ԱՌԱՆՁԻՆ ՀԱՏՈՐՈՎ ԼՈՅՍ ՏԵՍԱԾ ԳՈՐԾԵՐԸ

ՍԱՐՍՈՒՌՆԵՐ

Ա. տիպ (Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1906), 114 էջ։ Նախապէս լոյս տեսած է Գեղունի ին մէջ (1905, թ. 1-10, էջ 42-50)։ Հատորիկը կը պարունակէ 18 քերթուած, Գեղունիի տպագրութենէն 2 հատ աւելի։ 1909-ին երբ մտադիր էր Ցեղին սիրտը հրատարակել, գրած է Թէոդիկի։ Վերջինս իրեն կը թելադրէ դիմել Վենետիկի Մխիթարեաններուն։ Դ. Վարուժան անոնց հանդէպ ունեցած իր դժգոհութիւնները կը յայտնէ 2 Սեպտեմբեր թուակիր նամակի մը մէջ ( Ամէնուն տարեցոյցը, խմբ. Թէոդիկ, Ժ. -ԺԴ. տարի, 1916 - 1920, էջ 16-17)։

Բ. տիպ (Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1927), 115 էջ։

Գ. տիպ, Սարսուռներ - Ցեղին սիրտը (հատուածներ), Գրական ցոլքեր 5, Մխիթարեան հրատարակութիւն (Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1944), 132 էջ։ Վերատպուած է 1981-ին։

Դ. տիպ (Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1950), 78 էջ։

 

ՋԱՐԴԸ (1895 - 1896)

Փարիզ, 1908, 16 էջ։

 

ՑԵՂԻՆ ՍԻՐՏԸ

Ա. տիպ, Մատենաշար «Ազդակ», թ. 3 (Կ. Պոլիս, Հրատ. Արծիւ ժող. գրավաճառանոցի, 1909), 254 էջ։ Մասամբ վերհրատարակուած է 1944-ին՝ Վենետիկ, Սարսուռներուն հետ։

Բ. տիպ (Երուսաղէմ, Սրբոց Յակոբեանց, 1953), 225 էջ։

ՀԵԹԱՆՈՍ ԵՐԳԵՐ

Ա. տիպ (Կ. Պոլիս, տպագրութիւն «Շանթ», 1912), էջ 335 էջ։

Բ. տիպ (Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1953), 207 էջ։

Մասամբ վերհրատարակուած է Վենետիկ, Գրական ցոլքեր շարքին մէջ - Հեթանոս երգեր - Հացին երգը (հատուածներ), Գրական ցոլքեր, թ. 6 (Վենետիկ, Ս. Ղազար, 1944), 86 էջ։ Վերատպուած է 1981-ին։ Ժիրայր Աբիկեան, Վենետիկի 1944-ի հրատարակութեան առթիւ, Ազդարար ի մէջ լոյս ընծայած է «Դո՛ւք դրէք անունը» յօդուածաշարքը (Զ. տարի, թ. 298 [15 Յուլիս, 1948], էջ 6. թ. 299, էջ 6. թ. 309, էջ 4, «Գաճաճնե՛ր, խօսելո՞վ», թ. 310, էջ 6, թ. 311, էջ 3), ուր կը յայտնէ իր դժգոհութիւնը, որ հրատարակութիւնը կատարուած է առանց Վարուժանի կնոջմէն եւ զաւակներէն արտօնութիւն ստանալու եւ, անշուշտ, անհրաժեշտ պատուագինը վճարելու։ Կը մէջբերենք իր հաստատումները։

«Վենետիկի Միաբանութիւնը 1944 թուին վերհրատարակեր է Դանիէլ Վարուժանի գործերուն մեծագոյն մասը՝ առանց իր կնոջմէն եւ զաւակներէն արտօնութիւն ստանալու։ Կը ծախէ զանոնք իր հաշւոյն եւ կը գանձէ հասոյթը չորս տարիէ ի վեր, ու երբ կը հարցուի թէ ի՞նչ իրաւունքով եւ ո՞ր հիման վրայ ըրած է այդ, ահա թէ ի՛նչ կը պատասխանէ իր վարդապետներէն մէկը.

