ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐ ՕՏԱՐ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵՆԷ

Ռ. Զարդարեան ունի օտար գրականութենէ կատարած բազմաթիւ թարգմանութիւններ, որոնց մեծ մասը լոյս տեսած է անստորագիր՝ Ռազմիկ ի, օրաթերթ եւ շաբաթաթերթ Ազատամարտ ներու եւ Մեղրագետ ի շարքին մէջ։

Մեղրագետ ի մէջ առնուած կարգ մը թարգմանութիւններուն պարագային տրուած են թարգմանողներուն անունները։ Ազատամարտ շաբաթաթերթին մէջ կան անստորագիր բազմաթիւ թարգմանութիւններ։ Մեղրագետ ին եւ Ազատամարտ ին բոլոր անստորագիր թարգմանութիւնները Ռ. Զարդարեանի՞ն վերագրել։ Դժուար լուծելի հարց։

Յ. Ճ. Սիրունի կը խոստովանի որ Մեղրագետ ի մէջ լոյս տեսած թուրք ժամանակակից գրողներէն թարգմանութիւնները մեծ մասամբ իր կողմէ կատարուած են։ Կը մէջբերենք իր արտայայտութիւնը. «Ներելի է ըսել, որ այս տողերը գրողին ինկաւ թուրք ժամանակակից գրողներէ էջեր զատելու եւ այդ գրողներուն դիմագիծը տալու խնամքը։ Մեղրագետ ի մէջ լոյս տեսած այդ թարգմանութիւնները մեծ մասամբ իմս են» ( Հայրենիք ամսագիր, Գ. տարի, թ. 3 (Յունուար, 1925), էջ 40)։

Մեծ զգուշութիւն պէտք է այդ անստորագիր թարգմանութիւններուն հայրութիւնը ճշդելու համար։ Լեզուական եւ ոճական յատկութիւնները պէտք է խորապէս քննել եւ ապա եզրակացութեան յանգիլ։ Ճիշդ վերոյիշեալ մտահոգութիւններէն մղուած՝ կը յիշատակենք այն թարգմանութիւնները, որոնք ստորագրութիւն ունին, կամ որոնք որոշապէս կրնան Ռ. Զարդարեանի գրիչին պատկանիլ։

 

Ռազմիկ եռօրեայ

Ա. տարի

 

ՈՒԱՅԼՏ ՕՍԿԱՐ, «Մահուան պատիժ – Ռէյտինկի կախուողը», թրգմ. Էժտահար։ Պետրոս Ազիզօֆի յիշատակին, թ. 3 (Հոկտ. 22, 1905), էջ 2-4։

 

ՈՒԱՅԼՏ ՕՍԿԱՐ, «Մահուան պատիժ – Ռէյտինկի կախուողը», թարգմ. Էժտահար, Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, 1910, թ. 2, էջ 29-32։ Ներմուծած է Մեղրագետի Զ. գիրքին մէջ (էջ 205-212)։

 

ԹԷՆԷՐԷՄՕ, «Արցունք մը» (Եբրայական հէքիաթ), թրգմ. ֆրանսերէնէ Ռ. Զ., թ. 14 (Նոյ. 30, 1905), էջ 1։

 

«Ճաբոնցի ոճրագործ մը», թրգմ. ֆրանսերէնէ Էժտահար, թ. 16 (Դեկտ. 7, 1905), էջ 2-3։

 

«Ռուս յեղափոխութեան համար» (Անաթօլ Ֆրանսի ճառը), թրգմ. ֆրանսերէնէ Էժտահար, թ. 17 (Դեկտ. 10, 1905), էջ 2-3։

 

«Ռուս յեղափոխութիւնը եւ Մաքսիմ Կօրկիի պատասխանը թղթակիցներու», թրգմ. ֆրանսերէնէ Ռ. Զ., թ. 19 (Դեկտ. 17), էջ 1-2. թ. 2 (Դեկտ. 21), էջ 2։

 

ՀՕՄՕ ՆՕՎԻՒՍ, «Սպառնալից օրեր», թրգմ. ֆրանսերէնէ Էժտահար, թ. 25 (Յունուար 14), էջ 2-3. թ. 26 (Յունուար 18, 1906), էջ 2-3։

 

ԿՕՐԿԻ ՄԱՔՍԻՄ, «Ընկեր», թրգմ. Էժտահար, թ. 50 (Ապրիլ 22, 1906), էջ 2. թ. 51 (Ապրիլ 26), էջ 2. թ. 52 (Ապրիլ 29), էջ 2։

 

Գ. տարի

 

«Ասիական գրականութիւն», հեղ. ԱՏՈԼՖ ԹԱԼԱՍՕ, թրգմ. ՝ Ռ. Զ., թ. 202 (14 Նոյ., 1907), էջ 1-2. թ. 203 (17 Նոյ. ), էջ 1-2։

 

ՔԱՄՓՖ ԼԷՕՓՕԼՏ, «Վէրա» (վիպակ ռուս յեղափոխական կեանքէ), թ. 243 (30 Ապրիլ, 1908), էջ 2. թ. 244 (3 Մայիս), էջ 2-3. թ. 245 (7 Մայիս), էջ 2-3. թ. 246 (10 Մայիս), էջ 2-3։ Ստորագրած է Էժտահար։ Արտատպուած է Ազատամարտի մէջ առանց ստորագրութեան (Ա. տարի, թիւ 9-12 (19-23 Յունիս, 1909)։

 

ՊԱԶԷՆ ՌԸՆԷ։ «Դահիճին կինը», թ. 248 (17 Մայիս, 1908), էջ 23. թրգմ. Էժտահար։

 

«Տիկ. Իլզէ Ֆրապան», Ազդակ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, 1908, թ. 2 (Դեկտ. 22/4 Յունուար 1909), էջ 17-18. թ. 3 (Դեկտ. 29/11 Յունուար, 1909), էջ 35-36։ Ստորագրած է Ռ. Զարդարեան։

 

ԿՌԱՎ ԺԱՆ, «Ինչո՞ւ յեղափոխական ենք» (Քաղուած Մահամերձ ընկերութենէն), Ազդակ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 8 (31/13 Փետր. 1909), էջ 119-122. թ. 11 (21/6 Մարտ 1909), էջ 171-172։ Մասեր ներմուծուած են Մեղրագետ ի Զ. գիրքին մէջ (էջ 269-273)։

 

«Խորհուրդը արուեստին մէջ» (ՕԿԻՒՍԹ ՌՕՏԷՆի հայեացքները), I. ««Արուեստագէտին կրօնքը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 1 (10/23 Յուլիս 1910), էջ 11. II. «Տեսանելիէն անդին», «Իրապաշտութիւնը արուեստին մէջ», նոյն թ. 2 (17/30 Յուլիս, 1910), էջ 18-20. III. «Պէտք է տեսնել գիտնալ», նոյն, թ. 3, (24/6 Օգոստ. 1910), էջ 45-48։ Ասոնցմէ հատուածներ տուած է Մեղրագետ ի Զ. գիրքին մէջ (էջ 281-285, 313-318։

 

ԿՍԷԼ, «Օկիւսթ Ռոտէնի արուեստին ձգտումը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 15 (18/31 Հոկտ. 1910), էջ 225-226։

 

«Չեխ գրականութիւն. – Սվաթօփլուք Չեխ բանաստեղծը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, 1910, թ. 16, էջ 249-251, թ. 17, էջ 257-260։

 

«Արաբական տաղեր. – Գգուանքներու պարտէզը (քաղուած՝ Ժ. դարու մաւրիտենական Քասիտներէն), Ազատամարտ շաբաթարեթ, Ա. տարի, 1911, թ. 30, էջ 482-484։ Ներմուծուած է Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 396-399)։

 

ՃԷՎՏԷԹ ՏՈՔԹ. ԱՊՏՈՒԼԼԱՀ, «Ազատութեան հերոսի մը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 33 (Փետր. 28/13 Մարտ 1911), էջ 523։ Ներմուծուած է Մեղրագետ ի Զ. գիրքին (էջ 273) եւ Ցայգալոյսի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 453)։

 

«Ռանժէ եւ Փաթաթուա կամ Երկինքը եւ երկիրը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 36 (Մարտ 20/2 Ապրիլ 1911), էջ 565-567, թ. 37 (Մարտ 27/9 Ապրիլ 1911), էջ 581-582։ Ներմուծուած է Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 400-406)։

 

ԵԱՔՈՒՊՈՎԻՉ (Մէլշին), «Պայքարի երգեր», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 37 (Մարտ 27/9 Ապրիլ 1911), էջ 581։ Նոյն, «Պայքարի երգեր», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 38 (Մարտ 3/16 Ապրիլ 1911), էջ 590։ Ներմուծուած է Մեղրագետ ի Զ. գիրքին մէջ (էջ 226-227) եւ Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 386-387)։

 

«Զայրոյթի բանաստեղծը», նոյն, թ. 38, էջ 587։

 

ՖԻՔՐԷԹ ԹԷՎՖԻՔ, «Ձկնորսները», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Ա. տարի, թ. 38 (3/16 Ապրիլ 1911), էջ 590-591։ Ներմուծուած է Մեղրագետ ի Զ. գիրքին (էջ 129-130) եւ Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 454-455)։

 

EDGAR ALLAN POE, «Ագռաւը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Բ. տարի, թ. 16 (68), 1911, էջ 1082-1084 (անստորագիր)։ Ներմուծուած է Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 424-429)։

 

ՎԷՐՀԱՐԸՆ ԷՄԻԼ, «Ապստամբութիւնը», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Բ. տարի, թ. 17 (69), Նոյ. 7/20 1911, էջ 1098։ Ներմուծուած է Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (էջ 388-389)։

 

ՍԱՖՕ, «Սիրուած կնոջ մը», «Աստղիկին», Ազատամարտ շաբաթաթերթ, Բ. տարի, թ. 18(70), 14/27 Նոյ. 1911, էջ 1114-1115։ Ներմուծած է Ցայգալոյս ի Դ. տպագրութեան մէջ (390-391)։

 

ԼՕԹԻ ՓԻԵՌ, «Իսլանտայի ձկնորսին»։ Թարգմանած է Զարդարեան եւ ուղարկած Պոլսոյ Արեւելք օրաթերթի խմբագրութեան եւ սակայն թարգմանութիւնը լոյս չէ տեսած։ Կը յիշատակէ Ռ. Զարդարեան («Բարեկամի խօսքեր», Արեւելեան մամուլ, ԼԱ. տարի, թ. 22 (15 Նոյեմբեր, 1901), էջ 90)։

ԱՌԱՆՁԻՆ ՀԱՏՈՐՈՎ

ՍԷԼՄԱ ԼԱԿԷՐԼՕՖ, Երուսաղէմ-Տալէքարլիի մէջ, թարգմ. ֆրանս. Ռ. Զարդարեան, Գրական մատենաշար, թ. 2, Պոսթըն, հրատ. Հայրենիքի, թ. 24, 1914, 306 էջ։ Յառաջաբան – Տիկին Սէլմա Լակէրլօֆի՝ մեծանուն գրագիտուհի, էջ 1-2։ Տիկ. Լակէրլօֆի նամակը, էջ 3։

 

ԱՆԱԹՈԼ ՖՐԱՆՍ, Աստուածները ծարաւի են, թրգմ. Ռ. Զարդարեան, Ազատամարտ օրաթերթ, Է. տարի, թ. 1744-էն (19 Յունուար, 1915) – թ. 1815 (11/24 Ապրիլ, 1915)։ Անաւարտ։ Այս մասին Յ. Ճ. Սիրունի կը գրէ. «Միակ վայելքը, նոյն օրերուն, Ազատամարտի երբեմն տպած գրական նիւթերը եղան. ու այդ օրերուն էր, դարձեալ, որ Ռ. Զարդարեան սկսաւ թարգմանել եւ իբրեւ թերթօն տպել Անաթոլ Ֆրանսի մէկ վէպը, Աստուածները ծարաւի են, որ քանի մը օրէն պիտի աւարտէր, եթէ Ապրիլ տասնըմէկը քարուքանդ չընէր թերթն ալ («Ազատամարտի սերունդը», Հայրենիք ամսագիր, Բ. տարի, թ. 12 (1924, Հոկտ. ), էջ 130)։ Կ՚ենթադրենք որ 1925-ին, Պոլսոյ Սէթեան տպարանէն լոյս տեսած Ա. Ֆրանսի Աստուածները ծարաւի են գործը Ռ. Զարդարեանի գրիչին կը պատկանի, եւ այդ վստահութեամբ ալ այդ հրատարակութիւնը հոս կը յիշատակենք։

 

ԱՆԱԹՕԼ ՖՐԱՆՍ, Աստուածները ծարաւի են, Կ. Պոլիս, հրատ. Յ. Մ. Սէթեան, թ. 5, 1925, 280 էջ։ Թարգմանիչին անունը չէ յիշատակուած։

 

ԼԷՕՆԻՏ ԱՆՏՐԷԵՒ, Եօթը կախուածներու պատմութիւնը, թարգմանեցին Ռուբէն Զարդարեան եւ Ռուբէն Դարբինեան, Պոսթըն, հրատ. «Հայրենիք»ի, 1931, 101 էջ։ Ռուբէն Դարբինեանն է որ լոյս ընծայած է այս գրքոյկը, քանի որ Ռ. Զարդարեան նահատակուած էր 1915-ին։ Ռ. Դարբինեան ո՛չ մէկ լուսաբանութիւն տուած է գրքոյկին մէջ, սակայն մենք կ՚երթադրենք որ այս միասնաբար կատարուած թարգմանութիւնը եղած ըլլալու է 1910-1913-ի միջեւ, երբ Ռ. Դարբինեան կը գտնուէր Պոլիս եւ մաս կը կազմէր Ազատամարտ օրաթերթի խմբագրական կազմին։