ՆՈՐ ՏԵՍՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

1912-1913 թուականին երբ կը տօնուէր հայ գիրերու գիւտին 1500-ամեակը եւ հայ տպագրութեան 400-ամեակը, Մեղապարտ Յակոբի անձն ու գործը վերստին ուշադրութեան եւ գնահատման կ՚արժանանային. սակայն կարծէք ասիկա հրաժեշտի հանդիսութիւն մը ըլլար. անկէ ետք այլեւս նոր ուսումնասիրութիւններ չկան Մեղապարտ Յակոբի առնչութեամբ, եթէ նկատի չունենանք Գարեգին Լեւոնեանի Հայ գիրքը եւ տպագրութեան արուեստը գործը (տպուած Երեւան, 1946-ին, վերհրատարակուած նորէն Երեւան, 1958-ին), որ նախկին վարկածներուն վրայ մեծ նորութիւններ չէր աւելցներ, բացի Մեղապարտ Յակոբը ջուղայեցի հռչակելէ։ [1]

  Պիտի գար նոր դարադարձ մը, հայ տպագրութեան 450-ամեակը (1512-1962), որպէսզի Մեղապարտ Յակոբի անձն ու գործը նոր արժեւորումի, եւ թերեւս աւելի ճիշդ է ըսել վերիվայրումի ենթարկելու համար։ Արդարեւ Հայաստանի Մատենադարանի (Ձեռագրատուն) հնատիպ գիրքերու բաժնի պատասխանատու, խղճամիտ բանասէր եւ նաեւ խորունկ հայրենասէր՝ Ռաֆայէլ Ա. Իշխանեան նոր վարկածներ կը հրամցնէր, որոնք հիմնովին կը շրջէին ցարդ ընդունուած կարծիքները։

Առանց մանրամասնութեանց մէջ մտնելու տանք տիրող կարծիքները, ապա անդրադառնալու համար Իշխանեանի բերած նորութիւններուն։ Ցարդ տիրող տեսակէտը այն էր թէ Մեղապարտ Յակոբ անունին տակ ծուարած անձը պէտք է ըլլայ հայաստանցի վաճառական մը (թրքահա՞յ, ռուսահա՞յ, թէ պարսկահա՞յ, անյայտ է), որ 1510ական թուականներուն գտնուած ըլլալով Վենետիկ եւ իր շուրջ տեսնելով տպագրական եռուն գործունէութիւն մը (200-է աւելի տպարաններ կը գործէին), հայրենասիրակա՞ն թէ վաճառականական հեռանկարով, իտալական տպարանէ մը (որուն նշանադրոշմն է D. I. Z. A. ), 1512-1513-ի միջոցին ի լոյս կ՚ընծայէ հինգ գիրք – Պարզատումար, Պատարագատետր, Ուրբաթագիրք, Տաղարան եւ Աղթարք ։

Վերջին երեք-չորս տարուան ընթացքին Ռ. Իշխանեան լոյս ընծայած է արժէքաւոր քանի մը ուսումնասիրութիւններ Մեղապարտ Յակոբի անձին ու գործին մասին եւ մենք պարտաւորուած ենք անդրադառնալ անոնց, որովհետեւ իրապէս շահեկան վարկածներ կան անոնց մէջ, անշուշտ առանց մոռնալու յիշատակելու նաեւ մեր դիտողութիւնները։

Ռ. Իշխանեանի առաջին մտադրութիւնը եղած է, անշուշտ յեցած որոշ տուեալներու վրայ, ցոյց տալ «այդ հրատարակութիւնների ինքնուրոյն հայկական տպարանի ծնունդ լինելու հանգամանքը»։ [2] Այս վարկածը փաստելու հեռանկարով կ՚ուսումնասիրէ մանրամասնօրէն Մեղապարտ Յակոբի գիրքերը եւ ասիկա պատճառ կ՚ըլլայ որ յանգի ուրիշ եզրակացութեան մըն ալ (կարելի է ըսել պատմութեան մէջ արկածով կատարուած գիւտերէն), շրջել Յակոբի լոյս ընծայած գիրքերուն ցարդ ընդունուած ժամանակագրական շարքը։ Հետագայ էջերով իր լայն գիծերուն մէջ՝ կու տանք Իշխանեանի ենթադրութիւններն ու վարկածները։

