին, 1929, Մարտ 16-ին եւ 1931, Փետրուար 15-ին։

«Վարդանանց խորհուրդը»ի մասին կ՚ըսուի. «Չորս դրուագներ –

Վարդանի ճառը, հերոսամարտը, Վարդանի մահը եւ անմահութիւնը յաջորդեցին իրարու, փոխանցուելով բանաստեղծութեան, գոյներու, պարի եւ երաժշտութեան ստեղծագործութեամբ բարձրագոյն իրականութեան մը ոլորտին մէջ» ( Արեւ, ԺԶ. տարի, թ. 3668, Եշ., Փետրուար 19, 1931, էջ 2)։

3. Հանդիսութիւն Ռեթէոս Պէրպէրեանի (ծննդեան 77-րդ տարեդարձին առիթով)։ Պսակի հանդիսաւոր զետեղում Պէրպէրեանի նկարին առջեւ։ Կատարուած Պէրպէրեան վարժարանին մէջ 1928 Դեկտեմբերին եւ 1932 Նոյեմբեր 6-ին։ Նոյն հանդիսութիւնը տեղի ունեցած է նաեւ Պէյրութի մէջ՝ Ռեթէոս Պէրպէրեանի ծննդեան 100ամեակի հանդիսութեան ընթացքին։

4. «Ժամերու իմաստը» (խորհրդապատկեր) ( Արեւ, ԺԵ. տարի, թ. 3075, Շաբաթ, Մարտ 16, 1929, էջ 2)։ Ներկայացուած է 1929 Մարտին եւ 1932 Մայիսին։

5. «Լոյսը» (պարադրեալ քերթուած Շոփէնի) եւ «Խորհուրդ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչի»։ Ներկայացուած 1931 Մայիս 24-ին «Նաւասարդեան օր»ուան տօնակատարութեան վերջաւորութեան։ Ասոնց մասին կը կարդանք. «Շէնքին ճակատէն կախուող ելեկտրական մեծ լամբարի մը լոյսը կը գծագրէ հորիզոնին վրայ մաս առ մաս կանգնումը չորս մեծ, միացեալ սիւներու, որոնք պարտէզին մէջտեղ կը կազմեն անդաստակի մը շրջափակը։ Անոնց առջեւ նախ կը տրուի «Լոյսը», պարադրեալ քերթուած Շոփէնի. տեղի կ՚ունենայ յետոյ մենապարի մրցում մը եւ ապա այս տարուան նոր «Խորհուրդը», Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ – երաժշտութիւն եւ պարադրութիւն պ. պ. Օննիկ Ռ. եւ Շահան Ռ. Պէրպէրեանի – որուն երեք մասերն են ա) Յիմարութիւն Տրդատ արքայի, բ) Սուրբին աղօթքը, գ) Մուտք Լուսաւորիչի Հայաստան աշխարհ»ը (Արեւ, ԺԷ. տարի, թ. 3751, Ուրբաթ, Մայիս 29, 1931, էջ 2)։

6. «Ձգտում եւ խոյանք» – խորհրդապատկեր ( Արեւ, ԺԷ. տարի, թ. 4068, Գշ., Մայիս 31, 1932, էջ 1)։

7. «Բանաստեղծին խորհուրդը», երաժշտութիւն՝ Օ. Ռ. Պէրպէրեանի, պարադրութիւն՝ Շ. Պէրպէրեանի, նախերգանք Վ. Թէքէեանի եւ Կ. Զարեանի։ Այս գործին անդրադարձանք երբ կը խօսէինք Շահանի Եգիպտոսի մէջ ունեցած գործունէութեան մասին։

Անթիլիասի եւ Պէյրութի մէջ իր ունեցած գործունէութիւններէն կը յիշատակենք կարեւորները։

1. 1945 Փետրուար 11-ին Վարդանանց տօնակատարութեան առիթով Անթիլիասի մէջ, դպրեվանքի սաներուն կողմէ ներկայացուած է Յ. Օշականի «Երբ մեռնիլ գիտեն» գործին «Հսկում Աւարայրի գիշերին» մասը՝ բեմադրութեամբ Շ. Պէրպէրեանի։

2. Յ. Օշականի «Աստուծոյ շունչով» օրհնասութեան (Ի փառս Ս. Թարգմանչաց) երաժշտութեան եւ հանդիսադրութեան յօրինողութիւն Շ. Պէրպէրեանի։

3. Գրական-գեղարուեստական երեկոյ (նուիրուած «Լոյսի փառքին»)։ Երեկոն կազմակերպած է Շ. Պէրպէրեան՝ Անթիլիասի դպրեվանքին մէջ՝ մասնակցութեամբ դպրեվանքի սաներուն։ Յայտագիրին մէջ ներկայացուած են Շահանի գործերէն «Առաւօտ լուսոյ» (դիմերգութիւնը) եւ երկու խորհրդապար պատկեր. ա) «Ակադեմիկոսի պարտէզին մէջ». բ) «Դէպի աղբիւրը լոյսին»։ Վերոյիշեալ գործերուն մանրամասն նկարագրութիւնը տրուած է Հասկ ի մէջ (ԺԹ. տարի, թ. 7-8 (Յուլիս-Օգոստոս, 1950), էջ 242-243)։

Այս խորհրդապատկերներուն մասին Հասկի մէջ կը կարդանք. «Երկու այս խորհրդապարերէն առաջինը, «Ակադեմիկոսի պարտէզին մէջ», եռապար մըն էր։ Պատկեր ուրեմն ժեսթերու՝ ընկերակցութեամբ Շոփէնի մէկ երաժշտութեան։ Բացակայութիւն՝ «շրթնաւոր» խօսքի։ Շրթնաւոր կ՚ըսեմ՝ վասն զի խօսքը անոր կար ու պիտի գար շարժումներու ճամբով։

«Առաջին բաժինը եռապարին կը ներկայացնէր հեթանոս բայց Տիեզերական Լոյս-Աստուծոյ գաղափարին հասած Պղատոնի երեք աշակերտները, որոնք գիշերով, աստղազարդ գիշերով մը կը շրջագային իմաստասէրին պարտէզին մէջ։ Անոնք կը խոկան։ Ու այդ խոկումը մնացած էր ամբողջ անոնց արտաքին կերպարանքին վրայ։

Գլուխներ՝ թեքած կուրծքերու վրայ ու թեւեր՝ դարձած դէպի հակող գլուխները՝ կը յիշեցնէին Ռոտէնի «Մտածողը»։ Բայց երբեմն ինք իր վրայ դարձած այդ մտածումը իր կծիկէն թել կը նետէ աստղազարդ երկինքին, խոր կապոյտ մագաղաթ այդ աւետարանին, ուր աստղ տառերով խօսքն է գրուած «Լոյս»ին. ու Պղատոնի աշակերտները կը մտնեն ընթերցումին մէջ այդ գիրքին. հակող գլուխները վեր են նետուած այլեւս...

«Երկրորդ բաժինը պատկերին՝ կու տար ճառերը Պղատոնի աշակերտներուն, անոնց համոզումներուն ու վէճը՝ իւրաքանչիւրին իր տեսակէտը հաստատելու ճիգէն եկած։ Այս բոլորը եւս տրուած էին հաւատացողի եւ փաստարկողի հարազատ շարժումներովը։

«Գեղեցիկ այս եռապարը կը վերջանար այդ երեք հոգիներուն իրար գալովը, որոնք արշալոյսին հետ բացուող լոյսին, Պղատոնի լոյսին մէջ կը ներդաշնակուին։

«Երկրորդ խորհրդապարն եւս, «Դէպի աղբիւրը լոյսին», խօսք էր ժեսթերու, ընկերակցութեամբ դարձեալ Շոփէնի մէկ երաժշտութեան։

Հեղինակը անոր, կը խորհիմ յօրինած ըլլայ զայն թելադրութեամբ Վարուժանի «Լոյսը» քերթուածին, որուն արտասանութիւնն ալ ըրած էր նախասուածքը խմբական իր այս խորհրդապարին։

«Բեմը կը ներկայացնէր, իր խորքին ու ճիշդ մէջտեղը՝ բարձր կանգնած՝ լուսաւորիչը. ո՛չ անշուշտ Լուսաւորիչը Հայուն, այլ ստացողը լոյսին ու բաշխողը զայն մարդկութեան։ Դուք կրնաք կոչել մեր կրօնքի պաշտելիին անունով՝ Քրիստոս։ Չորս ա՛յլ մարդեր իրմէ վար ու իր շուրջը՝ կ՚ընեն պատմումը այդ լոյսի ստացումին ու անոր էջքին աշխարհ իրենց ձեռքերուն վեհափառ խոնարհումովը։ Ու ահա՛, բեմի յառաջամասի երկու անկիւններէն մարդիկ, ծարաւի այդ լոյսին, շալկած իրենց դատարկ սափոր-սիրտերը կը դիմեն անոր. ու վերընծայումը անոնց դէպի աղբիւրը լոյսին՝ կը լեցնեն զանոնք այդ լոյսով։

Հանդարտ վայրէջք մը ձեռքերու ու ծունկերու կտրուածք մը դէպի գետին կը բերեն ա՛լ լեցուն այդ սիրտերը իրենց պահարաններուն։ Ու վերստին առած զանոնք ձեռքերուն մէջ իրենց, մարդերը այդ, իրենց սիրտերը լեցուն, հանդարտ համբարձումով մը կը մատուցանեն լուսաւորիչին։ Չորս պատմիչները եւս իրենց առջին դրուած ոսկի սափոր մը, լեցուն այդ լոյսով, վեր են բերած լուսաւորիչին կարծես ըլսելու. «Եւ զքոյս ի քոյոց քե՛զ մատուցանեմք... »։

«Ու լուսաւորիչը, որուն ձեռքերը լոյսի աղբիւրին էին կարկառած միշտ՝ ստացումին համար անոր, ա՛լ ինկած ունի իր թեւերը հորիզոնական։

«Ան խաչուած է բաշխումին մէջ իր լոյսին... » ( Հասկ, ԺԹ. տարի, թ. 7-8 (Յուլիս-Օգոստոս, 1950), էջ 243)։

Ա. խորհրդապարը կրնայ ըլլալ Շոփէնի պարադրեալ քերթուածը՝ «Լոյսը» վերնագրով, որ ներկայացուած է 1929 Մարտին Գահիրէի մէջ։

4. 1952 Մարտ 9-ին Պէյրութի Ամերիկեան համալսարանի ժողովասրահին մէջ կը տօնուէր Ռեթէոս Պէրպէրեանի ծննդեան հարիւրամեակին տօնակատարութիւնը։ Յայտագրին մէջ կը ներկայացուի

«Թափօր եւ արարմունք փառաւորման» հանդիսադրութիւնը, որուն յօրինումը գործն է Շ. Պէրպէրեանի, իսկ երաժշտութիւնը՝ Օննիկ Պէրպէրեանի (Տես Հասկ, ԻԱ. տարի, թ. 3-4 (Մարտ-Ապրիլ, 1952), էջ 123)։

Այս հանդիսութեան մասին Ս. Հ. կը գրէ Հասկի մէջ. «Նախ պր. Ն. Քիւփէլեան մեծ ուսուցչապետին ձօնուած քերթուած մը արտասանեց. ապա ուսանողներու թափօր մը հանդիսաւոր, չափաւոր ու միաձեւ գնացքով սկսաւ յառաջանալ սրահի կեդրոնէն դէպի բեմ, ուր կար մեծ ուսուցչապետի կիսանդրին։ Թափօրը կանգ առաւ կիսանդրիին առջեւ, ուսանողները իրենց ափին մէջ գտնուող ծաղիկները հետզհետէ նետեցին դէպի կիսանդրին – մեծ ուսուցչապետին։

Ապա թափօրին գլխաւորը ծաղկեպսակ մը զետեղեց կիսանդրիին վրայ։ Խոր լռութիւն։ Ապա ուսանողներ զոյգ-զոյգ կատարեցին վերադարձը, ձեռքի շարժումով մը ուխտ կատարելէ ետք, նոյն այն հանդիսաւոր ու միաձեւ գնացքով»։