Ժամանակագրութիւն

Եւ ապա յետ մէկ քանի աւուրցն, որ յայս թվիս ՌԿԱ (1612) ին եւ յունիսի ժե. ին եկն եհաս Զաքարէն ի մեծէն Հռոմայ, որ ի յԷջմիածնայ կատղիկոսէն Մելքէ նուիրակ էր առաքեալ մեռոնաւ ի Հոռոմոց տունս: Նա' եկեալ էր յԸստամբօլս, նուիրակեալ էր եւ ուխտի պատճառաւ գնացեալ էր ի Հռոմ, ոչ բարով այլ լի չարովք, որ շատ հերձուած չարիք սերմանեաց եւ բուսոյց յետոյ անտից, զոր հայցեմք յԱստուծոյ աղօթիւք եւ մաղթանօք Սուրբ Լուսաւորչին` արմատաքի խլեսցին, որպէս բազումք խլեցան:

Եւ յորժամ եկն յԸստամբօլս, նա' ամենեքեան գրոհ տալով ժողովեցան ի վերայ նորա, որ ձանձրացեր էին ի Կեսարացոյ բռնութենէն եւ անիրաւ հարկապահանջութեանցն` որ ի քահանայիցն: Եւ մէկ օր զինչ տեսաք` յեղակարծում ժամու բազմամբոխ քահանայիւք եւ ժողովրդովք եւ Խուլ վարդապետն ընդ նոսա, եւ լցաւ տունն ամբոխիւք` յորում էաք: Եւ ողջունեցաք եւ նստան եւ անդ յայտնեաց զբանս յաւելուածոյ սրտի իւրոյ խօսել բանս հայհոյանաց առ առաքեալն Պօղոս, եւ ես ի վեր ոստեայ եւ գնացի բարկութեամբ արտաքոյ եւ ի փախուստ եղէ իբր չար հրաշունչ վիշապէ. նա' բազումք յերիցանցն զհետ եղեն ինձ եւ բուռն հարին զհանդերձէ իմմէ եւ բազում աղաչանօք դարձուցին զմեզ ասելով բանս կարկատունս զայս ինչ եւ զայն, մինչ ծածկեցի զհուրն թաքուցեալ: Եւ սկսան թատպիր առնել եւ պատրաստութիւն մարտից ընդ Կեսարացոյն ընկելոյն յաթոռոյ պատուոյն. շատ ինչ խորհեցան եւ խօսեցան եւ մեք ընդ նոսա որպէս զշուն տոռամբ քարշեալ, եւ ապա արձակեալ ամբոխին գնացին իւրաքանչիւր ի բնակութիւնս իւրեանց:

Եւ ելեալ անտի գնացաք ի Ղալաթիայ եւ անդ կրկին հաւաքեցան Զաքին եւ Յովհաննէս Խուլն բազմամբոխ երիցանօք եւ եդին դաշինս գրովք թէ` ի միաբանութիւն եւ միմեանց օգնութիւն առնեմք: Գրեց Զաքարէն եւ երիս հատուածս արար, երիս կնքեաց իւրովն եւ մերովն եւ Յովհաննէսովն, զմին առ ինքն էառ, զմինն Յովհաննէսին ետուր եւ զմինն` ինձ: Եւ յորժամ առի եւ ընթերցայ եւ տեսի, եւ ոչ թուեցաւ հաճոյ ինձ գրեցեալն, քանզի յօրինաց եւ պատուիրանացն Աստուծոյ ոչ էր փոյթ եւ հոգ ի նմա գրեալ. եւ ես կրկին գրեցի թէ` Աստուծով այսպէս պարտ է, որ յառաջն զԱստուծոյսն հոգամք` զհաւատոց, զօրինաց եւ զպատուիրանաց զհոգ, այլ ոչ միայն զաշխարհի եւ զմարդկանս. միապէս քարոզեմք եւ կանոնեմք եւ ուղղեմք զամենայն թիւրեալսն եւ զկարգ եւ զկրօնս եկեղեցոյ եւ եկեղեցականաց եւ աշխարհականաց: Որպէս յետ ժամանակի արարաք ի հետ ողորմած ոգի Ազարիային, որ տակաւին պահեալ եմ պատուով զնորա սուրբ ձեռագիրն, որ յաղագս Աստուծոյ է գրեալ: Եւ յորժամ այսպէս գրեցի եւ ետու ի Զաքին թէ` ա'յսպէս պարտ է գրել, որ Աստուծով հաճոյ լիցի, արդ զա'յս կնքեա մատանեաւ որ մեք այլ կնքեմք եւ ապա առնեմք իւրաքանչիւր եւ իբրեւ զհաւատոց կնիք պահեմք առ մեզ, նա' իբրեւ զառասպել թուաց իւրն եւ շարժեաց զգլուխ իւր եւ առժամայն ոչ ետ պատասխանի. եւ ապա ստուգիւ գիտացի որ թիւր խորհրդով էր եւ ապականեալ մտօք եւ կամակոր եւ անհաւան: Եւ սիրտ իմ խռովեցաւ ի փորի իմում եւ սկսայ հոգալ եւ տխրել եւ անջատել խնդրէի մեկնելոյ ի նոցանէ եւ ոչ եղեւ հնար առ ժամանակին վասն բազմամբոխին եւ այլ բազում պատճառաց, որ չէ ժամանակս բաւական գրելոյ զամենայն:

Եւ յորժամ ստուգիւ գիտացին ամենայն համախոհքն եւ բարեկամքն Կեսարացոյն, նա' ազդ արարին նմա եւ նա ժողովեալ զամենայն մեծամեծս աւագանոյն առաջակայսն իւր եւ հարցափորձ առնելով ընդ նոսա եւ հնարք վասն եկեալ հասեալ վրդովմանց գոլոյն, եւ չորս մարդ ուղարկեալ էին ի գլխաւորացն միջնորդ հաշտութեան սակս, զի թերեւս համոզեսցեն ի խաղաղութիւն: Եւ յորժամ որ եկին` նա' բազում իրիցունք կային առ մեզ յամենայն տեղաց, որ կու փութացուցանէին զմեզ ի գործն զոր առնելոց էաք. եւ առաքեալքն Կեսարացոյն խնդրեցին անապատ առնել վայր մի, եւ հանեցաք զնոսա արտաքոյ ի գաւթին: Եւ սկսան պատմել մի ըստ միոջէ զամենայն ասացեալսն ի Կեսարացոյն եւ ի ժողովրդոցն բերանոյն վասն հաշտութիւն առնելոյ: Նա' յոյժ հաճոյ եղեն ինձ ասացեալքն, յորում առաջագոյն ցանկայի նմա, եւ ես յառաջեալ ասացի. յոյժ բարիոք է խորհուրդդ այդ եւ հանապազ ի գոյն կամ կանխեալ մտօք. եւ ընկերքս իմ այլ ի հարկէ ասացին. այո', բարիոք է: Եւ յորժամ ելեալ գնացին նոքա, յայնժամ եկին ամենայն իրիցունքն ի ներս եւ խնդրեցին լսել զասացեալսն ի նոցանէն, եւ Զաքարէն պատմեաց նոցա զամենայն զոր ասացին նոքա: Եւ յորժամ լսեցին քահանայք` խռովեցան ամենեքեան եւ ի խոր տրտմութեան եղեալ վարանեցան յոյժ եւ բողոք բարձեալ աղաղակէին ասելով. մեք չեմք յօժարիր զհաշտութիւնն ձեր ընդ նոսա, զի սուտ հաշտութիւն է եւ ոչ ճշմարտութեամբ: Երբոր կու հաշտիք, յառաջն զմեզ ի ծովն լցէք եւ ապա հաշտութիւն արարէք ընդ նոսա. յետ սուտ հաշտութեանն ձեր` զմեզ զամենեսեանս կու գերեցնեն եւ շատ չարիք կու անցուցանեն ընդ մեզ: Եւ արդ` յայսչափ հարկ եմք տուեր իւրն եւ այժմ կրկին կու խնդրէ, ուստի՞ց տամք: Ոչ թէ մեզ վասն էր երիցաներուն ջանքն, այլ յաղագս իւրեանց ազատութեանցն սակին ի նորին բռնութենէն եւ յանիրաւ զրկանացն: Եւ ես այլ անգամ մի փորձիւ ուսեր էի որ այնչափն էր եւ իւրեանց ջանն, որ ի մէջ փորձութեանն այն կու արկանէին մինչեւ իւրեանցն ազատութեանն հնար լինէր, եւ յետոյ այլ բնաւ չէին մերձենար, որպէս յատոյ արարին իսկ բազում ժամանակս: Նա' վասն այնորիկ ես ոչ կամեցայ լսել նոցա, եւ ասացի. ես յօժար սրտով կու կամիմ զհաշտութիւն առնելն, զի յոյժ տաղտկացեալ է անձն իմ յաղմկէ եւ ի չարաչար վրդովմանցն խռովութեանց. լաւ է հաշտութիւն առնելն, ձեզ այլ կու հաշտեցնեմք ի հետ նոցա: Եւ աղաղակեցին թէ` չէ' ու չէ', աղաչեմք, մի' հաշտիք, սուտ է հաշտութիւն նոցա եւ կեղծիւք: Եւ ես յորժամ կրկին պնդեցի վասն հաշտութեան աղագաւ, նա' յարեաւ Զաքարէն ի նստոյ տեղէն եւ ես յոտն կայի ի պահճան շրջելով, եկն մերձեցաւ առ իս բարկութեամբ եւ յետս ընկրկեաց զիս ասելով. եթէ չես կամենար, դու թո'ղ եւ գնա' ի բաց. եթէ կամենաս դու կամ ոչ` մեք կու կատարեմք զխնդիրս դոցա, եւ զամենայն պատրաստութիւնն տեսեալ եմք եւ խօսել եմք ի հետ արքունեացն մեծամեծաց եւ խոստացեր եմք զամենայն հարկն արքունեաց, տակաւին չէ հնար յետ դառնալոյ: Եւ ես անճարակեալ լուռ եղէ. Յովհաննէսն ի նորա բերան կու հայէր զինչ ասէր, վասն այնորիկ որ նա պատուաւոր էր ի միջի մերում վասն Էջմիածնի նուիրակ լինելոյ սակին:

Զինչ յերկարեմ, վասն տաղտկութեան լսողացն չլինի ձանձրութիւն, քահանայքն զամենայն ժողովուրդն յոտից կացուցին եւ բողոքեցին առ կայսրն եւ առ ամենայն դիւանի նախարարացն` վասն անիրաւ զրկանացն եւ սաստիկ անյագ լինելոյ արծաթսիրութեանն, եւ հազիւ կարացաք հանել ի միջոյ մեծաւ ջանիւ, որ ելեալ գնաց յերկիր իւր ի Կեսարիա: Եւ ես ասացի. ահաւասիկ խնդիրն ձեր կատարեցան, եղբայրք` վարդապե'տք եւ քահանա'յք, այսուհետեւ ես կու գնամ զուխտեալ ճանապարհն իմ: Նա' ամենեքեան դժկամակ եղեն եւ ոչ կամեցան լսել զասացեալսն ի մէնջ:

Մէկ քանի օր միջոց եղեւ, յեղակարծում ժամու եկն Զաքարէն շատ մի մարդովք եւ անկաւ ի վերայ մեր ի Կոմրուկի եկեղեցին եւ բռնադատեց զմեզ թէ` արի' որ գնամք ի զբօսանս, ի նորաշէն ճումէն շուրջ գամք: Նա' ես պարզամտութեամբ հաւատացի եւ ելեալ գնացի զկնի նորա. նա' ոչ այնպէս, այլ միաբանութեամբ բան են խորհել հետ խալիֆին, որ տանին առ վերակացուն ճէմիին` Ղալանտար փաշային յանդիմանն եւ զհարկն ղապալային, որ հինգ բեռն ստակ ի նոցանէն առեալ էր խալիֆայն տոկոսիւք, նա' տարեալ զմեզ խաբելով անդ եւ Յովհաննէսն յառաջագոյն գնացեալ էր մօտ խալիֆայն եւ անդ էր նա. եւ զհինգ բեռն ստակն երեք բաժին արարին եւ բարձին ի վերայ երիցս սիճիլով եւ երաշխով` յոչ կամաւ. իմ երաշխաւորն խալիֆայն եղեւ: Եւ ապա արձակեցին զմեզ, եւ գնացաք յԱստուածածին ժամն եւ զամենայն երկիրն յերիս մասունս բաժանեցաք. յառաջին ամին Զաքարէն դրաք գլուխ, զԸստամբօլ նորա տուաք բնական պարաթին հին ղապալայի երկրովքն եւ զԱնատօլի փարաքանդան եւ զմեր քաղաքս ինձ ետուն եւ Յովհաննէսին` զամենայն Ուռումէլն բայց յԸռատօզուս:

Եւ սկսաւ Զաքարէն օր ըստ օրէ յայտ առնել զսրտի ծածկեալ չար աղանդն, որպէս յառաջագոյն գրեցաք ի վերոյ: Եւ ես գնացի յիմ վիճակն եւ Յովհաննէսն` յիւր վիճակն եւ Զաքարէն յԸստամբօլ թողաք յաթոռն: