Ժամանակագրութիւն

Եւ յայս նման գործ մի զարմանալի տեսաք ի յերկու մարդակերպ գազանաց` յանաստուած արանց ոմանց, որ յայտնապէս կատարեալ եղեւ առ մեզ տէրունական հրամանն թէ` Գայցեն առ ձեզ ոմանց հանդերձիւք ոչխարաց, եւ ի ներքոյ են գայլք յափշտակողք: Արդ` անցեալ ամին, թվին ՌՁԱ (1632), հանկարծ եկին երկու ոմանք ի ձեւ զինուորաց երիվարօք հեծելովք եւ սպառազինուք, գնացին դէպ ի ժամն իջեւանեցան: Եւ մինն ի փոքր երիցանցն երեկ առ մեզ թէ` վարդապետ են եկողքն` ի Չամիչ վարդապետէն. մեք այլ ասացաք թէ` յօտան իջուցէք, մինչ տեսանեմք թէ ո՞վ ոք իցեն: Եւ ասացաք թէ` Չամիչն յերկու տարին անգամ մի յայս երկիրս կուգայ, ո՞վ է տեսեր նա ի մօտ աշակերտ անուն զոք աբեղայից. թէ հրաման ունի, թո'ղ զնամակագիրն տեսանեմք, որպէս օրէնն է ի կանոնաց սուրբ հարցն: Այլ յերկրէն Բաբերդոյ մէկ աբեղայ Առաքէլ անուն յառաջագոյն երեկ մուրացողութեան աղագաւ, նա գիտակ եղեր նոցա, առ ահի նոցին ծածկեաց ի մէնջ եւ եպիսկոպոսին գաղտ էր ասեր թէ` դոքա աւազակք են: Այլ եկին թէ` չորապաս է վարդապետ անունն, ո'չ միս կուտէ եւ ո'չ գինի կու ըմպէ եւ ձայնաւորք կասէ եւ այլ թթուաբար կու նայի առ ամենայն ոք եւ ծանրազրոյց: Այսպէս ահարկեցուցին զամենայն ոք, բայց մեք բնաւ չհաւատացաք: Այլ երկու երէց սեբաստացիք իբր համշահրի գոլով` յոյժ ուրախութեամբ ընկալան եւ տրտունջ զմէնջ` վասն աջաղկոտութիւն վարկանելով: Ես ասացի թէ` մի թոյլ տաջիք բան ասելոյ, մինչ ստոյգ իմանանք զիրաւացին դոցա: Եւ Տէր Բաղտասար երէցն ունէր մէկ նամակ մի, եկաւ թէ` ահա' նամակն զոր խնդրես, որ ահիւ յետոյ հնարեցան, որ սուտ մօհրեր շատ են կալեր ի մեր անունն եւ այլ վարդապետաց, որ մալղարացի երիցներն եւ մեր վարի գեղացիք էին տեսեր, եւ վկայեցին թէ` կանգնաչափ մի կայ կոնդակն եօթն վարդապետի մօհրով, մէկն քո էր: Եւ զայս հնարեցին, եւ բացեալ ընթերցաք, որ յատուկ ինձ ողջոյն ի Աստուածատուր վարդապետէ առ Գրիգոր եւ այլն, թէ` այսպէս ծանի'ր, որ հարամիք մտան ի վանքն եւ գրագիր երէց մի կայր` զնա սպանին, եւ վանքն թալանեցին, զխաչ եւ զաւետարան եւ զամենայն գրեանքն տարին, սեբաստացի փաշան այլ շատ ճէրիմայ էառ, ահա' ուղարկեցի առ քեզ զմեր եղբօր տղան` զԹադէոս աբեղայդ, որ կանգնիս լաւ ողորմութիւն խնդրես եւ մօտեհաս տեղրանքն այլ ժողովես, իբր աշակերտի կամ ծառայի ուրեմն հրամայելով: Քաւ լիցի թէ բնաւ նա գիտակ էր այս անկարգ գրելոցս: Եւ ասացի թէ` ո'վ մարդիկ, յերէկ եւ յեռանդեան օրն չասացի՞ն թէ վարդապետ ենք, այժմ լոկ աբեղայ գրեալ է: Մին գազանն, որ ընկերն էր նորա, էր այրի երէց մի տիպրիկցի, որ արեան հոտ կու բուրէր յիւրմէն, որ բաբէրդցի աբեղան ասէր մերոց միոջ երիցոյ. միթէ հոտոտայ զդա, զոր յետ գնալոյ նոցա, ապա պատմեցին: Այն գազանն ասաց լրբենի երեսօք թէ` առ քեզ սակս խոնարհութեան գրեալ է այդպէս: Նա' բնաւ ունկնդիր ոչ եղէ. թէ զինչ որ ասացի` յերկարումն կու լինի: Եւ ասացին թէ` թո'ղ գնամք տներաց բամպակ ժողովեմք իբր զհասարակ մուրացիկ: Ասացի. դուք գիտէք: Ելան զինչ արարին, մեծաւ հոգաբարձութեամբ հոգացին: Նա' ես կոչեցի առ իս զայն չերէցն եւ սաստիւ յանդիմանեցի եւ ասացի. ձեր ստութիւնն ինձ յայտնի եղեւ, որ դուք լաւ մարդիկ չէք. յետ դարձիք գնացէք ուստի եկեալ էք, եւ թէ ոչ հետ ձեզ լաւ գործ չի լինիր, որ յետոյ գիտենայք. ահա' ասացի ձեզ: Նա այս տեղաց համժահրի եղածնին` թէ` քահանայք են, թէ ռամիկք` կու ստեն զմեր հրամանն եւ զպատուէրքն, արհամարհելով զմեզ առաջի նոցա եւ կուղարկեն ի Մալղարայ քաղաքն: Ոնց վաղն լուսացաւ, յիմացայ զորպէս եղեալն, եւ յոյժ չար թուաց մեզ յանդգնութիւնք նոցա, որ զպատուէրն մեր առ ոչինչ վարկան: Եւ ես այլ մէկ նամակ ուղարկեցի յետեւէ ի Մալղարան թէ` այսպէս խաբեբայք երկու կուգան հանդերձիւք ոչխարաց նման եւ ի ներքոյ գայլենիք են. լազում, լազում չխաբիք, այլ զգոյշ լերուք ի նոցանէ: Զայսքան զրուցս որ արարաք թէ բերանով եւ թէ գրովք, դեռ տակաւին ի նոցա յանաստուած եւ անօրէն, սրսուռ եւ սոսկալի չարաչար գործոցն տեղեակ չեմք բնաւ եւ ոչ յումէք լուեալ, այլ ի կեղծաւոր շարժմանց նոցա ի սիրտիս կարծիս եղեւ: Եւ յորժամ նամակս կու գնա, նոքա այլ նախանձութիւն կու վարկանին, այլ ի կեղծաւոր վարս նոցա հայելով, ի մեր նախանձուն համար եւ ի ճկրոյն` քան զչափն յաւել կու ընդունին ու կու մեծարեն եւ ինձ մեղադրանաց գիր կուղարկեն թէ` այսպէս սուրբ մարդոցմէս ի՞նչ կուզես, որ միս չեն ուտեր, գինի չեն ըմպեր: Եւ մեք այլ մեծաւ ցասմամբ զսաստ բանադրանացն ուղարկեցի ի վերայ Գրիգոր աբեղային եւ այլ կամակցացն: Նա' շատ չարութիւն եղեւ ի հետ նոցա, թէ գրեմք` յերկարումն կու լինի: Եւ յետ նոցա գնալոյն ի Մալղարայ, սկսան ասել թէ` այն երէցն, որ սպանած ասեն ի վանքն, նա' իւրեանքն են սպաներ եւ լերանց աւազակութիւն կառնեն եւ ի շէնսն վարդապետութիւն: Ասացի թէ` ո՞վ ասաց. ասացին թէ` բաբերդցի մուրացիկ աբեղան: Ոնց հարցի` ինձ յուրաստ եղեւ, եւ այլ շատոց ասացեր: Եւ յետ մեր հոգեւոր որդի Գասպար երէցն երեկ յԸստամբօլէն ի տեսութիւն մեզ, նա պատմեաց մի ըստ միոջէ զամենայն որպիսութիւն չարութեան նոցա թէ` ո՞րպէս անողորմաբար անդամ անդամ խողխողեր են զայն սրբասէր քահանայն իբր զՅակովիկ վկայն Քրիստոսի: Եւ այսոնց նենգութիւն վասն այն եղեր հետ իրիցին, որ զիւրեանք կու յանդիմանէր հանապազ վասն անառակ գործոցն եւ անապարտ արեանց հեղմանցն, եւ լի արեամբ թաթախ կերպիւն ի սեղանն սուրբ կու մերձին ի պատարագել: Նա կու ջանայ որ արգիլէ եղեր, վասն այն են չարացեր հետ իրիցին եւ այնպէս են արարեր, որպէս Զոմզոմայ աբեղայ մի ընդ Սարկաւագ վարդապետին, որ հնարիւք հազիւ է զերծեր ի սպանմանէն: Եւ մեզ սրբասէր եպիսկոպոս մի կայ, ի Բենկին եւ Ակին առաջնորդ գոլով Յովհաննէս անուն, նա ի սիլայէն ի վայր ի մեզ տեսութիւն երեկ, ասաց թէ` ձմերան աւուրք էր, ոնց յԱկնէն ելայ, մէկ վարձաւոր հայ կայր ընկեր ինձ, եւ փոքր մի հեռացաք ի շենուց, նա' երկու ձիաւոր զառաջս առին, դէպ ի լեռն ի վեր կու տանէին ընկերս, փախաւ: Նա' յԱստուծոյ արագահաս օգնութենէ խնամոց` մէկ շեխ մի թաք ի պահ եկն եհաս մեզ եւ տեսաւ որ ես եմ ի ձեռաներ նոցա, եւ կու ճանաչէր զմեզ ի վանքն գալով, եւ ջանաց կորզել զմեզ ի ձեռանէ նոցա: Եւ նոքա ասացին թէ` ի Տիպրիկի կու տանինք. Ղամիշ աղա կայ` նորա պարտք պարտի, լսեց որ կու գնայ, զմեզ զրկեց թէ` հասի'ք բերէ'ք: Եւ աղաղակեցի առ շեխն թէ` սուտ են, ոչ նա զիս է տեսեր եւ ես զնա: Աստ եւ անդ հարան եւ շեխ չետ թոյլ տանելոյ. քսան եւ հինգ ղուրուշ խզմաթ ասաց, հազիւ հաւանեցոյց, ես չկամեցայ քսակ ցոյց տալ. դու տո'ւր, ասի շեխին, յառաջներս մէկ գիւղ կայ տաճկի, անդ երթամք եւ տամք: Ոնց գնացաք` ի պասի աղուհացիցն էր, հաւ մորթեցին, նստան յուտել ու զմեր ամենայն կրօնքն եւ զամենայն սահմանքն աղօթից եւ պատարագաց արարողութիւն մի ըստ միոջէ ասէին եւ ծաղր առնէին: Յորժամ առին եւ գնացին ի մէնջ, հետ շեխին յետ դարձայ ի յԱկն: Բայց նոքա են եղեր, հոս որ երեկ չէր գիտեր զնոսա լինելն, այլ աստից գնալն կու պատահի ի գեւղ մի, որ ձիան ի շուրջ կածեն, կու հարցանէ թէ` որո՞ց է ձիանս, կու ճանաչէ զձիանքն այլ. կասեն թէ` վարդապետի է եւ Չամիչին աշակերտք: Կերթայ կու տեսնու որ զինքն բռնողքն նոքա են, մինչ ի դուրս կու ելանէ թէ մարդկաց յիմաց առնեն, վաղվաղակի ի ձորոջ վեր կու ելանեն ու կու փախին: Ակնցիք եւ բենկցիք եկեր են ի սիլայէն, զնոցա չար համբաւն տարածել էին յԸստամբօլ. եւ յորժամ Տէր Գասպարն երեկ, պատմեաց մեզ այսպէս ի նոցանէ զասացեալն:

Եւ յետ երից աւուրց, մինչդէռ Տէր Գասպարն աստ էր, մեզ ապստամբ աշակերտ մի կայր ի Կասմա գեղջէն Տիպրիկոյ` այրի երէց Թադէոս անուն, ապստամբութեամբ գնաց եւ խռովեցոյց զմեզ կարի յոյժ, նա' մեք այլ ըստ արժանեաց փոխարինի իւրոյ զսաստ բանադրանացն ուղարկեցաք իւրն. նա երեկ ի կապանաց արձակումն խնդրել, նա երկրոդեաց զՏէր Գասպարին ասածն եւ իրաւացոյց: Եւ այլ շատ չար գործքեր եւ աւազակութիւնք զնոցանէն` թէ որ գրեմք զամենայն, զոր պատմեաց նա, չէ բաւական տետրս տանելոյ: Այլ եւ ասաց թէ` յորժամ զերէցն, որ սպանել էին, փախստական եկին հինգ ամիս ի մեր Խոռնաւելու վանք կեցան, չի գիտացաք մեք թէ յայն գործովքն են. երբեմն աներեւոյթ կու լինէին, երբեմն կու երեւէին: Եպիսկոպոսն ասաց թէ` սիրտս կու վախէ ի դոցանէ, լաւ մարդիկ չեն նմանիր: Օր մի տեսնունք` որ ի քաղաք գնացին, քուրդ ընկեր այլ են ունեցեր, ի քաղաքն կու պատահի, կասէ թէ` Սեւաստի փաշայէն մարդ եկեր զձեզ գեղագեղ, վանք ի վանք կորոնեն, ելի'ք կորի'ք: Զայն տեսաք` որ եկին զիւրեանց զինչսն ժողովելով շփոթմամբ. ասացաք թէ` զի՞նչ եղեւ ձեզ, որ շփոթեցաք այդքան. ասացին` կարաւան կու գնայ Էջմիածինն, մեք անդ կամք ունիմք գնալոյ, վասն որոյ կու փութամք զի ի գիշերի աստ ժամանեմք նոցա: Եւ ընդ մէջ գիշերի ելանելով, զվանացն աւետարան մի ոսկետուփ պատկերօք եւ շարակնոց մի ոսկետուփ մագաղաթ ի զազնայէ թագաւորաց ելած` հետ կու վերուցեն, որ երկրով աւաղեցին լսողքն: Շատն եպիսկոպոսն ի նոցա յետոցն զրկեց, որ յետոյ ստոյգ իմացաք զփախուստ նոցա դէպ ի վայր: Յետ փախստեաց նոցա` եկին խնդրակք նոցա, գիւղ առ գիւղ որոնեցին` մինչ ի յԱկն գեղորէքն եւ ոչ գտին, այլ լքեալ թողին գնացին: Մինչեւ ցայս վայր դեռ չէին հաւատար բարեկամք նոցա եւ այլք ի յանգէտ ժողովրդոցն, երբ յորժամ լսեցին ի տեսողաց եւ ի հռչակս հարկանողաց, նա' յոյժ ամօթ եղեն:

Յետ այսպէս եղելոյ, գնացին չար աւազակքն յՈւռումէլ ի վայր, այնքան կեղծաւորաբար գարք ցոյց կուտան, որ կու հիացուցանեն զամենայն հայքն, որքան կան ի յՈւռումէլն` մինչ ի Պէլըրղատն, սուտ կեղծաւոր վարուք հաւանեցուցանելով զամենեսեան, որպէս դեռաքրիստոսն է առնելոց այսպէս, որպէս պատմեն զնմանէն Աւետարանիչ Յովհաննէս ի տեսլեանն եւ երանելին Հիպիպողիտոս ի Դանիէլի մեկնութեան այնպէս էին հաւանեցուցեր զմարդիկ, որ զմին մին ակն թէ խնդրէին` նա' սիրով եւ յօժարութեամբ հանել եւ տալ ի նոսա, որպէս որդիքն Իսրայէլի կռոցն Քանանու` զուստերս եւ զդստերս:

Յետ այսորիկ երկու երէց եկին յԸստամբօլու ի պատրիարգութեանց մալից հաւաքելոյ կողմանէն: Նոցա խիստ պատուիրեցի թէ` թագաւորական հրամանացն ուժովն եւ մեր ձեռագրովն լինի թէ կարողանայք` հալածէք զնոսա ի միջոյ ժողովրդենէն: Նա' ոնց գնացեր հասեր էին նոցա, յորժամ բերան բացեալ եւ զրոյց առնել վասն նոցա, որպէս պատուիրեցաք յաղագս խաբեբայ կեղծաւորաց, նա' ընդ ասել բանիցն որ վասն նոցա, առ ժամայն խռովեր էին ամենեքեան եւ ի բարկութիւն էին շարժեր ի վերայ նուիրակացն եւ հաց անգամ ջամբելոյ չէին թողեր: Ուր որ գնացել էին եւ զնոսա յիշել կամելով, այնպէս էին արեր, որպէս առաջին քաղաքացիքն արարին, ասելով թէ` ո՞նց իշխէք այնպիսի մաքուր սրբոցն չար ասել եւ վատ: Այնուհետեւ այլ ոչ իշխեցաք ասել ինչ զնոցանէն. այլ այնքան կեղծաւորութիւն ցուցին, որ ի զատկի կիրակէին մսեղէն կերակուր կամ մէկ կաթ գինոյ չհաղորդեցան բնաւ, եւ ժողովրդեանն այլ հազիւ թէ մէկ մէկ գաւաթ հրաման ետուն: Յետ այսորիկ այպէս եղելոյ, որ վճարեր են երկոքին կողմն զամենայն աշխարհն, յետ դարձին կուգան նուիրակք դէպ յԸստամբօլ եւ արենահոտ չերէցն ի հետ: Վարդապետ անուանեալն եկեալ ի հետ նուիրակացն եւ ի ճանապարհին լի ցոփութեամբ եւ անառակ կերպիւ եւ թութունով եւ անխտրութեամբ կերակրովք, որ ի յՈւռումէլն ի զատկի աւուրսն չխթելով միս եւ կամ ի գինի եւ ոչ այլոց թոյլ տալով: Նա' այսպիսի կեղծաւոր վարուք ծածկելով զիւրեանց անօրէնութիւն չարքն, եւ գնացին ի Սեբաստիա առ Արաբացի մարդակերպ վարդապետն իւրեանց: Չամիչն այլ զաղաղակ բարձեալ ասէր ի լուր ամենեցուն թէ` իմ մարդիկն դէպ ի Թիրայ, որ այժմ Ուռումէլ կոչի, անդ էին գնացել, որ այն Գրիգոր իրիցի սպանութիւնն եղեւ, ահա տակաւին դեռ ա'յժմ եկին յՈւռումէլուն: Զայս ինչ ասելով, ծածկեցին զչարիս նոցա, այլ մնաց Աստուծոյ դատաստանին: Եւ այս չար աւազակս էր ի Սեբաստիոյ, ի գեղջէն յՈւլաշոյ, որդի ռամիկ շինականի, եւ ի պատճառս որս երէոց եւ խոզից ելանելով որպէս զիշխան եւ թագաւոր, եւ ի ձիընթացս արշաւելով զկնի խոզից, եւ յարշաւելն կորզելով ի ձիոյն եւ խորտակելով ամենայն անդամօքն, եւ յետ քանի աւուրց մեծաւ վշտօք չարաչար եհան զոգին: Եւ յելանել ոգոյն, աղաղակէր ասելով թէ` Տէր Գրիգո'ր, թոյլ տո'ւր ելանել ոգոյս: Եւ մեր Տէր Մինաս վարդապետն անդ էր պատահեր եւ քահանայ գեղջին պատմեր էր զորպէս եղեալն: Եւ այս չարագործս բազում ոճրագործութիւնս եւ արեանց հեղութիւնս առնելով, որ յոգունք հաստատուն վկայութեամբ պատմեցին մեզ դիտողք եւ տեսանողքն, եւ վասն այսր պատճառի գիտելով մեր, զայս չարեացս զչար գործ յիշելով զկնի Մազոտին, որ աշխարհականք մարդիկ դիւրախաբք են, ստոց եւ խաբեբայ կեղծաւորաց լեզուագարաց յոյժ դիւրահաւան կու լինին, այլ ի լեզուն եւ ի հանդերձ միայն հայելով` ի գործքն չեն հայիր, որպէս պատուիրէ Տէրն թէ` Ի պտղոյ նոցա ծանիջիք զնոսա: