Հայ Գիրքի Մատենագիտական Գործեր

ԳԻՐՔԵՐՈՒՆ ԺԱՄԱՆԱԿԱԳՐԱԿԱՆ ԿԱՐԳԸ

Ինչպէս առիթ ունեցանք անդրադառնալու, հայ տպագիր առաջին գիրքերը յիշատակարան չունին, որպէսզի ըստ այնմ կարելի ըլլար ճշդել անոնց յաջորդականութեան հարցը. միայն երկուքը ունեցած են որոշ տուեալներ, իսկ միւսները ճշդուած են ենթադրութիւններու վրայ։

Ժամանակին՝ հայր Գ. Գալէմքեարեան նշմարած էր որ Ուրբաթագիրք ը կը սկսի զարդագիրով, իսկ Պարզատումար ը՝ պարզ երկաթագիրով. հազիւ գիրքին կէսէն կը սկսի զարդագիրը, ինչ որ իրեն ենթադրել տուած էր թէ նախ տպուած ըլլալու է Պարզատումար ը, ապա Ուրբաթագիրք ը։ Իր մտածումը այն էր թէ զարդագիրը տպագրիչին ձեռքը անցած է՝ երբ արդէն սկսած էր Պարզատումար ի տպագրութեան։ Իր այս գիւտին համաձայն կու տար անոնց յաջորդականութիւնը։

Այս շարքը իր զօրութիւնը պիտի պահէր մինչեւ վերջերս, երբ. Ռ. Իշխանեան ընդարձակ եւ խորազնին յօդուածով մը՝ «Նորը հայ հնագոյն տպագրութիւնների վերաբերեալ» կ՚ուզէ շրջել ցարդ ընդունուած յաջորդականութիւնը։

Նախ կ՚ուսումնասիրէ զարդագիրի գործածութեան հարցը եւ այն եզրակացութեան կը յանգի թէ «Յակոբի բոլոր տպագրութիւնների մէջ ծաղկագիր (ըսել կ՚ուզէ զարդագիր – Ա. Տ. Խ. ) դրուած է միայն բառասկիզբի գլխագիրի փոխարէն եւ երբեք՝ համար կամ թիւ նշանակող գլխագրի տեղ»։ [1]

Պարզատումար ի տօնացոյցի բաժինին մէջ՝ որ գիրքին սկիզբի մասը կը գրաւէ, գլխագրով սկսող հատուածները առանձին տարիներու տօնացոյցներն են եւ բոլորին սկիզբն ալ դրուած է տառ մը՝ որ համարը կը ներկայացնէ եւ ուրեմն զարդագրով տալու պէտք չունէր. բայց անմիջապէս որ անցած է տօնացոյցի մասը, սկսած է զարդագիրի գործածութեան։ Այս կէտէն մեկնելով կ՚եզրակացնէ, թէ ո՛չ թէ զարդագիրի չգոյութիւնն է պատճառը զայն չգործածելուն, այլ գիրքին պահանջքը։ Այս ձեւով կը խախտէ Պարզատումար ի անդրանկութեան կարգը՝ կառուցանելու համար նորը։

Ռ. Իշխանեան կը դիմէ Արեւմուտքի եւ Ռուսիոյ մէջ գրքագէտներու որդեգրած մեթոտին – անթուակիր հնատիպ գիրքերու պարագային՝ երբեմն փորձ եղած է ճշդել տարին կամ հերթը՝ գիրքերուն մէջ դրոշմուած պատկերներուն եւ զարդերուն մաշուածութեան աստիճանով։ [2]

Ուրեմն որդեգրելով նոյն մեթոտը, կ՚ուսումնասիրէ նշանատախտակները, որոնք կը գտնուին իւրաքանչիւր էջի վերի մասին մէջ. կը տեսնէ որ Պարզատումար ին եւ Տաղարան ին մէջ գործածուած են միեւնոյն շրջանակներու դրոշմատախտակներ՝ թուով 16 հատ, Ուրբաթագիրք ին մէջ բոլորովին այլ շրջանակներ են (չհաշուած մամուլ մը, որ այս գիրքին կցուած է հետագային. ակնարկութիւնը կ՚երթայ «Վասն գանի» գլուխին), այստեղ ալ գործածուած են ութ տախտակ, իսկ Աղթարքի մէջ օգտագործուած են ե՛ւ Պարզատումար ի, ե՛ւ Ուրբաթագիրք ի շրջանակները։ «Նա Ուրբաթագիրք ը սկսել է տպագրել շրջանակների ութը տախտակներով, որոնք շատ գործածութիւնից (քանակը փոքր էր) սկսել են շուտ մաշուել։ Աղթարք ը սկսած է տպագրել նոյն շրջանակների տախտակներով, բայց տպագրութեան հետ փորագրել է շրջանակների նոր տախտակներ եւ գործածութեան դրել։ Պարզատումար ը սկսել է տպագրել 16 տախտակներով, բացի այդ, երկու զարդ է փորագրել եւ դրոշմել այս գրքի մէջ։ Տաղարան ի համար Յակոբը գործածել է Պարզատումար ի շրջանակների ու զարդերի տախտակները եւ պատրաստել եւս երկու զարդի տախտակ»։ [3]

Հայկական հնագոյն հրատարակութիւններու տպագրութեան յաջորդականութիւնը կը դնէ այսպէս. 1 ) Ուրբաթագիրք, 2) Աղթարք, 3) Պարզատումար, 4) Տաղարան, 5) Վասն գանի (փակցուած Ուրբաթագիրք ին)։

Կ՚ընդունի որ Պատարագատետր ը լոյս տեսած է Պարզատումար էն ետք, որովհետեւ լոյս տեսած է 1513-ին։ Պատարագատետ րի ո՛չ մէկ օրինակ գոյութիւն ունի Հայաստանի մէջ՝ որպէսզի գործածուած նշանատախտակներով եւ զարդերով տեղը որոշուէր թէ Տաղարան էն առա՞ջ է թէ վերջը։

Ապա կը ճգնի ճշդել անոնց տպագրութեան թուականը։ Պարզատումար ը, Պատարագատետր ն ու Տաղարան ը լոյս տեսած են 15121513, երկու տարուան միջոցին, բոլորը միասին 356 էջ (118 + 88 +

150), տարեկան միջին հաշուով եօթը մամուլ (7 x 16) եւ քիչ մը աւելի։ Աղթարք ը որ 296 էջ է (18 մամուլ ու 6 էջ), պէտք է առնէ երկու տարի եւ քիչ մը, ուրեմն սկսած ըլլալու է 1510-ին, իսկ Ուրբաթագիրք ը 103 էջ (6 մամուլ ու 7 էջ), պէտք է սկսած ըլլայ 1509-ին։ [4]