Ժամանակագրութիւն

Եւ յայսմ ամի, որ թվին ՌՁԴ (1635) լինելով, յորժամ ապրիլ ամսոյն ժ. թագաւորն Մուրատ ելեալ յԸստամբօլու բազում եւ անհուն զօրօք ամենայն պատրաստութեամբն գնալ կամեցաւ ի վերայ պարսից, յորժամ եհաս ի Սեբաստի, նա' յամենայն կողմանց մարդիկն` հայք եւ տաճիկք մնացեալքն որ անդ, զաղաղակ բարձեալ բողոքեցին առ կայսրն թէ` մեք մնացեալք սակաւաւոր եմք եւ աշխարհնին աւերակք են, եւ հարկապահանջութիւնն անպակաս է, եւ այս աշխարհաց մարդիկն Ըստամբօլ եւ ի բոլորքն են, չեմք կարող հարկապահանջութեանցն դէմ կալոյ վասն սակաւութեանն մերոյ, կամ զնոսա զամենեսեան հրաման արա' որ գան ի վեր յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ կամ մեզ այլ հրաման տո'ւր գնալ առ նոսա: Եւ թագաւորին սրտմտեալ ի վերայ աստ եղելոցն հայոց եւ տաճկաց, վաղվաղակի հրովարտակ գրեալ, առ փեսային Պայրամ փաշային առաքեալ, որ էր զայմաղամ ի տեղի վազիրին երեք ամաց հետէ ի վեր: Եւ ընդ հրովարտակին մէկ առասան երեքկղի եւ մէկ կապայ թէ` ի հասանել հրովարտակիս հրաման այնես զիմ հրամայեալն. լուր առնես ի քաղաքին եւ մեծամեծաց եւ փոքունց` թէ իշխանք են եւ թէ դատաւորք, որ թէ հարիւր տարոյ ի վեր են կամ յիսուն, նա' անպատճա'ռ անպատճա'ռ պիտի հանես շոյտ զրկես ի վեր, որ յետ դարձին ի պատերազմէն զամենայն ոք յիւրաքանչիւր տեղիս գամ գտանեմ, եւ թէ ոչ որ չկատարես վաղվաղակի զհրամանս իմ ապախտ առնելով, յորժամ գայցեմ տեսանեմ զհրամանս կատարեալ, զայդ կապադ զգեցի'ր եւ այլ պատուոյ արժանացուցանեմ, եւ թէ ոչ` որ չես կատարեր զհրամանս իմ, նա' զայդ չուանդ երեքկղի` դովաւ խեղդամահ առնեմ զքեզ, որ չասես թէ ոչ գիտացայ:

Եւ Պայրամ փաշան բնաւ չէր կամենար ելանելն եւ գնալն յայն կողմանցն եկելոցն բնակողաց յայս աշխարհնիս: Եւ ժողովրդոցն որ դեռ բնաւ զրոյց եւ խապար չկայր, սկսան քսմնոտիլ եւ պէս պէս սուտ համբաւնի հանել ի միջոյ իւրեանց թէ` զմեզ կու վարեն, ահա' յամր եկեր, այսպէս եւ այնպէս, որ սկսան շփոթիլ մարդիկ ի սուտ համբաւոց եւ գնացին ոմանք, գանկատեցան փաշային թէ` այս սուտ համբաւոցս բազում վնաս կու լինի քաղաքիս առից եւ տրից եւ վաճառաց եւ փոխառուաց եւ փոխատուաց: Եւ փաշային բարկացեալ ի վերայ այնպիսի համբաւողացն, հրամայեաց թէ` զայնպիսի ասացողսն սուտ համբաւոց մէկ քանին ըմբռնեցէ'ք առ իս բերէ'ք, որ գանալից առնեմ, որ շատոց խրատ լիցի: Եւ ըմբռնեցին վաղվաղակի վեց ոգի եւ բերին առ փաշան: Եւ ասաց փաշան թէ` ուստի՞ց լուայք դուք զայդ սուտ համբաւնիդ, որ զքաղաքս եւ զաշխարհն խռովութեամբ կու լնէք, յորժամ խապար լինի, յիս պիտի գալ եւ ապա յինէն արտաքոյ ելանել: Եւ հրամայեաց գան հարկանել, եւ յետ գանին պատուիրեաց այլ բնաւ մի' ումեք ասել զայդ համբաւ չար, եւ ապա հրամայեաց թողուլ:

Եւ յետ այս համբաւոյս հինգ վեց օր էանց ի վերայ, սուտ համբաւն իրաւ եղեւ, որ երեկ ի թագաւորէն սաստիկ հրաման, որ հատ ասեն իւրեանքն, որպէս վերոյգրեցաք` թէ ընդ հրովարտակին չուան եւ կապայ, թէ զհրամանս կատարես` զկապան ագանիս, եւ թէ ոչ` չուանով կախիս: Եւ նա երկուցեալ ի սաստկութենէ հրամանաց եւ ի սպառնալեաց թագաւորին, մունէտ եհան ի քաղաքին Ըստամբօլայ, որ բարձրաձայն աղաղակելով լուր արարին ամենայն քաղաքին զսաստկագոյն հրամանն թագաւորին: Եւ լուր համբաւոյն ել գնաց ընդ ամենայն երկիր` ի յԱնատօլիսն եւ յՈւռումէլին, եւ շփոթեցան ամենեքեան, առանց հրովարտակի եւ ոստիկանի գալով ի հեռաւոր տեղիսն, զտուն, զարտ եւ զայգի եւ զամենայն ստացածս եւ զամենայն ինչ որ ի տունն էր` թէ' պղնծեղէնք, թէ' արծաթեղէնք, թէ' երկաթեղէնք, թէ' փայտեղէն, թէ' կաւեղէնք, թէ' հանդերձեղէնք, թէ' ներքեւարկք կամ վերարկուք եւ վերնատնով ապարանք` հանին ի վաճառել դիւրագին, մինչ հազար ստակի գնոջն ի հարիւր ստակ վաճառեցին եւ զհարիւրինն` ի տասն, եւ զտասնին արժածն` ի մէկ ստակ, եւ շատոքն այսպէս կորուսին զամենայն զոյսն իւրեանց:

Եւ ի Կոստանդնուպօլիսն հանապազ յամենայն օր կու ձայնէր մունէտն թէ` արի'ք, ելէ'ք եւ գնացէ'ք աստից, քսան օր ձեզ պայման լիցի, մինչ զամենայն պատրաստութիւնն ձեր տեսանիցէք, եւ յետ քսան օրին շատ մարդոց դիմադարձ լինողացն վնաս մահու կու լինի: Այս չուանն որ թագաւորն ինձ է ղրկել սպառնալիք մահու, նա' ի չգնացողին պարանոցն կու արկանեմ. զօգուտն ձեր եւ զվնասն որ լինելոց է` գիտասջի'ք: Եւ վայիւ եւ աղաղակաւ լցաւ ամենայն աշխարհք, մանաւանդ յԸստամբօլ, որ տաճկաց ազգն թէ հայոց, որ կին առեալ էին յեռլուացն եւ թէ հեռի աշխարհաց` ի միմեանց անծանօթ երկրաց եւ աշխարհաց, նա' կանայքն զկնի արանցն, ուստերացն եւ դստերացն ոչ կամեցան գնալ, եւ այնք որ անորդիք էին, նոքա եւս առաւել դիմադարձ լինէին արանցն, ասելով թէ` մահու մեռանիլ կայ, լինի թէ դու յառաջ մեռանիս, ես առ ո՞վ երթայց, առ յո՞վ դիմեցից: Մանաւանդ զայս աղաղակ տաճիկ ազգացն առաւել աղաղակէին, որ ի վարձու ունին զկանայսն իւրեանց, որ ամենայն ինչ սուտ պատճառէ տալով զվարձս, որ քապին ասեն, եւ արձակեն զկանայսն հրամանաւ կրօնից եւ օրինաց իւրեանց եւ ասեն թէ` ալմախն հախ եւ պօշանմախն հախ է, զոր ուսեալ ի նոցանէ անգէտքն յօրինացն մերոց` աշխարհականքն եւ հանապազ զայս ասեն առ կանայսն իւրեանց ի բարկութեանն, զոր չէ օրէն մեզ քրիստոնէից այսպէս խորհել կամ խօսել եւ գործել ընդ կանայսն: Վասն զի չի հրամայեր սուրբ աւետարանն մեր զկանայսն ի վարձու ունել եւ բազում կանայս առնել եւ դիւրաւ թողուլ ըստ օրինաց իւրեանց, այլ մեր աւետարանն մի մարմին կոչէ զայր եւ զկինն եւ ոչ վարձկան, մի կին առնուլ եւ ոչ բազումս եւ կամ դիւրաւ թողուլ յամենայն ոչինչ սուտ համբաւէ, ի կանոնաց հրամանացն ոչ առնել զազգայինս եւ զխնամիս եւ զկնքաւորութիւնսն ի կնութիւն, որպէս նոքա առնեն` տաճիկքն: Եւ վասն այս բազում վնասուցն եւ երկեղին որ կու գործի հանապազ յիւրեանց միջումն, վասն որոյ աղաղակ բարձին կանայք նոցա եւ ոչ կամեցան գնալ զկնի արանցն, եւ օրինաց դատաւորք նոցա հրամայեցին ոչ գնալ զկնի արանցն յօտարութիւն, քան զերից աւուրց ճանապարհն հեռի պանդխտանալ կանանցն, եւ այսու հրամանաւ բազում կանայք թողան եւ բաժանեցան յարանցն, այլ յուստերաց եւ դստերաց իւրեանց, եւ լցաւ քաղաքն աղաղակաւ եւ կականումն մօր եւ մանկանց: Անդ էիր տեսանել զողբումն արանց եւ զսուգ ազգականաց եւ սիրելեաց աղիողորմ բաժանիլն ի միմեանց, այլ այրեաց կանանց անտէրունչից, այլ եւ որբոց անայցելուաց, այլ եւ ծերոց տկարաց ցաւագնոտաց, որպէս զիս, որպէս ասէ Իմաստունն թէ` Որդեա'կ, յիշեա' զԱրարիչն քո յաւուր մանկութեան քո, եթէ ոչ` եկեսցեն աւուրք չարութեան, յորս ասիցես թէ` ոչ են կամք իմ ի դոսա, այսինքն` ի վերայ ծերութեանն ցաւագնոտութիւն, որպէս եւ ինձ: Այլ եւ ծանր հիւանդաց եւ անդամալուծաց, այլ եւ կուրաց եւ կաղաց, այլ եւ կարի չքաւորացն եւ մանր տղայոց աղքատ տէրանցն աղէտաշարժ ողբովք եւ կոծովք լցաւ քաղաքն ամենայն: Եւ զայս աղիողորմս տեսեալ Պայրամ փաշային եւ մօրն թագաւորին, որ Սուլթան … ասեն, զի անխլաբար շուրջ գալով ի միջի արտաքսելոցն եւ ականատես լինելով ամենայն եղկութեանց նոցին, եւ ի գութ շարժեալ, գալարեալ աղիւք ողբ առեալ լացին արտասուախառն ողբովք ընդ լացողացն եւ կականողաց մօր եւ մանկանցն եւ այլոց թշուառացելոցն, զոր ի վերոյ գրեցաք: Եւ Պայրամ փաշան եւ մայր թագաւորին զայս գրելով ի քարտիզի. աղիողորմ թշուառութիւնս որ եղեւ անընտրողաբար լինելով առաջի աչաց մերոց, նա' ո՞վ կարողանայ պատմել զանցս աղէտից դոցա, որ վայիւ եւ աղաղակաւ լցաւ քաղաքն եւ կցցեան (?) մինչեւ յերկինս: Մեք այլ չեմք կարեր դիմանալ աղաղակին թշուառացելոցն` արանցն եւ կանանցն, մարց եւ մանկանցն, որբոց եւ այրեացն եւ ծերոց տկարացելոց եւ ցաւագնոտացն եւ ծանր հիւանդացն եւ այլ բազմաց վտանգելոցն խղճոյն չեմք կարեր դիմանալ, կու խնդրեմք որ դոցա ողորմել քեզ եւ ընտրութիւն առնել ի միջի տառապելոցս: Այսքան լաց եւ հառաչն եւ պէտուան լաւ չէ քեզ ի ժամանակ պատերազմիդ: Ահա զայս ամենայն ծանուցաք քեզ` զաղէտաշարժ թշուառութիւնն ըռայիցն քո` մեծամեծաց եւ ամենայն ռամկացն քաղաքիս եւ այլ ամենայն աշխարհացն, որ սոցա նման լինելոց է նոցա. հրամանն քո է` որպէս կամիս: Զայս արզուհալ ետուն ի ձեռն արագընթաց սուրհանդակի միոջ եւ ուղարկեցին առ թագաւորն մինչդեռ էր ի Սեբաստիա, եւ գնացեալ սուրհանդակին եհաս ի Սեբաստիա թագաւորին եւ ետուր նմա զարզ մօրն եւ փաշային: Եւ յորժամ եբաց զկնիք յարզին եւ ընթերցաւ եւ վերծանեաւ զամենայն գիրն յարզին, Աստուած գութ ողորմութեան էարկ ի սիրտ նորա, այն որ սովոր է միշտ խառնել զողորմութիւն իւր ի մէջ բարկութեանն ժամանակին, նմանապէս եւ առ այս թագաւորի արար, շարժելով ի գութ ողորմութեան զսիրտ նորա, որ ընկալաւ սիրով զարզ մօրն եւ փաշային եւ հրովարտակ գրեաց այսպէս, որ մանրաբար հետազօտեալ քննութիւն արասցեն եւ ընտրեսցեն զայսքան ազգ մարդկան` արանց եւ կանանց եւ զամենեսեան որ գրեցաւ ի վերոյ, եւ զայնոսիկ որ քան զքառասուն ամաց եկեալ են, եւ զայնոսիկ որ աստ ծնեալ եւ սնեալ են, եւ որբք եւ այրիք, ծերք տկարացեալք եւ հիւանդք եւ ցաւագնոտք, կաղք եւ կոյրք եւ այլ նմանք նոցա ազատք լինիցին եւ մնասցեն:

Եւ փաշան յորժամ որ լուաւ զայսպիսի ներողական հրամանս ի հրովարտակէն, նա' սակաւ թոյլացոյց եւ զամենեսեան հրամայեաց` քահանայիցն եւ տաճկաց մազինացն եւ իմամնացն, որ ի գիր առնուլ տունէ տուն եւ մի միակի զամենայն եկսն յայնկոյս ծովուն, որ Անատօլիս կոչեն: Եւ արարին անյապաղ զհրամայեալսն եւ տարեալ ետուն առ նա: Եւ փաշային ոստիկան հանելով, որ չաւուշ ասեն, զի միըստմիոջէ մանրամասնաբար քննութիւն արասցէ, զքառասուն ամաց հետէն զորբսն եւ զայրիքն` յայս աշխարհի ծնեալքն եւ սնեալքն, հիւանդոտքն եւ ցաւագնոտքն, կարի առաւել ծերոցն տկարացելոց եւ կուրաց եւ կաղից եւ որ նման են սոցին, եւ վկայութեամբ մեր քահանայիցն եւ իւրեանց դանիշմանացն լիցի հաստատուն վկայութիւնն: Եւ միըստմիոջէ քննեցին զամենեսեան` ի մեծէ մինչեւ ցփոքունս, եւ այնք որ քառասուն ամաց հետէ էին եկեալ եւ ի նոցանէ առին կաշառս, եւ նշանագիր ետուն ի ձեռին եւ թողին, եւ որոց ոչ ետուն վկայութիւն, սաստիկ սպառնալեօք հրաման արարին գնալոյ եւ շատոք զընդիմակցացն գան հարին: Եւ այն ոստիկանն առնէր յաւելի չարութիւն քան զհրամայեալսն, մինչ զիւր քննածն եւ զկաշառօք նշանագիր տուեալսն իւր գանալից առնէր եւ ելանել գնալ ասէր. մինչ ծանուցին փաշային զանիրաւութիւն առնելն չաւուշին, եւ նա սաստեաց նմա զի մի այնպէս արասէ: Եւ փաշային ոչ կամէր զգնալն ուրուք, այլ երկնչէր ի հրամանաց թագաւորին, եւ ասելով գաղտաբար քահանայից թէ` պակաս այլ լիցին ումեք քան զքառասուն ամն, նա' տուք վկայութիւն, չիք վնաս այսմ իրացս. եւ բազմաց այլ այնպէս արարին:

Եւ ելեալքն ի քաղաքէն զտունն յՈսկոդարն անցուցին եւ իւրեանքն յետ եկին, մնացելոցն ոսոխք եղեն եւ բողոք բարձին առ փաշան թէ` նոքա որ ընչաւորք են գանձիւք` զնոքա արգելեցիք, եւ զմեզ որ անինչք ենք եւ աղքատք` զմեզ վարեցիք ի դուրս, մեք առանց նոցին ոչ կարեմք գնալ: Զառաջինն քաղցրութեամբ ասաց առ նոսա թէ` դուք այժմ գնացէ'ք եւ ես այլ զնոսա կուղարկեմ վաղվաղակի զկնի ձեր: Եւ որք յամառէին եւ կրկին անգամ գային յանդգնէին եւ զառաջինն բողոքէին, գանալից առնէր զնոսա, վասնզի ոչ կամէր գնալն զամենեցուն: Որպէս ի մեր գեղջէ ոմն` Սարխոշ անուն զմեր ազգային Գրիգոր երէցին ոսոխ լինելով թէ` անպատճառ պարտիս գալ ընդ մեզ, եւ նորա դեռ տակաւին ոչ ոք էր ասացեր թէ` կա'ց կամ գնա', այլ գնացողքն մնացելոցն հակառակէին: Եւ եկեալ այրն այն Սարխոշ գանկատեցաւ առ փաշան թէ` այս անուն փափազ չի գար ընդ մեզ, որ մեր գեղջէն է, զի մեք առանց նորա ոչ կարեմք գնալ, հրաման տո'ւր զի գայցէ ընդ մեզ: Եւ չար թուեալ փաշային ոսոխութիւն առն այնորիկ, հրամայեաց գան հարկանել նմա եւ ասէր մրմռալով թէ` դուք կու կորիք` գնացէ'ք ի կորուստն ձեր, ի մնացելոցն ի՞նչ կուզէք: Եւ այլոցն ասէր իբր ողորմելոյ ուրուք թէ` ո'վ եղկելիք, ելէ'ք Ոսկոդարն անցիք, որ թագաւորին հրամանն կատարի, եւ ուր կամիք` անդ կացէք, մինչ թագաւորն գայ ի պատերազմէն, որպէս կամի` այնպէս արասցէ: Եւ այն չաւուշն որ վերակացուն էր սուրկունին եւ կարի ստիպով կու նեղէր զմնացորդքն, ստիպէր գնալ, որք չունէին կաշառս տալ եւ կարի շատ պահանջէր յոմանց առնուլ ինչս, եւ նեղեալքն ի նմանէ գնացեալ գանկատեցան փաշային: Եւ կոչեալ զչաւուշն Պայրամ փաշան եւ պատուիրեաց նմա թէ` մի' խստութեամբ առնուլ զպատուհասն, այլ ներելով. եւ շատ օգուտ եղեւ նա ոմանց եւ հանդարտեաց ահն մնացելոցն: Եւ որք ելեալք ոմանք գնացին, եւ բազումքն ցրուեցան ի գեղորէքն Նիկոմիդացւոց եւ Ալովացւոց եւ Նիկիացւոց, եւ այնպէս ողորմելով արար, որ եօթն ամիս օրէ ի յօր ձգելով այնքան յապաղեցոյց, մինչ ձմեռն վերայ երեկ, եւ ապա դադրեցոյց զարտաքսելն, պատճառելով զձմեռն: