Ժամանակագրութիւն

Ի ժամանակի յորժամ բորբոքեցան չարիք ի վերայ երեսաց երկրի, մանաւանդ ի վերայ տառապեալ վշտատես ազգացս հայոց` ի թուրքաց եւ ի թաթարաց եւ ի չաղաթայից եւ այլոց այլասեռից օտարոտի կսկծանողաց, եւ ոչ մնաց գաւազան իշխանութեան հայոց, բայց թէ զօղեալ ուրեք ուրեք յամրոցի, եւ ոչ էր հնար վասն չար ժամանակի վրդովմանցն նստելով ի Սուրբ Էջմիածինն եւ աթոռակալք այսր եւ անդր թափառական շրջելով, ուր իշխանութիւն էր կայ առնեալ` եւ կաթողիկոսք անդ զետեղեալ, որպէս եւ փոխեցին զաթոռն ի յԱնի քաղաքն ի թագաւորութեանն մեծին Սմբատայ եւ նա հիմնարկեաց զմեծ կաթողիկէն փոխանակ Էջմիածնայ եւ Տէր Սարգիս կաթողիկոսն գնացեալ ի Սուրբ Էջմիածին, զՀռիփսիմեանց տապանն բացեալ, առեալ ի նոցա սուրբ նշխարացն, բերեալ ի փոքր մատուռն ամփոփեալ, զոր հուպ կաթողիկէին յանուն նոցա կառուցեալ, որպէս պատահեալ մեր անդ եւ տեսեալ:

Եւ որչափ տեւեաց թագաւորութիւնն Բագրատունեաց` մինչ ի մետասան թագաւորն, յորժամ առին պատրանօք յոյնքն զՅանի ի Փոքր Գագկայ եւ հրապուրանօք սուտ երդմնազանցութեամբ տարան ի Բուզանդիա եւ արգելին ի կղզի ուրեք եւ իւրեանք տիրեցին, բայց ոչ կարացին պահել ի թշնամեաց, զոր յետոյ տէրն Խորասանայ չար գազանն Արփասլան էառ եւ գերեաց եւ փլոյց զմեզ կաթողիկէն եւ վերջացան Բագրատունիքն, եւ այնուհետեւ այլ ոչ եղեւ շինութիւն Յանւոյ:

Եւ կաթողիկոսք այսր եւ անդր շուրջ գալով եւ հանգիստ ոչ ուրեք գտանելով, մինչ ի մեծ Բարսեղն Պահլաւունի, որ նախ եկեալ ի Քեսոն` մերձ ի Կարմիր վանսն առ Վասիլ իշխանին, զոր Ելուզակն կոչէին, ի յանապատ իմն բնակեալ ի մէջ լերանց Շուղր անուանեալն: Եւ յորժամ հեռացաւ Տէր Բարսեղն ի վերին աշխարհէն ի յԱնւոյ, նա' մեծամեծ հռչակաւոր վանորէից եպիսկոպոսքն եղեն ապստամբք ի կաթողիկոսէն Բարսեղէ եւ եղեն հակառակ կաթողիկոսք, որպէս Յոհաննավանացն եւ Կեչառուն եւ Հաղարծուն եւ Հաւուցթառին եւ Աղթամարին եւ այլք բազումք: Զոր լուեալ մեծն Բարսեղ` զմահ յանձն էառ եւ ելեալ գնաց առ բարեբարոյն Մելիքշահն կոչեցեալ` որդի չար Ալփասլանին եւ նա սիրով մեծարանս արար եւ կատարեաց զամենայն խնդիրս նորա, որ վասն հակառակ կաթողիկոսացն, եւ խափանեաց զամենեսեան, բայց ի կղզոջն Աղթամարայ, որ Ամիրշարաֆ քրդին էր իշխանութիւնն, եւ վասն ամրութեան տեղոյն: Եւ նզովեաց զնա եւ դարձաւ ի տեղի իւր:

Եւ յորժամ նա վաղճան առեալ, ապա Գրիգոր (Պահլաւունի) եղբայրն Ներսէսի, որ Բարսեղին էր սնուցեալ եւ ներակրթեալ, ընտրութեամբն աստուածային նա յաջորդեալ զաթոռ նորին: Եւ յետ այնորիկ զԿլայն հոռոմական յիշխանի կնոջէ մի օժիտ առեալ եւ անդ արար զբնակութիւնն իւր, որ յադինաբուղխ գետովն է շրջապատեալ` մեծն Եփրատիւն:

Եւ յետ նորա յաջորդեաց եղբայրն իւր Ներսէս Շնորհալին վարդապետութեամբ` ամս եօթն, որ երգս յոլով շարականաց եւ զՅիսուս Որդի անուանեալ երգեաց:

Եւ յետ սորա Տէր Գրիգոր (Տղայ) եղբօրորդի նոցա` ամս քսան: Սա շինեաց զեկեղեցին գեղեցկապաճոյճ յանուն Սրբոյն Գրիգորի` ի Կլայն:

Եւ յետ սորա Տէր Գրիգորիս (Քարավէժ) տղայն, որ դիպուածով վաղճանեցաւ:

Եւ յետ սոցա Տէր Գրիգորէս, որ Ապիրատն կոչեցաւ, այլ սա ունէր բան վարդապետութեան:

Եւ յետ սոցա ի վերջն Կլային Տէր Յովհաննէսն (Մեծաբարոյ)` այլ մեծամիտ եւ ախտասէր, եւ ի կենդանութեան սորա արար հակառակ կաթողիկոս Լեւոն թագաւորն` Դաւիթ անուն եւ նստոյց ի Սիս եւ որ ոչ յերկարեաց, այլ վաղամահ եղեւ: Յետ մահուան սորա ապա հնազանդ եղեւ Յովհաննէսիս` թագաւորն, որ կալաւ զաթոռն ամս ութնեւտասն:

Եւ յետ վաղճանի սորա նստուցանէ մեծ իշխանն Կոստանդին` հայրն Հեթմոյ հանդերձ մատաղ թագաւորաւն` նստուցին յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին զՏէր Կոստանդին (Բարձրբերդցի), զայն առաքինի եւ հեզ եւ սուրբ վարուք կեցեալ: Եւ բազում կարգ եւ կրօնք, որ խափանեալ կայր, ուղղեաց եւ յարդարեաց եւ հրամանաւ թագաւորին արար ժողով մեծ ի բազում վարդապետաց եւ եպիսկոպոսաց եւ սուրբ հարց վանաց եւ անապատաւորաց հանդերձ կրօնաւորօք. արարին քննութիւն օրինաց եւ պատուիրանաց եւ ամենայն կարգաց եւ կրօնից եւ սուրբ կանոնական հրամանաց առաքելոց եւ սուրբ հարցն երից ժողովոյն, զպակասն լնուլ եւ զաւելին ի բաց բառնալ: Եւ գրեցին բանս կանոնականս քսան եւ հինգ յարմարս եւ հարկաւոր պիտանացուս, որ գրեալ է մեծ վարդապետն Կիրակոս` աշակերտ Վանականին ընդ յերկար պատմագիրս իւր ոճով պատմութեամբ, եւ շրջաբերական գիրս ընդհանրական խրատուց:

Եւ յետ բարիոք մահուան սորա, որ եկաց կաթողիկոս ամս [ԽԶ], եւ մնաց ամենայն աշխարհն Հայոց անտէրունչ առանց հովուապետի ամ մի, վասն ի հոգ եւ ի սուգ լինելոյ թագաւորին Հեթմոյ վասն երկու որդոցն` Լեւոնին եւ Թորոսին, որ մինն` պարոն Թորոսն սպանաւ ի պատերազմին եւ Լեւոն գերեցաւ ի Ֆնտուխտար սուլթանէն ի Մսըր: Եւ յորժամ ազատեցաւ պարոն Լեւոնն եւ բերաւ առ հայրն Հեթում, ապա սակաւ մի թեթեւաեցեալ ի հոգոց եւ ապա ի մի վայր ժողովեալ ամենայն մօտահաս վարդապետք եւ եպիսկոպոսք, քահանայք եւ կրօնաւորքն եւ ասեն ցթագաւորն թէ` անհնար է առանց կաթողիկոսի լինել: Եւ ապա թագաւորին ըստ ցանկութեան սրտի իւրոյ` զջերմեռանդ սէրն, զոր ունէր յառաջագոյն առ վարդապետն Յակոբ` սրբազան, հեզահոգի եւ առաքինասէրն, զնա կոչեաց յառաջ, ամենեցուն հաւանութեամբն օրհնեցին կաթողիկոս եւ նստուցին յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի ի Սիս` ի Դրազարկն ի Սուրբ Սոփին: Որ եւ Յովհաննէս Պլուզն Երզնկացի յԵրուսաղէմայ յետ դառնալոյն գնացեր է ի տեսութիւն կաթողիկոսին Յակոբայ եւ նա սիրով ընկալեալ է զվարդապետն Յովհաննէս եւ շատ աւուրք պահեալ առ ինքն եւ հարկ եդեալ է ի վերայ բազում թախանձանօք դաս ասել զքերականն` աշակերտացն իւրոց: Եւ ի վճար քերականին պաղատանօք խնդրեր է թէ` այլ պարզես եւ հարստացնես աստուածատուր շնորհօքն, զոր ունիս: Եւ նա ի հարկէ յանձն առեալ եկն ի Սեպուհ լերին Կամախոյ, ուր հանգստարանն է Լուսաւորչին, ի խորաձոր անապատին Սուրբ Մինասին եւ անդ աշխատեալ պարզ եւ յստակ եւ հարուստ` ժողովելով յամենայն մեկնչացն եւ կատարելով եւ յիշատակ թողլով եկեղեցեացս Հայաստանեայց, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: