Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

Բ. Հ. Յ. Դ. ՄԱՄՈՒԼ

1890-էն (երբ Դաշնակցութեան առաջին օրկանը՝ Դրօշակը լոյս տեսաւ) մինչեւ այսօր, դաշնակցական մամուլին թիւը – պաշտօնական, կիսապաշտօնական, ուղեկից կազմակերպութիւններու թէ շարքայիններու կողմէ լոյս ընծայուած – 250-ի շուրջ է։ Մէկ առ մէկ պրպտումը յոգնեցուցիչ աշխատանք պիտի ըլլար։ Գոհացանք Ա սկզբնատառով մամուլին պրպտումը ընել եւ գտանք, որ շուրջ 60 անուն թերթերէն միայն 6-ը նշուած են։ Մնացեալ տառերով սկսողներէն երկարատեւները եւ կարճ տեւողութեամբ, սակայն իրենց ազդեցութեամբ արժէքաւորները նկատի առինք։ Արդիւնքը շատ տխուր եւ ընդվզեցուցիչ է։

1. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄՆԵՐ

ա) 90% տոկոսով, եթէ ոչ աւելի, անտեսուած է դաշնակցական մամուլը։ Այդ անտեսումը չի կրնար դրդապատճառ ունենալ տեղեկութիւններու անբաւարարութիւնը կամ խմբագիրներուն անգիտակութիւնը, անտեղեակութիւնը։ Մեր մշակոյթի որեւէ մարզէն աւելի հայ մամուլը պատրաստ գործեր ունի պրպտողին ճիգը վարձատրելու համար։ Նշենք անոնցմէ ոմանք – 1) Գարեգին Լեւոնեան, Հայոց պարբերական մամուլը, Երեւան, 1934. 2) Յովհաննէս Պետրոսեան, Հայ պարբերական մամուլի բիբլիոգրաֆիա, Երեւան, 19541957 (3 հատոր). 3) Ամալիա Կիրակոսեան, Հայ պարբերական մամուլի մատենագիտութիւն, Երեւան, 1970։

250 թերթէն նուազագոյնը 150-ի մասին նշումներ եւ դատումներ կան վերոյիշեալ գործերուն մէջ։

բ) Անցեալի (դադրած) մամուլը գրեթէ անտեսուած է։ Պաշտօնական եւ կիսապաշտօնական օրկանները գրեթէ չեն նշուած։ Մեծ եւ աններելի անտեսում մըն է Պոլսոյ Ազատամարտ ին եւ Ճակատամարտ ին անտեսումը։ Շարքային դաշնակցականներու հրատարակութիւնները որոշ չափով նկատի առնուած են. օրինակ՝ Յակոբ Ճ. Սիրունիի Նաւասարդ ը (հատ. 8, էջ 190) եւ Գուրգէն Մխիթարեանի Նոր շարժում ը (հ. 8, էջ 365)։

գ) Արտասահմանի ներկայ մամուլը աւելի գուրգուրանքի առարկայ դարձած է։ Այս կալուածին մէջ նշումներուն, նկատի առնուածներուն համեմատութիւնը աւելի բարձր է։ Բայց հոս ալ անտեսումներ կան։ Նշուած են Թեհրանի Ալիք ը, Պոսթընի Հայրենիք ը, Գահիրէի Յուսաբեր ը, բայց անտեսուած են Պէյրութի Ազդակ ն ու Լոս Անճելըսի Ասպարէզ ը։ Այս մարզին վերստին պիտի անդրադառնանք։

  դ) Մամուլի նշումներէն շատեր կը կրեն Մանուէլ Բաբլոյեանի (մասնագէտ), Գառնիկ Ստեփանեանի (վերջերս մահացած) եւ Գրիգոր Գույումճեանի եւ այլոց ստորագրութիւնները։ Մինչ դաշնակցական պաշտօնական թէ կիսապաշտօնական թերթերուն նկարագրութիւնները ստորագրութիւն չունին, ոչ-դաշնակցական, նոյնիսկ կարճատեւ թերթերու նկարագրութիւնները մեծ մասամբ ստորագրութիւն ունին։

ե) Դաշնակցական պաշտօնական եւ կիսապաշտօնական որեւէ թերթի նմանատիպին (քլիշէ) չհանդիպեցանք, մինչ այլ հրատարակութիւններու պարագային, նոյնիսկ հայրենակցական միութեանց, ինչպէս Նոր Արաբկիր ի (Մ. Նահանգներ) թիւի մը անուանաթերթին նմանատիպը տրուած է։

զ) Ծաւալային իմաստով ալ անտեսում կայ։ Նշուած թերթերուն տողերու գումարին համեմատութիւնը աւելի նուազ է (աւելի քիչ տեղ տրուած է) քան այլ եւ աւելի նուազ արժէք ունեցող հրատարակութիւններու պարագային։

2. Ա ՏԱՌՈՎ ՍԿՍՈՂ ՆՇՈՒԱԾ ԹԵՐԹԵՐԸ

  ԱԼԻՔ (Թեհրան)։ Տրուած են թերթին հիմնադրութեան տարին (1931), խմբագիրներէն երկուքին անունը՝ Յ. Թադէոսեան եւ Տ. Պօղոսեան, [1] ներկայ խմբագիրին անունը։ Նշուած է օրկան ըլլալը։ Երկու տող բովանդակութեան մասին, ապա յարձակողականը. « Թերթը խեղաթիւրում է հայ ժողովրդի վերջին հարիւրամեակի պատմութիւնը, պատմական փաստերը յարմարեցնում իր կուսակցութեան շահերին ։ Միջազգային քաղաքականութեան հարցերում պաշտպանում է ռէակցիոն իմպերիալիստական շրջանների դիրքորոշումը » (հ. 1, էջ 175)։

Յարձակողականին համար ըսելիք չունինք (աւելի ճիշդը՝ շատ բան ունինք ըսելիք. ներկայ գրութեան սկիզբը անդրադարձանք ընդհանուր մթնոլորտին)։ Առանց այս յարձակողականին, գրութիւնը տպագրութեան անցագիր՝ արտօնագիր չէր կրնար ստանալ։

Մէջբերուածը նմոյշ մըն է։ Նկատի առնուած դաշնակցական մամուլին եւ դէմքերուն պարագային վերոյիշեալ հաստատումները, կամ անոնց մօտ շարադրանք մը անպայման կ՚ընկերանայ։

ԱՇԽԱՏԱՆՔ, Իզմիր, 1910-1914։ Խմբ. Ս[եդրակ] Թոքաճեան (հ. 1, էջ 467)։ Գրուած է. «հասարակական-քաղաքական հետեւողութիւն չի ունեցել»։ Եթէ խմբագիրը դաշնակցական շարքային մը չէ, առնուազն Դաշնակցութեան համակիր անհատ մըն է (այսպէս նշուած է մեր նոթերուն մէջ, հաւանաբար Թէոդիկի Ամէնուն տարեցոյցը շարքէն մէջբերուած)։ Ս. Վրացեանի խմբագրութեամբ լոյս տեսած Յուշապատում Հ. Յ. Դաշնակցութեան հատորին «Հ. Յ. Դ. մամուլի ցանկ»ին մէջ նշուած է այս թերթը (էջ 572)։

ԱՐԱԶ, Պուքրէշ, 1932-1944, խմբ. Յ[ակոբ] Ճ. Սիրունի (Յակոբ Ճօլօլեան), ստոր. ՝ Ս. Քոլանճեան։ Դրական արտայայտութիւն կայ։ Ռումանիոյ համայնավարացումէն ետք, Սիրունի աքսորուեցաւ։ Աքսորէ վերադարձին, Վեհափառ Վազգէն Ա. ի մտերիմը ըլլալով, քանի մը անգամ հրաւիրուեցաւ Հայաստան եւ մտաւորականութեան կողմէ մեծ յարգանքի արժանացաւ։ Հաւանաբար այս իրողութիւնն է, որ իբրեւ անցագիր ծառայած է եւ դրական գնահատանքի արժանացուցած։

Ի դէպ, պէտք է հաստատել, որ Սիրունիի խմբագրած թերթերէն ոմանք նշուած են, ինչպէս Անի եռամսեան (ռումաներէնով), 1935-1938, Անի տարեգիրքը (ռումաներէնով), 1941-1943 (հ. 1, էջ 412), Նաւասարդ տարեգիրքը, 1914, Դանիէլ Վարուժանի հետ խմբագրած եւ Նաւասարդ ամսագիրը (Պուքրէշ) 1923-1924 (հ. 8, էջ 190)։ Բոլորին պարագային ալ դրուատալից տողեր նուիրուած են։

Ա-ով սկսող դաշնակցական հին (դադրած) եւ նոր (շարունակուող) մամուլին թիւը 60-ի շուրջ է, որմէ միայն 6-ը նկատի առնուած է։ Դադրած մամուլէն կարեւոր կարգ մը թերթեր անտեսուած են.

Ազդակ (Պոլիս), Ազատամարտ (երեք տարբեր հրատարակութիւն), Ազատ Սիւնիք (Գորիս, 1921), Ակօս (Պէյրութ), [2] Աշխատանք (Վան, Երեւան), Ապառաժ (Շուշի), Առաւօտ (Թաւրիզ, 1909-1912)։ Նշուած են Պոլսոյ եւ Պէյրութի Առաւօտ ները։ Արցախ (Շուշի, 1919), Արեւելք (Հալէպ) եւ այլն։ Նկատի առած Արցախեան պահանջատիրութեան յառաջացուցած հոգեփոխութիւնը, հաւանական կը նկատենք, որ Հանրագիտարանի Բ. հրատարակութեան պարագային, Արցախի եւ Զանգեզուրի մէջ լոյս տեսած վերոյիշեալ թերթերը – Ազատ Սիւնիք, Ապառաժ եւ Արցախ – պատուոյ տեղ գրաւեն։

Մոռացութեան տրուած է Պոսթընի Հայրենիք ի հրատարակութիւններէն The Armenian Reviewն, պատմագրական նկատառելի վաստակ ունեցող այս պարբերաթերթը (հիմնուած՝ 1948-ին եւ ցարդ շարունակուող), սակայն նշուած է ճարպիկ պիզնէսման Յակոբ Թ. Նազարենցի մը The Armenian Digestը (1970-1974) եւ ի վերայ ամենեցուն, թերթին նմանատիպն ալ տրուած է (հ. 2, էջ 97)։

Այսօր, Սփիւռքի մէջ լոյս կը տեսնէ 15 օրաթերթ, որոնցմէ 8-9-ը Դաշնակցութեան օրկաններ են։ Ա-ով սկսող դաշնակցական 5 օրաթերթ կայ – Ազատ օր (Աթէնք, 1945), Ազդակ (Պէյրութ, 1927), Ալիք (Թեհրան, 1931), Ասպարէզ (Լոս Անճելըս, 1908) եւ Արմէնիա (Պ. Այրէս, 1931)։ Այս հինգէն միայն Ալիքը նշուած է, որուն անդրադարձանք։

Կ՚ենթադրենք, որ առաջին երկու հատորներուն լոյս ընծայումէն ետք, գրաւոր եւ բերանացի դիտողութիւններն ու քննադատութիւնները, նաեւ ինքնաքննութիւնն ու ինքնաքննադատութիւնը իրենց բարերար դերը կատարած ըլլալու են եւ Հանրագիտարանի պատասխանատուները մղած՝ աւելի զգոյշ եւ արդար վերաբերում ցոյց տալու ներկայ մամուլին հանդէպ։

3. Բ - Ֆ ԳԻՐԵՐՈՎ ՍԿՍՈՂ ԹԵՐԹԵՐԷՆ ՆՇՈՒՄՆԵՐ

Ինչպէս նախապէս ըսինք, մէկ առ մէկ ստուգումի աշխատանքը սպառիչ աշխատանք է։ Այս գիրերով սկսող մամուլէն նշուածներէն ոմանց կ՚անդրադառնանք, անտեսուածներէն նշելով կարեւորները։

ՀԱՅՐԵՆԻՔ։ Արտասահմանի ներկայ մամուլին մէջ երկարակեցութեան կարգով երրորդն է, առաջինը ըլլալով Վենետիկի Բազմավէպ ը (1843) եւ երկրորդը՝ Վիեննայի Հանդէս ամսօրեայ ն։ Հիմնուած է 1899-ին եւ ցարդ կը շարունակէ իր գոյութիւնը (Պոսթըն)՝ ճիւղաւորուած ընթացքով։ Տեսնենք թէ ի՞նչ տեղ յատկացուած է այս 90-ամեայ թերթին։

Այլ տեղ յայտնեցինք, թէ համեմատութեան կամ չափի կշիռը արդարօրէն չէ կիրարկուած։ Հայրենիք ը կը նշուի հ. 6-ին մէջ (212)։

Անոր յատկացուած է 17 տող։ Պոլսոյ Հայրենիք ին (Ա. շրջան, 6 տարի)՝ 50 տող, ստոր. ՝ Գ[առնիկ] Ստեփանեան (էջ 211-212), իսկ Պոլսոյ Հանդէս մշակոյթի ին (հրատ. Կեդրոնական Վարժարանի Շրջանաւարտներու եւ Նախկին Սաներու Միութեան), 1948-1967, 20 տարի (անկանոն պարբերականութեամբ լոյս տեսած), 25 տող, ստոր. ՝ Տ. Վարդանեան։ Մինչ Պոլսոյ Հայրենիք ին պարագային կը նշուին խմբագրապետն ու խմբագիրը, Հանդէս մշակոյթի ի պարագային՝ արտօնատէրը, Պոսթընի Հայրենիք ի պարագային՝ ո՛չ մէկ անձնանուն։ Կարծէք անտէր որբուկ մըն է, կամ ինքնաբոյս տունկ մը։ Ունեցած է խմբագիրներու փաղանգ մը, որուն մէջ կեդրոնական դէմք եղած է Ռուբէն Դարբինեանը։ Այդ փաղանգին մէջ կան Արշակ Վռամեան, Սիամանթօ, Սիմոն Վրացեան, փրոֆ. Յովհաննէս Յ. Չագմագճեան (հանրածանօթ անգլ. -հայերէն բառարանին հեղինակը), Մերուժան Օզանեան, Մինաս Վերածին եւ բազմաթիւ ուրիշներ։

Արդար է, որ երբ թերթի մը մասին կը խօսուի, պէտք է միաժամանակ նշել այն «զաւակ»ները, որոնք ժամանակի ընթացքին ծնած են այդ ծնողքէն։ Հայրենիքի պարագային՝ պէտք է նշուին 1) Հայրենիք ամսագիրը (1922 Նոյ. - 1970), 2) The Armenian Weeklyն (1933էն), 3) The Armenian Reviewն եւ 4) Հայրենիք տարեգիրքը (19431948), խմբ. ՝ Սիմոն Վրացեան, անկախ առանձնապէս նշուելէն։

Ճիշդ է, որ նոյն էջին վրայ, Թիֆլիսի Հայրենիքին նշումէն ետք կը խօսուի Հայրենիք ամսագիրին մասին, սակայն կը սպասէինք, որ մայր հրատարակութեան մէջ ակնարկութիւն մը ըլլար, թէ անոր մէկ ճիւղն է։

Հայրենիք ամսագիրի պարագային՝ իբրեւ խմբագիրներ կը նշուին Ռ[ուբէն] Դարբինեան եւ Մ[ինաս] Թէօլէօլեան։ Թէօլէօլեանի պարագային՝ կը կասկածինք։ Հայրենիք օրաթերթին խմբագիր եղաւ, սակայն, կը կասկածինք որ խմբագրած ըլլայ ամսագիրը։

Ինչպէս Ալիք օրաթերթին, Հայրենիք օրաթերթին եւ ամսագիրին պարագային ալ կը գործածուին պահածոյ, պատրաստի «գնահատանք»ներ, կաղապարներ։ Կը մէջբերենք օրաթերթին տրուած արժեւորումը. «Ունի հակասովետական, հակակոմունիստական դիրքորոշում։ Հայ ժողովրդի պատմութիւնը մեկնաբանում է Դաշնակցութեան սխալ ու վնասակար դիրքերից։ Պաշտպանում է ԱՄՆ-ի իմպերիալիստական քաղաքականութիւնը»։

Այս հաստատումէն ետք կարելի է ըսել. «Վա՜յ քեզ քաղաք, որ թագաւորդ համայնավար է»։

ՅԱՌԱՋ (Փարիզ, 1925)։ Դաշնակցութիւնը Յառաջ խորագիրով ունեցած է 6 թերթ – Թիֆլիս, Կարին, Պաքու, Երեւան, նորէն Թիֆլիս եւ Փարիզ։ Կը նշուի միայն վերջինը (հ. 6, էջ 243)։ Խմբագիրներ՝ Շ[աւարշ] Միսաքեան, Ա[րփի] Միսաքեան։ Անպայման պէտք է նշուէր նաեւ Հրանդ Սամուէլի անունը։ Կը նշուի դաշնակցական ուղղութիւնը։ Կարճ ակնարկ մը բովանդակութեան, ապա՝ արժեւորումի ծանօթ կաղապարը։

ՅՈՒՍԱԲԵՐ (Գահիրէ, 1912)։ Յատկացուած է 12 տող։ Կը նշուի դաշնակցական օրկան ըլլալը։ Ո՛չ մէկ խմբագիրի անուն։ Յուսաբերն ալ ունեցած է խմբագիրներու փաղանգ մը։ Առնուազն պէտք է նշել Վահան Նաւասարդեանի անունը իբրեւ խմբագրապետ, իսկ

Գուրգէն Մխիթարեանն ու Բենիամին Թաշեանը՝ իբրեւ խմբագիրներ։

Հոս ալ ներկայ է ծանօթ կաղապարը։ Յուսաբերի կողքին պէտք է նշել Յուսաբեր ամսագիրը (1944-1948)։

Նշենք անտեսուածներէն կարեւորները.

Գոյամարտ (Պաղտատ, 1948-1958), Գործ (Թիֆլիս, 1908-1909),

Դրօշակ (Թիֆլիս-Ժընեւ, 1891-1914, Փարիզ, 1925-1933), [3] Զանգ (Երեւան, 1917-1919), Կիլիկիա (Ատանա, 1919-1921), Հայաստան (Սոֆիա, Ֆիլիպէ, 1915-1924), Haïastan (Փարիզ, 1938-էն), Ճակատամարտ (Պոլիս, 1918-1922), Նոր օր (Աթէնք, 1923-1941), Վէմ (Փարիզ, 19331938), Pro Armenia (Փարիզ), եւ այլն։

Գրական ներկայ մամուլէն անտեսուած է Պէյրութի Բագին ամսագիրը (հիմնուած 1962-ին), բայց նշուած է Պէյրութի Շիրակ ամսագիրը (հիմնուած 1956-ին)։

Եթէ ծանօթ «կաղապարները», «գնահատանքի արտայայտութիւնները» հասկնալի բայց ոչ-արդարանալի պատճառներ ունին, եղած անտեսումները անըմբռնելի եւ ընդվզեցուցիչ են։ Արդարացումի ո՛չ մէկ պատճառ, ո՛չ մէկ «մեղմացուցիչ դէպք յանցանաց»։