– Տիկին Վ. ը լաւ գիտէ, թէ իրեն չափ մենք ալ իրաւունք ունինք մեր զաւակին գործերով եւ անունով զբաղելու, հպարտանալու։ Մեր հրատարակած Ցոլքերը (... ) ընտիր հատուածներ են դպրոցականներու համար. այդ մասին չեմ կարծեր թէ ազնիւ Տիկինը առարկութիւն մը ունենայ, որովհետեւ միջազգային օրէնք եւ իրաւունք է դպրոցները օժտել լաւագոյն ընթերցումներով»։ (թ. 298, էջ 6)

Ժ. Աբիկեանի պատասխանը հետաքրքրական է։ Կը յայտնէ թէ նոյն Միաբանութիւնը անհրաժեշտ հոգածութիւնը չցուցաբերեց Վարուժանի աքսորին եւ ընտանիքին հանդէպ։ Կու տայ մանրամասնութիւններ Վ. ի ընտանիքին եւ զաւակներուն տնտեսական կացութեան մասին։ Դէմ կ՚արտայայտուի բազմաթիւ քերթուածներու ոչ-ներմուծման։ Վարուժանի օրով իր լոյս ընծայած գիրքերէն բազմաթիւ օրինակներ կան եւ աւելորդ կը նկատէ նոր հրատարակութիւն մը։

 

Հարճը, հրատ. «Էտվան», թ. 6 (Պէյրութ, տպ. Էտվան, 1952), 28 էջ։

 

Հարճը (Եր., «Սովետական գրող», 1977), 30 էջ։

 

Թարգմանուած է ֆրանսերէնի։ Տե՛ս թարգմանութեանց բաժինը։

 

ԳՐԱԽՕՍԱԿԱՆ ԵՒ ԱՐՁԱԳԱՆԳ

 

Գրական ասուլիսներ, Գ. -Դ. Վարուժանի Հեթանոս երգերը (Կ. Պոլիս, տպագր. Օ. Արզուման, 1913), 48 էջ։

 

Նիկոլ Աղբալեան, «Դ. Վարուժանի Հեթանոս երգերը (Գրական ասուլիսներ, Գ. )», Հորիզոն (Թիֆլիս), թ. 135 (1913)։ Ներմուծուած է Ն. Աղբալեանի Ամբողջական երկերուն մէջ, I – Գրական - քննադատական երկեր (Պէյրութ, 1959), էջ 286-289։

 

Ա. Մանուկեան, «Դ. Վարուժանի Հեթանոս երգեր»ը, Պատմաբանասիրական հանդէս, թ. 1 (1960), էջ 167-178։

 

ՀԱՑԻՆ ԵՐԳԸ

Ա. տիպ, Հրատ. «Նաւասարդ» Միութեան (Կ. Պոլիս, տպագր. Օ. Արզուման, 1921), 95 էջ։

Ա. Շարուրեանի աչքէն վրիպած է, կամ անտեղեակ եղած է, որ «Տափան» քերթուածը լոյս տեսած է Պոլսոյ Ժամանակ օրաթերթի նոր տարուան բացառիկին մէջ, խմբագրուած՝ Թէոդիկի կողմէ (6-րդ տարի, թ. 1678 [1-14 Յունուար, 1914], էջ 1)։

Գրախ.

Դէտ, Հացին երգը, Հայաստանի կոչնակ (Պոսթըն), թ. 23, 1922, էջ 754-755։

  Յակոբ Օշական։ «Հացին երգը», Բարձրավանք (Պոլիս), թ. 1 (Յունուար 1922), էջ 34-36։

Բ. տիպ (Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1950), 62 էջ։

Գ. տիպ (Երեւան, Հայպետհրատ, 1964), 88 էջ։

Դ. տիպ, «Համազգային» Հայ Մշակութային եւ Կրթական Ընկերակցութեան Միացեալ Նահանգներու Արեւելեան Շրջանի եւ Գանատայի Շրջանային Վարչութիւններու հրատարակութիւն (Պոստոն, 1984), 79 էջ։

 

Անդրադարձ

Գրական հորիզոն, բացառիկ թիւ (Դեկտեմբեր 1984), էջ 16։

 

ԳՐԱԽ. եւ ԱՆԴՐԱԴԱՐՁ

Վահէ Հայկ, «Դ. Վարուժան եւ իր Հացին երգը», Լուսաւոր դէմքեր մեր օրերուն վրայ (Պէյրութ, տպ. Տօնիկեան, 1972), էջ 124-139։ Էջ 138-139 կը խօսի տիկ. Արաքսի Վարուժանին մասին։ Էդուարդ Մ. Ջրբաշեան, «Դ. Վարուժանի վերջին մատեանը» Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների (Երեւան), թ. 4 (1975), էջ 15-27։

 

Ֆրանսերէն թարգմանութիւն

Le Chant du Pain, traduit de l’Arménien par Vahé Godel (Paris, Pierre Seghers, Editeur, 1959), 69 p.

Գրախ.

Կ. Վ., Բազմավէպ, թ. 8-10 (1969), էջ 268։

 

Կայ արաբերէն թարգմանութիւն։ Տեսնել թարգմանութեանց բաժինը։

ՆԱՒԱՍԱՐԴ ՏԱՐԵԳԻՐՔ

Նաւասարդ, գրական եւ գեղարուեստական տարեգիրք։ Կազմեցին՝ Դանիէլ Վարուժան եւ Յ[ակոբ] Ճ. Սիրունի (Կ. Պոլիս, Օ. Արզուման, 1914), 340 էջ։

 

Գրախ.

XXX, Երկունք ամս., թ. 6 (14 Դեկտ., 1913), էջ 159-160։

Աղբալեան Նիկոլ, Բագին, Բ. տարի, թ. 1 (Յունուար, 1963), էջ 3744։

Ս. Ն. Սարինեան, «”Գրական նոր շարժման” հարցերը Մեհեան եւ Նաւասարդ հանդէսներում», Լրաբեր հասարակական գիտութիւնների (Երեւան), թ. 7 [1973], էջ 9-22։

ԱՐՏԱՍԱՀՄԱՆԵԱՆ ԺՈՂՈՎԱԾՈՆԵՐ

Յ. Ճ. Սիրունի, իր հիմնած եւ խմբագրած Նաւասարդ պարբերականին մէջ, «Ութը տաղեր Դ. Վարուժանէն» խորագիրին տակ կը գրէ. «Իր չորս հատորներէն՝ Սարսուռներ, Ցեղին սիրտը, Հեթանոս երգեր, Հացին երգը, դուրս մնացած շատ մը տաղեր ունի Վարուժան։

Այդ երգերը հաւանաբար շուտով հատոր մը կազմեն Կնոջս ալպոմը խորագրին տակ։ Տիկ. Արաքսի Վարուժան - Աբիկեան մեզ կը տրամադրէ անոնցմէ ութը, մէկ մասը անտիպ, մէկ մասն ալ պարբերականներու մէջ ցանցնուած տարիներ առաջ։ Վեցը կը հրատարակենք ստորեւ. -» (Նոր շրջան, Ա. հատոր, թ. Ժ. - ԺԲ. պրակ, 1924, էջ 294)։ Լոյս ընծայուած քերթուածներն են - «Դարձ», «Գուշակը», «Լոգանքէն վերջ», «Հմայքի ծիլեր», «Դալար ճիւղը» եւ «Սպասում»։ Միայն մէկը՝ «Գուշակ»ը անտիպ է։ Կնոջս ալպոմը կամ այլ անունով որեւէ հատոր լոյս չընծայուեցաւ տիկ. Վարուժան - Աբիկեանի կողմէ։ «Բանաստեղծը իր պոռթկումին մէջ» ընդհանուր խորագիրին տակ. Յ. Ճ. Սիրունի, իր՝ Դ. Վարուժանի նուիրած մենագրութեան վերջին մասին մէջ (էջ 231-282), կը ներկայացնէ ծաղկաքաղ մը (25 քերթուածէ բաղկացած) քերթողին զանազան հատորներէն։

 

Ծաղկեփունջ – Դանիէլ Վարուժան, հրատ. Հալեպահայ Ուսուցչական Միութեան (Հալէպ, տպ. Նայիրի, 1953), 12 էջ։ Կը պարունակէ կենսագրութիւն, էջ 2, 9 քերթուած, էջ 3-12։

 

Դանիէլ Վարուժան, Երկեր, Յարալէզ հրատարակչութիւն, Հայ դասական գրականութեան մատենաշար, 1 (Երուսաղէմ, տպ. Սբ. Յակոբեանց, 1973), 203 էջ։ Յառաջաբան՝ Վահագն Կարենց, ժամանակագրութիւն՝ Կարիկ Պասմաճեան։

ԵՐԵՒԱՆԻ ՎԵՐԱՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Դանիէլ Վարուժան - Երկեր, խմբագրեց եւ յառաջաբանը գրեց՝ Սողոմոն Տարօնցի (Երեւան, 1946), 478 էջ։

Ժիրայր Աբիկեան (տիկ. Արաքսի Վարուժանի երկրորդ ամուսինը) ընդարձակ յօդուածաշարքով մը (6 թիւ) կ՚անդրադառնայ Ս. Տարօնցիի այս խմբագրութեան եւ հրատարակութեան։ Ունի որոշ դիտողութիւններ։ Դ. Վարուժանի նուիրուած կենսագրական ակնարկին մէջ ակնարկութեան պակաս «Վարուժանի քաղաքական ուղղութեան, գործակցութեան եւ ընկերային կապերու մասին» (Ազդարար [Պէյրութ], Զ. տարի, թ. 292 [3 Յունիս 1948], էջ 2)։ Աբիկեան կ՚անդրադառնայ Մեհեան ի «Մեր հանգանակը»ին (թ. 293, էջ 2-3 . թ. 294, էջ 3)։ Ս. Տարօնցի Դ. Վարուժանի ծանօթ հատորներէն որոշ քերթուածներ չէ ներմուծած իր հրատարակութեան մէջ։ Աբիկեան կ՚ընդվզի այս անտեսումին դէմ։ Դիտել կու տայ որ ներմուծուած քերթուածներն ալ մկրատումի եւ բառերու փոփոխութեանց ենթարկուած են (թ. 295-296, էջ 2. թ. 297, էջ 5)։

Ժ. Աբիկեան այս յօդուածաշարքին մէջ կը յայտնէ արժէքաւոր նորութիւն մը։ Դ. Վարուժանի հարուստ արխիւ մը գոյութիւն ունի Հայաստանի մէջ։ Հայրենիքի մասնագէտները երբեք չեն նշեր թէ ի՞նչ պարագաներու տակ հոն հասած են մանաւա՛նդ Դ. Վ. ի անտիպները։ Ժ. Աբիկեան կը գրէ. «Հայաստանի Հանրապետութեան օրերուն երբ Աւետիս Ահարոնեան Պոլիս էր, տիկ. Վարուժան Աբիկեան անոր յանձնած էր յետ մահու գործին ձեռագիրները, որոնք Հայաստան ղրկած էր եւ ուրախութեամբ կ՚իմանանք որ անոնք փոխանցուած են ատենին ներկայ կառավարութեան ու կը մնան Պետ. Թանգարանը։ Այդ ձեռագիրներէն Առաջին ծիլերի լուսանկարը, հեղինակի պատկերին հետ դրուած է Երկերու սկիզբը» (թ. 296, էջ 2)։

Ա., «Վարուժանի գործը Երեւանի մէջ», Յուսաբեր ամս., Գ. տարի, թ. 3 (15 Հոկտեմբեր 1946), էջ 32։

 

Դանիէլ Վարուժան - բանաստեղծութիւններ, կազմեց եւ խմբագրեց՝ Սողոմոն Տարօնցի (Երեւան, Հայպետհրատ, 1955), 448 էջ։

 

Ձօն (Եր., «Հայաստան», 1975), 76 էջ։

 

Սիամանթօ եւ Դանիէլ Վարուժան - Երկեր, Հայ դասականների գրադարան, կազմեց՝ Հեկտոր Ռշտունի (Երեւան, «Սովետական գրող» հրատարակչութիւն, 1979), էջ 207-536։

 

Դանիէլ Վարուժան - Երկեր (Երեւան, «Սովետական գրող» հրատարակչութիւն, 1984), 576 էջ։

Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի Մանուկ Աբեղեանի անուան գրականութեան հիմնարկը կը ծրագրէ տպագրել Դ. Վարուժանի երկերու ժողովածուն՝ երեք հատորով։

Ա. հատոր – Սարսուռները, Ցեղին սիրտը, Ծաղկեփունջ կամ բրգնիկցիի մը նուագները, Մրրկայոյզ կայծոռիկները։

Բ. Հատոր – Հեթանոս երգեր, Հացին երգը եւ թարգմանութիւններ։

Գ. հատոր – գեղարուեստական արձակը, հրապարակագրական յօդուածները եւ նամակները։

ՆԱՄԱԿԱՆԻ

Դերենիկ Ճիզմէճեան, «Վարուժան», Յունահայ տարեգիրք, խմբ. ՝ Անտոն Կազէլ, Բ. տարի, 1928 (Աթէնք, տպագր. «Նոր օր»), էջ 235-245։ Այս գրութիւնը ընդարձակելով լոյս պիտի ընծայէր Դանիէլ Վարուժան (Գահիրէ, 1955) հատորին մէջ։ Նոյն տարեգիրքին մէջ (էջ 178) Հայիտալ ծածկանունին տակ լոյս ընծայած է «Մոմիս մահը» գրուածքը, զոր կը գտնենք Դ. Վարուժանի նուիրած իր հատորին մէջ։

 

Դերենիկ Ճիզմէճեան, Դանիէլ Վարուժան, դպրոցական կեանքը, անտիպ նամակները, գրականութիւնը, Մատենաշար «Յուսաբեր», թ. 67 (Գահիրէ, տպ. «Յուսաբեր», 1955), 270 էջ։

Գրախ. ` Պ[օղոս] Ս[նապեան], Նայիրի շաբ. (Պէյրութ), Դ. տարի, թ. 34 (3 Յունիս 1956), էջ 6։ Հայր Վահան Յովհաննէսեան, Բազմավէպ, թ. 1-2 (1956), էջ 42-44։

 

Գոհար Ազնաւուրեան, Դանիէլ Վարուժան - Նամականի, Գրական ժառանգութիւն 4 (Երեւան, «Հայաստան» հրատարակչութիւն, 1965), 375 էջ։ Տես Հասկ հայագիտական տարեգիրք, Դ. - Ե. տարի, 1983-1984, էջ 510, Գոհար Ազնաւորեանի մահագրութեան «Դ. Վարուժանի վերաբերեալ» բաժինը։

 

Գ. Լ. Կարագէօզեան, «Դ. Վարուժանի անտիպ նամակներից», Պատմա-բանասիրական հանդէս, թ. 4 (1977), էջ 227-231։ Ֆրանսերէնով գրուած վեց նամակի թարգմանութիւն։

 

Տոքթ. Ռաֆայէլ Բազարճեանին, Կան, 6 Փետրուար 1906, Նայիրի շաբ., Թ. տարի, թ. 21 (24 Սեպտ. 1961), էջ 1։

Դ. Վարուժանի մասունք-նամակը ուղարկողն է Արամայիս Սրապեանը (Միլանօ, Իտալիա)։ Նամակին ընկերացուցած է իր կողմէ երկտող մը (անդ)։ Դ. Վարուժանէն տոքթ. Բազարճեանին ուղղուած այլ նամակներ Ա. Սրապեան Նայիրիի խմբագրութեան կ՚ուղարկէ հետագային, որոնք պիտի տպուին Նայիրիի մէջ։ Պիտի նշենք տեղը։ Արամայիս Սրապեանը այս նամակներուն լուսապատճէնները 1964-ին կ՚ուղարկէ Հայաստանի Չարենցի անուան Գրականութեան եւ Արուեստի թանգարանին (Դ. Վարուժան, Նամականի, Գ. Ազնաւուրեան, 1965, էջ 301, թ. 20)։ Նամականիին մէջ տպուածը՝ Նայիրիի տպածէն 15 տող պակաս ունի։ Բարեխիղճ է. Գ. Ազնաւուրեան նշելով թէ «յապաւումով» կը տպագրուի (անդ, էջ 301)։ Յապաւուած մասը անկարեւոր չէ. ընդհակառակը՝ շատ կարեւոր է Դ. Վարուժանի համոզմունքներուն իբրեւ փաստաթուղթ։ Կու տանք յապաւուած մասէն քանի մը տող.

«Խորհուրդ կու տաք որ կուսակցական վէճերու տակաւին չմասնակցիմ։ – Օ՜ր մը մասնակցելու իսկ մտադիր չեմ. բայց եթէ հարցնէք թէ այս շրջանին մէջ՝ ի՛նչպէս պէտք է զիս որակեմ, կը պատասխանեմ թէ՝ համոզմունքով յեղափոխական եմ, իսկ համակրութեամբ՝ դաշնակցական. բայց միշտ անջատ դիրքի մէջ. ազատ կուսակցական՝ եթէ կարելի է այսպէս ըսել»։

Այս նամակին առիթով՝ Ա. Ծառուկեան ունի խորհրդածութիւններ՝ «Գրականութիւն եւ արուեստ – Դ. Վարուժանէն մինչեւ Վլատիմիր Իլիչ Լենին» (անդ, էջ 1, 8)։

 

«Դ. Վարուժան - անտիպ նամակներ», Նայիրի շաբ., Թ. տարի, թ. 36 (7 Յունուար 1962), էջ 4-5։ 8 նամակ է, ուղղուած՝ տոքթ. Ռ. Բազարճեանին (6 նամակ) եւ Նշան Տէր Ստեփանեանին (2 նամակ)։ Դ. Վարուժանի Նամականին կ՚ընդգրկէ զանոնք (թ. 15, 33, 36, 43, 61, 63, 121 եւ 130)։ Փոքր տարբերութիւններ կան։