Ժամանակագրութիւն

Եւ մեր Երզնկացի Ղազարն այլ գնաց ի համբաւ նորա, որ հրամանաւ եւ իշխանութեամբ վարդապետութիւն առնէր, որ եօթն ամ աշակերտեալ էր մեր մեծ պապին` Աստուածատուր վարդապետին: Նա ի ժամ վաղճանին առաջի քահանայիցն եւ տօլվաթաւորացն հրաման իշխանութեան էր տուեր թէ` յետ իմ այլ մարդոց եհթաճ եւ կարիք չլինի: Ոնց եկեր յԵրզնկան ի քարոզութիւն եւ քարոզէր, նա' Տէր Պօղոս աւագ երէց կայր ի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին եւ Խոճայ Յովասափ, որ բուն աստուածաշունչք էին եւ հմուտք հին եւ նոր կտակարանաց, նա' յորժամ որ քարոզ կասէ ի նոցա ժամն, երբ յետ կու դառնայ ի քարոզէն, իբր շնորհակալ լինելով ասեն խառն խրատով թէ` ահա' լաւ կերակուր ապուր, բայց տակաւին դեռ հում է եւ անեփ, դեռ այլ եփ պիտոյ է այդ ապուրիդ: Զայս առակ ասելով նոցա, ամօթ եւ արհամարհանս վարկաւ իւրն վարդապետն Ղազար, դիմելով գնաց ի համբաւն Կարկառեցոյն Պետրոսին եւ եօթն տարի այլ դեգերելով ի դրունս լսարանի նորա, եւ յետ եօթն ամաց ապա եկն յաշխարհն մեր, ի նսեմ եւ երեկոյացեալ ժամու լոյս ծագեաց խաւարեալ ոգոցս: Եւ զարդարեալ էր տեսականաւն եւ գործնականաւն եւ երաժշտական երգաւք քաղցրաձայնութեամբն, որպէս զՄամաս էր հեզ եւ խոնարհ եւ աննախանձ եւ քաղաքավարեալ էր առաքինութեամբ ի մանկութենէ: Եւ ամենայն կարգ եւ կրօնք օրինաց եւ արարողութիւնք ժամատեղաց եւ պատարագաց, որ թիւրեալ եւ խափանեալ էր վաղ ուրեմն ի ծոյլ եւ ի կոյր եւ ի տգէտ թոյլամորթ առաջնորդաց եւ ի թոյլամորթ եւ հեշտասէր քահանայից, որ աշխարհական աղայքն ի ներքոյ ի վեր քարոզէին եւ դպրէին առանց շապկաց եւ ուրարի, եւ ժամարար պատարագիչն առանց սպասաւորի կանգուն լինել որպէս զհոփոյ ցից մի անշնորհ. եւ թէ աբեղայ լինէր, կնկուղովն կանգնէր խայտառակ եւ այլակերպ, որ անձամբն զարդարեալ կերպասիւք եւ գլուխն, որ պարտէր պսակել նախ ընդ անձինն, նա' սեւաթիւր առնելով: Եւ պաս եւ ուտիս հաւասար էր, որ անխտիր ուտէին զձէթ եւ արբեցութիւն գործէին ի պաս աւուրսն եւ մեծ աղուհացիցն. ոչ կիրակին էր յայտ եւ ոչ լուր աւուրքն, ի գինարբեցութիւնսն ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ օտարականի խառնիխուռն նստելով անառակութիւն գործէին: Եւ ի վանորայսն ամենեւին ոչ մի կարգ եւ ոչ մի վարք եւ սահմանք եւ արարողութիւն բնաւ ոչ գոյր մի փոքր ագրակ գեղջի չափ, այլ իբր զհասարակաց աշխարհականաց տունս լինելով շինական ռամկաց: Եւ ի յաւագ ուրբաթի խաչելութեան աւուրն ի գիշերի ոչ յայդ եղեալ միաբան գրոհ տալով երթային ի գերեզմաներն եւ առանց ճաշու ժամի եւ ժամարձակի անխտիր անասնաբար որկրամոլէին մինչեւ յերեկոյ եւ ասէին թէ` ահա' այսօր ճաշու ժամ ոչ գոյ վասն անտէր լինելոյ աշխարհիս, զի Տէրն լինելով ի խաչին: Եւ այսպիսի անկարգութիւնս եւ անառակ չար սովորութիւնս իբրեւ զբարիոք օրէնս յԱստուծոյ եդեալ` անխտիր կու գործուէր յամենայն երկիր, ի գիւղ, ի քաղաք, ի վանք եւ յանապատք: Եւ սա եկեալ քարոզեաց եւ ուսոյց` եթէ ոչ են այդպէս օրէնքն եւ պատուիրանք հրամանացն Աստուծոյ եւ կանոնաց սուրբ հարցն առաքելոց եւ հայրապետաց եւ սրբոց վարդապետաց: Մեծաւ ջանիւ եւ բազմավիշտ երկամբք հազիւ կարաց ուղղել զկրօնս եւ զարարողութիւնս ժամատեղաց եւ պատարագաց եւ զմիաճաշակութիւնն աղուհացից եւ զգինարբութիւնս անառակ արբեցութեան յաւուրս ամենայն պահոց` յուրբաթի եւ չորեքշաբաթի եւ շաբաթուց, որ եւ ոմանք լուան եւ ոմանք` ոչ, որպէս որկրամոլ եւ հեշտասէր եւ փորապաշտ երզնկացիքն: Թեպէտ որ զեկեղեցոյ ժամակարգութիւնն եւ զպատարագի արարողութինն դպրօք եւ սարկաւագօք պատարագել, շապկօք եւ ուրարովք եւ այլ աշխարհական տղայոցն ոչ ասել քարոզ եւ ոչ սպասաւորել եւ ոչ խունկ ծխել, զայս առին եւ կու կատարեն, այլ վասն որկրամոլութեան կողմանցն եւ գինարբութեան պահոցն եւ կանանց խառն ի գինարբուս նստիլն ընդ արանց` ոչ լուան թոյլամորթ եւ հեշտասէր քահանայքն Երզնկայոյ քաղաքին, որ ի ժամ մահուանն զերկու գլխաւոր երիցունքն` Խաչատուր եւ Մխիթար` ոչ օրհնեաց եւ ոչ անիծեաց, այլ գանկատաբար ոգոց հանելով ի նոցին հակառակութեանցն, դառն ոգով եհան զհոգին: Եւ վաղճանեցաւ վաղամահ լինելով, ոչ ցաւօք բնական կրիւք, այլ ունէր խացկութիւն, որպէս եւ ես, նա' դեղ ըմբելով վասն բժշկութեան ախտին եւ ի թոնիրն բարկ վառելով եւ ի վերայ անկանելով եւ բազում վերարկուօք ծածկելով, թերեւս կայլակասցի եւ օգուտ լիցի, նա' շունչն կու արգելի եւ կու նուաղի` խելքանցուց լինելով. թեզով կու իմանան, ջուր սրսկելով հազիւ ի խելք կու բերեն: Երեք օր այլ կու ապրի եւ դառն սգով, որպէս Սամուէլ վասն Սաւուղի եւ Մեծն Ներսէս ի վերայ Պապայ, այս կերպիւ վերափոխումն կու լինի առ Աստուած եւ կու շիջանի արեգակնափայլ ջահն եւ մեր աշխարհին լուսաւորիչն, որ ցանկալի էր անձն նորա Տեառն եւ ի սակաւուն ելից զժամանակս երկայնս, զի մի' չարութիւն անզգամութեան շլացուցանէ զսիրտս եւ խուճապէ զմիտս անմեղս, որպէս ինձ կու լինի հանապազ: Եւ եղեւ վաղճան սորին ՌԽԹ (1600), որ եօթն ամ արար վարդապետութիւն, որ երբեմն ի Կումիշխանային վանքն նստելով եւ երբեմն ի յԵրզնկայ քաղաքն, որ անդ եհաս վաղճանն: Ի Սուրբ Սարգիս հարաւային ժամն կայ թաղեալ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի եւ աղօթիւք նորա առ հասարակ ողորմեսցի Քրիստոս Աստուածն մեր. ամէն: Հայր մեր որ յերկինս ես:

Եւ մեր վարդապետն, որ մէկ բոլոր ամ ընդ նմա շրջելով յաշակերտ ժամանակին, վասն խազի եւ ձայնաւոր առնելոյ աղագաւ, ի սմանէ էր ուսեալ զամենայն կարգաւորութիւնս արարողութեանց եւ ամենայն ուղղութեանց, կարդաց եւ կրօնից, որպէս ինքն Ղազարն` ի Պետրոսէն: Քանզի այլ վարդապետացն չէր հոգ եւ փոյթ, զինչ մինն ի միւսոյն տեսեալ էին` թէ ծուռն, թէ ուղիղ, այնպէս կառնէին, եւ ոչ առնէին քննութիւն երբէք, ասելով թէ` այս վաղ ուրեմն խափանեալ է եւ չիք հնար ուղղելոյ: Որպէս զարթուցին սոքա զամենեցուն վարդապետաց միտս ի քննութիւն եւ հեշտալի արարին կամեցողացն, որ Տէր Աստուած բազում աշխատանաց եւ քրտնաջան վաստակոց սոցին վարձս բարեաց պարգեւեսցէ, եւ նմա փառք: