Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

ՏՊԱԳՐԱԾ ԳԻՐՔԵՐԸ

Կ՚անցնինք տեսնելու հայ առաջին գիրքերու բովանդակութիւնը։

Այդ գիրքերուն հազուագիւտ հանգամանքը նկատի ունենալով, կը յիշատակենք նաեւ թէ այդ գիրքերէն օրինակներ ո՛ւր յայտնաբերուած են եւ ինչ վախճան ունեցած։

ՊԱՐԶԱՏՈՒՄԱՐ

Բուն վերնագիրն է Այս է Պարզայտումար Հայոց ։ Ծաւալը՝ 17 x 11 սմ. ։ Ընդամէնը 118 էջ։ Էջերը չեն թուագրուած, այլ պրակներ եւ պրակին ալ առաջին չորս թերթերը։

Պատրաստուած է հայոց 961 տարւոյն համար։ Պարզատումար էն զատ կը պարունակէ Նշանացոյց մը, որուն կը յաջորդեն ստորաբաժանեալ մասեր. 1) Կաղանդացոյց, 2) Երազացոյց, 3) Ծննդեան տղայոց եւ 4) Մարմնախաղաց ։

Պարզատումար էն օրինակներ կան Վիեննայի Մխիթարեան մատենադարան՝ 2 օրինակ. Երուսաղէմի Կիւլպենկեան մատենադարան՝ 1 օրինակ. Միւնխէնի Պետական մատենադարան՝ 1 օրինակ. Երեւանի Պետական Հանրային գրադարան՝ 1 օրինակ. Երեւանի Պետական մատենադարան՝ 1 օրինակ. Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկչեան վանքը՝ 1 օրինակ։

ՊԱՏԱՐԱԳԱՏԵՏՐ

Բուն գերնագիրն է Պատարագա սա է տետր Յս. Քս. Ածյ. ։ Ունի

88 էջ. ծաւալ 17 x 11 սմ. ։ Վերջընթեր էջին վրայ կայ յիշատակարանը, որ միակ վաւերական վկայութիւնն է Մեղապարտ Յակոբի մասին։ Այս յիշատակարանը պարունակող էջին նկարահանումը տուինք արդէն։

Պատարագատետր ի օրինակներ կան Երուսաղէմի, Վենետիկի, Վիեննայի հայ վանքերուն մէջ եւ Հայաստանի Հանրային գրադարանին մէջ։ Օրինակ մը ունէր Տրդատ եպս. Պալեան, արդէն անդրադարձած էինք անոր գիւտին, սակայն Իզմիրի հրդեհին զոհ գացած է։

ՈՒՐԲԱԹԱԳԻՐՔ

Բուն վերնագիրն է Անուն գրոցս է սուրբ ուրբաթ ագիրք ։ Ունի 108 էջ։ Առաջին մասը Ուրբաթագիրք ն է, իսկ երկրորդ մասին մէջ տրուած է Աղօթք Կիպրիանոս ին։

Ուրբաթագիրք ի մասը (մինչեւ էջ 48) կը պարունակէ երդմնեցուցչական ձեւեր՝ սատանաներու, կախարդներու եւ դիւթական տարրերու դէմ։ Աղօթք Կիպրիանոսի մասը որ կ՚երթայ մինչեւ էջ 108, ունի ենթաբաժիններ՝ 1) Պատմութիւն Յուստիանէ Կուսին, 2) Մաղթանք առ ամենայն սուրբս Աստուծոյ, 3) Աղօթք Նարեկացւոյ, 4) Չորս Աւետարաններէն հատուածներ բժշկութեան վերաբերեալ. 5) Աղաւթք Փոկասու, 6) Վասն գանի, որ առանձին հրատարակութիւն եղած ըլլալու է եւ յետոյ միացուած այս գրքոյկին, որ կարգ մը օրինակներու մէջ, ինչպէս Զմմառի օրինակի պարագային, կը գտնուի գիրքին առաջին մասերուն մէջ։

Ուրբաթագիրք էն օրինակներ կան Վենետիկի, Վիեննայի, Երուսաղէմի մատենադարանները, Երեւանի Հանրային գրադարանը եւ Գրական թանգարանը, Նոր Ջուղայի Ամենափրկչեան վանքը։

Տրդատ վրդ. Պալեան ունեցած է օրինակ մը, բայց հրդեհի զոհ գացած է։

Ուրբաթագիրք ի թերի օրինակ մը կայ Զմմառի մատենադարանին մէջ։ Անոր գոյութեան ծանօթ էինք 1963-էն ի վեր։ Զայն աչքէ անցուցինք 1966 Ապրիլ 13-ին։ Փորձ եղած է ինկած թուղթերու մասերը ձեռագիրով ամբողջացնել։ Ունի ձեռագիր երկու յիշատակարան, որոնցմէ յայտնի կ՚ըլլայ, որ 1702-ին զայն գնած է տիրացու Մաթոս անունով մէկը, իսկ 1751-ին զայն գնած է հայր Ղուկաս վրդ. Սեբաստեան։ Աւելի մանրամասնութիւններ կը հաղորդենք երբ առանձին յօդուածի նիւթ դարձնենք այս գիրքը։

ԱՂԹԱՐՔ

Յակոբ Մեղապարտի հրատարակած գիրքերուն ամէնէն ծաւալունն է, ունենալով 296 էջ։ [1] Ծաւալն է 16 x 10 սմ. ։ Կը բովանդակէ. 1) Աղթարք արանց եւ կանանց, հիներուն կարծիքներ մարդկային բնաւորութեան մասին. 2) Տանուտէրացոյց – գուշակութիւններ արեւի փոփոխութեան համաձայն. 3) Ամսացոյց ամենայն եղանակաց – գուշակութիւններ 12 ամսուան վրայ բաժնուած. 4) Գալիանոսի բժշկարանը ։

Գիրքէն օրինակներ կը գտնուին Վենետիկի Մխիթարեան Միաբանութեան գրադարանը (2 օրինակ), Երուսաղէմ, Փարիզի Bibliothèque Nationale-ի մէջ, Կեսարիոյ Մունջուսուն գիւղի եկեղեցիին մէջ, Կեսարիոյ Ս. Կարապետ վանքի գրադարանը, Անտոնեան Միաբանութեան Օրթագիւղի մատենադարանը։ Մէկ օրինակ՝ սեփականութիւն Dr. E. Seidel-ի Oberspaar Dei Meissen, Sachsen։ [2]

Ըստ Գարեգին Լեւոնեանի հաղորդումին, տպագիր օրինակ մը եղած է նաեւ Երեւանի Պետական Հանրային գրադարանին մէջ, սակայն Անասեան չէ կրցած գտնել զայն։ Վերջերս Աղթարք ի շատ թերի օրինակ մը գտնուած է Երեւանի Պետական մատենադարանի (Ձեռագրատուն) տպագիր գիրքի բաժինին մէջ։ [3]

ՏԱՂԱՐԱՆ

Բուն վերնագիրն է Տաղարան է սայ հոգոյ եւ մարմնոյ ։ Ունի 150 էջ։ Կը պարունակէ տաղեր եւ հանելուկներ՝ գլխաւորաբար միջնադարեան տաղասացներէ։ Գիրքին մէջ տեղ գրաւած են Յովհաննէս Թլկուրանցի, Մկրտիչ Նաղաշ, Ֆրիկ, Գրիգոր Վարդապետ, Ներսէս Շնորհալի (որուն անունով 137 հանելուկ տպուած է)։

Մեղապարտ Յակոբի վերջին հրատարակութիւնը կը նկատուի այս գրքոյկը, լոյս տեսած 1513-ին։

Տաղարան էն ցարդ երեք օրինակ յայտնաբերուած է. մէկը կը գտնուի Երուսաղէմ, միւսը սեփականութիւնն է Երեւանի Գրական թանգարանին, իսկ երրորդը պատկանած է Տրդատ վրդ. Պալեանի, եւ զոհ գացած է Իզմիրի հրդեհին։