Ինչպէս առիթ ունեցանք ասկէ առաջ հաստատել, Մեղապարտ Յակոբ կենսագրական ո՛չ մէկ տեղեկութիւն ձգած է, եւ ուրեմն լայն առիթ տուած է բանասէրներու՝ ենթադրութեանց ոլորտին մէջ ճախրելու։ Արդեօք Ռ. Իշխանեան իր վարկածներուն համար որպէս հիմք ունի նոր յիշատակարաննե՞ր. ո՛չ, ամենեւին. այլ փորձած է ուսումնասիրել ԺԶ. -ԺԷ. դարերու հայ եւ օտար տպագրութեանց պատմութիւնը եւ անոնցմէ բխած ընդհանրական երեւոյթներէն մեկնելով, զանոնք պատշաճեցնել կամ հագուեցնել Մեղապարտ Յակոբի։ Ի՞նչ են այդ ենթադրութիւնները։

«1) Այն օրերին տպագրիչները լինում էին ժամանակի ամենազարգացած, գիտուն մարդիկ։ Այս տեղից մեկնելով կարելի է եզրակացնել, որ Յակոբ Մեղապարտն էլ ժամանակի գիտուն մարդկանցից է եղել»։ [3]

«2) Կարելի է վստահ ասել, որ 16-րդ դարի սկզբում տպուած այդ հինգ գրքերը զուտ հայկական տպագրութեան արդիւնք են։ … Ամէն ինչ խօսում է այն բանի օգտին, որ Յակոբը հէնց հրատարակիչն ու տպագրիչն է եղել»։ [4] Եւ հոս կը մէջբերէ Պատարագատետր ին մէջ լոյս ընծայուած միակ յիշատակութիւնը, որ որոշապէս կ՚ակնարկէ, ըստ իրեն՝ տպագրողին, քանի որ հայ հնատիպ գիրքերուն վրայ միշտ տպագրիչները այդպէս կը յիշատակեն եւ ո՛չ թէ տպագրութեան հետ առնչութիւն ունեցող ուրիշ անձ մը։ [5]

«3) Հին գրքերի տպագրութեան մասին խօսելիս նկատի պէտք է ունենալ, որ նրանց հրատարակիչը եւ տպագրիչը մեծ մասամբ միեւնոյն անձն էր լինում. թէեւ կան դէպքեր, երբ պէտք է տարբերել հրատարակչին, այսինքն տպագրութեան նախաձեռնողին տպագրիչից, այսինքն բուն տպագրութիւնը ղեկավարողից։ Որ առաջին հինգ գրքերի տպագրութեան նախաձեռնողը օտարազգի չի եղել, երեւում է նախ այդ գրքերի բովանդակութիւնից։ Ինչ վերաբերում է բուն տպագրութեանը, ապա այստեղ նոյնքան անառարկելի է հայ մարդուն, այն էլ բաւական գրագէտ մարդու աշխատանքը։

«4) Ինչ վերաբերում է այն հարցին, թէ ո՛վ է եղել հայերէն այդ գրքերը տպագրող մամուլի, այսինքն՝ տպարանի տէրը, ապա այստեղ եւս ամէնից հաւանականն է թուում այն, որ դա նոյն մարդն է, որը կազմակերպել եւ ղեկավարել է տպագրութիւնը» [6] այսինքն՝ մենք աւելցնենք՝ Մեղապարտ Յակոբը։

5) Առաջին գիրքերուն մէջ տպուած նշանադրոշմը փորձ եղած է մեկնաբանել եւ կարելի չէ եղած ո՛չ մէկ տպարանի կամ տպարանատիրոջ հետ համաձայնեցնել։ Այս կէտէն մեկնելով կը խորհրդածէ. «Եւ միթէ՞ այս հանգամանքը չի ասում, որ հայերէն առաջին հինգ գիրքերը 1512-1513 թուականներին Վենետիկում գործող իտալական տպարաններից ո՛չ մէկում էլ չեն տպուել, որ դրանք տպուել են մի այնպիսի տպարանում, որը միայն այդ հայերէն գրքերն է տպագրել եւ վերացել ասպարէզից։ Իսկ միայն հայերէն գրքեր տպագրող տպարանի կազմակերպիչն եւ տէրը օտարազգի լինել չէր կարող, այդպիսի որեւէ օրինակ մեզ չի տալիս հայ հնատիպ գրքի պատմութիւնը»։ [7]