Ժամանակագրութիւն

Եւ Հարզուլումին խաղաղասէր, հեզաբարու եւ ողորմած, գթած եւ երկիւղած փաշայ մի կայր խնամատար աշխարհի` Հասան անուն, այնքան խաղաղութիւն էր արկեր յերկրի, որ գրեթէ գայլք եւ գառինք ի միասին ճարակէին: Զմեր յամրն ղրկելով ի հետ երկրի յատալաթին, նա այլ կրկին յամրեր էր տուեր. կարի յոյժ առաւել հայասէր էր ինքն եւ քոհիան այլ, որ համբաւէ լուեալ էին զմէնջ թէ` այնպիսի ոք է որ զալէ ահտնաման ի ձեռին ունի, որ ալէ ձեռագիրն է. կու շրջեցուցանէ ընդ իւր եւ ընթեռնուլ կուտայ, որ ամենայն ոք գիտասցեն զամենայն պատուէրսն նորա որ վասն հայոց:

Եւ քոհիան ելեալ շատ զօրօք ի քննութիւն առնել գողոց եւ աւազակաց եւ զօրպայից եւ ամենայն նեղչաց եւ զուլումքարաց քննել եւ դատել` եկն յԵրզնկան, եւ մեր քաղաքի մէկ երկու խոճայքն ի հոն ի մօտն էին գնացեր ի հետ Խօճայ Փիրխանին. նա զմեզ հարցեր եւ ղալէ գիրն թէ` խիստ կարօտ եմ եւ փափաք այն գրին տեսոյն որ զի՞րդ ենեմ, շատն յայն սակս եկի, ո՞նց կու լինի: Նոքա խոստացեր էին թէ` տովլաթլո'ւ, կուզես` բերել տանք. եւ նոքա գրել էին առ մեզ թէ` քոհիան զալէ գիրն կուզէ տեսնուլ, ա'ռ ւÿեկո'յ որ տեսնու: Եւ մեք մինչ ի թատպիրութեան վերայ էաք թէ երթանք, որպէս խնդրեր է, նա չէ հանդուրժեր, ինքն երեկ եւ մեք` ի գլուխ ձորոյ քաղաքին մէկ վանք մի կայ ամենալի պտղովք եւ ամենայն պիտոյիւք լի յանուն Սուրբ Աստուածածնին` մեր սննդեան տեղին, ի նորա շինութեանն վերայ կայաք: Նա իջանելոյն պէս զմեզ էր հարցեր եւ փոյթանակի մէկ հայ էր ուղարկեր թէ թո'ղ գայ թեզով: Եւ ես երկեայ եւ թաքեայ եւ ասացի թէ` ասացէ'ք ցկոչնականսն թէ` ոչ է աստ, այլ ի շուրջ գալ է մուրողութեան աղագաւ: Եւ եթող գնաց առ առաքիչն իւր. նորա ազդ եղեր` վասն առ ահի չի գար: Երկնչելոյ այլ էր ժամանակն. զԵրզնկայոյ մելիք կախեր էր եւ ապա եկեր. յոժամ լսեցին ամենեքեան, սարսեցին եւ շատոք ի թուրքացն փախեան ի լերունք: Յետոյ հնարեր բերեր զատին եւ սարտարին առջեւ երդուեր թէ` ես նորա վնասու խորհուրդ չունիմ: Նոքա մեզ ծանօթ ենկիչար կայր` Քալ Աղուբ ասէին` զնա էին ուղարկեր եւ մեք այլ ելեալ գնացաք: Նա' սարտարն յառաջ անկաւ եւ տարաւ առ նա, որ ի նորա պահչան էր իջեր. մարգից եւ մրգոց ժամանակին էր: Երբ որ գնացաք` բարովեցաք, նա' շատ մեղադիր եղեւ թէ` յէ՞ր չեկիր հետ յառաջին կոչողին. յայն սակս հայ ղրկեցի, որ երկիւղ չկրես. եթէ չարութեան վասն էր` ես հայ կուղարկէի՞, այսքան բազմութեան զօրացս յի՞նչ պէտս են ինձ որ հայ ղրկէի: Նա' ես այլ կարկատուն բանիւք պատճառեցի զայս ինչ եւ զայն. եւ յետ այս բանից, եհարց թէ` բերի՞ր. եւ ընդ խօսելն եդի առաջի նորա, եւ յորժամ էառ զխնդրելին եւ եբաց, ետես եւ սոսկացաւ եւ համբուրեաց եւ եդիր աչացն եւ այնպէս վարկաւ` գրեթէ զնոյն ինքն զԱլին ետես, եւ յարեաւ վերծանութիւն արար ի լուր ամենեցուն: Եւ ես ասացի. զի՞նչ օգուտ է համբոյրն եւ ընթերցումն, որ միջի պատուէրքն չեն անսայր եւ կատարեր: Եհարց թէ` ո՞վ ոք են որ չեն լսեր եւ անսայր. ասացի` զո՞վ կու հարցանես, հաւասար ամենեքեան, որք կու ընթեռնուն եւ որք կու լսեն. զի սարտարն յառաջագոյն այսպէս ուսոյց ինձ թէ` այսպէս ասա': Եւ նայեցաւ ընդ ամենեսեան ի քաղաքացոցն, որ անդն կային եւ ընդ սարտարն թէ` զի՞նչ բան է որ կասէ սա, չէ' արժան եւ օրէն անլուր լինել. եւ շատ բանք եւ սաստ ասաց սպառնականս ոչ լսոողացն: Եւ սարտարն ներհակ պատասխանի արար թէ` ի ձէնջ կուսանինք զանսալն եւ զչանսալն: Եւ նա ասաց. ո'չ այդպէս, այլ մեծաւ երկիւղիւ լսել պարտ է ամենայն պատուիրելոցն ի դմա եւ կատարել զամենայն հրամեալս գրելոցն: Եւ դալարեաց եւ ետուր ցիս, եւ ոչ ետ հրաման ինձ գնալ ուրեք, այլ` կա'ց մօտ առ իս, որքան աստ եմ: Եւ կացի ինն օր. զգիշերն հազիւ հրաման ետուր գնալ յօթեւանս եւ առաւօտին գալ: Շատ հարց եւ փորձ արար ի գրոց, զերկոտասան կենդանակերպիցն եւ զեօթն մոլորակաց մեկնութիւնն խնդրեաց թարգմանել տաճիկ գրով: Եւ յորժամ թարգման եբեր, ես ասի եւ գրեաց, նա' յոյժ ցնծաց եւ հաճոյ թուաց յաչս նորա: Եւ ինքն այլ յամրերաց կորայ կնքեալ նամակ ետուր եւ խստագոյն պատուիրանաւ. եւ յորժամ կոչ արար եւ ելեալ գնայր, նա' կրկին կրկին եւ երեքկին պատուէր ետուր, ամենեցուն մեծամեծաց քաղաքին յանձն արար զմեզ եւ գնաց: Եւ որքան ժամանակ որ այն փաշան ի Հարզուլումն էր, նա' երկիրն այլ եւ մեք այլ ի խաղաղութեան եւ ի հանգստեան կայաք:

Եւ կէս տարի եղեւ կամ ոչ յետ գնալոյ քոհիին, նա' փոխեցաւ Հասան փաշան եւ եկն ի տեղի նորա մէկ զուլումքար փաշան մի այլ` Զիլֆիխառ անուն, այր անողորմ եւ գազանաբարու եւ զօրքն ամենեքեան ի ջալալոցն էին խառնեալ եւ ժողովեալ առ ինքն, որպէս ասէ Սողոմոն թէ` Թագաւոր որ հաւանի բանից անօրէնութեան, ամենեքեան որք ընդ նովաւ են, չարք եւ անօրէնք են. նմանապէս եւ այս գազանս Զիլֆիխառս: Հասան փաշան հինգ ձիաւոր կու ղրկէր յամենայն քաղաք եւ երկիր, սա' վաթսունական ձիաւորք, եւ սկսան զառաջին սովորութիւնն ի գործ ածել, զոր ի յապստամբութեանն կու գործէին: Եւ լցաւ երկիրն վայիւք եւ աղաղակօք ի բռնութենէ անօրէն նեղչացն: Այնք` որ ի հնոց մնացորդացն էին, նա' սովորեալք էին նեղչացն, այլ այնոքիկ, որ չէին տեսեալ` նորահաս մատաղատունկքն յարանց եւ կանանց ընդ մեզ եկեալ ժողովրդոցն նորոց յԸստամբօլէն, նա' առաւել երկիւղալից ահաբեկմանցն կիսամեռ` եւ շատք ի մանկամարդ կանանցն զծնունդս վիժէին, եւ զնոքա առաւել մերկացուցին եւ կեղեքեցին քան զհին մնացորդքն, որ յորժամ ելաք ի յԸստամբօլէն շատք ոմանք երեք ջորի եւ ոմանք հինգ, կարի առաւել աղքատն մէկ ջորի ունէր եւ հինգ հարիւր եւ ոմանք այլ շատ կարմրով ոսկով կու պարծենային: Այնքան մերկացան, որ շատք մուրողք եղեն եւ ոչ ոք չէր ողորմիր թէ` դուք յԸստամբօլու էք եկեր, դուք շատ ունիք: Այո' ունէին, ապա երբ գնացին` տուն բնակութեան չկայր, ի դէմ ձմերան էր, համբարոյ պատրաստութիւն չկայր` ոչ մարդոյ եւ ոչ անասնոյ, սով էր եւ ցորենոյ անուն չկայր, բայց կորեկ միայն էր կերակուրն, ապրցուի այլ չէր գտուիր. զկորէկն յԵրզնկու կու կրէին բեռնակրով, եւ ով ոք որ բեռնակիրք չունէին, շալակաւ կու բերէին, եւ այրեացն եւ որբոցն վայ էր նոցա:

Յորժամ յԵրզնկան գնացաք եւ անդ այլ զայտ արարաք զյամրերն յառաջին ամին յաղցից պահոցն եւ քարոզ եւ դաս ասաք, նա' ժողովուրդք վանորէիցն համար եւ մեզ կերակրի երեսուն սոմար, որ տեղացս չորս քիլան է, կորեկ ժողվեցի, թէ որչափ աղաղակեցի` մէկ չարեկ ցորեն չգտնուաւ, ասացին` մեք զապրցուն ի կորեկէն եւ ի գարուն կու շինենք: Ահա' այսպէս չքաւորութիւն էր յաշխարհն, մէկ փողոյ վաստակի դուռն չկայր, մինչ ի միւս տարին որ եղաւ` զեղած կերան, որ ոք կարող էին` տուն շինեցին, լուծ եզանց արարին եւ կով, եւ որ ոք ոչ` մերկ ելան փախան դէպ յԸստամբօլ ի տեղի իւրեանց: Եւ երբ յորժամ այս չարս բորբոքեցաւ, յայնժամն այլ շատք փախան, ոչ նորեկքն` այլ հինքն այլ. որ տեսի լաւ մարդ մի Ամիրաս անուն, շատ տանջեցին դրամի համար, յորժամ զերծաւ` նա ի բերդն կու լինէր, ի կանանցի կերպափոխեաց զինքն եւ ելաւ ի բերդէն եւ փախաւ, եւ յետոյ զընտանիսն հնարօք հազիւ եհան եւ գողացեալ տարաւ ի Կողոնիայ. դեռ ես անդ էի որ եղեւ: