Ժամանակագրութիւն

Յորժամ էր թվ. ՌՀԲ (1623)ին, ի ժամանակի Սուլթան Մուսթաֆային, որ ոմն … որ Յապազայ ասեն, վասն յազգէ յապազայիցն լինելոյ կոչի անուամբ, սա տիրէր հրամանաւն Սուլթան Օսմանին եւ էր ի սպասու զինուորական դասուցն մեծ Խալիլ փաշային եւ սիրելի եւ որդեգիր, եւ սիրող քրիստոնէից, մանաւանդ եւս առաւել հայոց վշտատես տառապեալ աղգացս, հոգածու եւ խնամակալ աշխարհաց եւ սիրող աղքատաց ամենայն ազգաց: Նա' ի ժամանակին, յորժամ որ սպանին զՍուլթան Օսմանն եւ կատաղեցան ամենայն իսպահիք եւ ենկիչարիք եւ ուրախանային ընդ գործն չար եւ գազանացան եւ վիշապացան ամենայն ուրեք, եւս առաւել յԸստամբօլս, որ շատք էին չար բնակիչքն եւ ժողով նոցա, նմանապէս եւ Թէոդուպօլիսն շատք էին վասն պահպանութեանն ընդդէմ պարսից, վասն չար ժողովոյն որ անդ էին` ոմանք ի բնակչաց եւ ոմանք յարքունուստ եկեալ սակս պահպանութեան, զոր պակճի եւ նոպաթճիք կոչեն, եւ առնէին ոճրագործութիւնս եւ անիրաւութիւնս զրկանաց. յափշտակէին, կեղեքէին եւ որ սակաւ մի ընդդէմ դառնայր, սպաննէին եւ զտունքն կոխել ջանային, ոչ թէ զռամկացն միայն, այլ զմեծամեծացն եւս:

Որ մեք ի նոյն կատաղեալ ժամանակին յԸստամբօլ էաք` ի Կոմրուկի եկեղեցին, որ Օսման աղա ասեն, որ եպարքոս էր քաղաքին մեծի եւ չարգոյն յոյժ, եւ էր դրացի եկեղեցոյն եւ հանապազ մախայր եկեղեցոյն, որ յետոյ նա եղեր պատճառ առմանն եկեղեցոյն մինչ մեք յԵրուսաղէմ էաք: Որպէս ասացի` թէ այսպէս մեծազօր չարագլուխ էր, օր մի եկին գունդ մի ենկիչարիք զինուք վառելովք սուսերամերկօք զնորա տունն քարոտեցին, զպատուհանիցն գրունքն խորտակեցին. նորա ճորա եւ ծառայքն շատք են, ի վերուստ ի վայր հազիւ կարացին հեռացուցանել ի դրանէ իւրեանց եւ եկին լցուան յեկեղեցին, որոց մոմ ետուն, որոց` դրամ, բազում աղաչանօք հազիւ կարացին հանել յեկեղեցոյն, որ մեք առ ահի նոցա ոչ կարէաք ելանել արտաքս եւ գնալ ուրեք: Յորժամ գիտացան զեկեղեցին եւ կամեցաք փախչել եւ ոչ կարացաք, զի յամենայն տեղիս եւ ի փողոցս գունդ գունդ շրջէին վասն զմարդիկ կողոպտելոյ եւ պոռնկելոյ ընդ կանայս, որ շատ կանայք սպանին, որ չէին ձեռն տալ վասն անառակ հրապարակագործոյն: Եւ այսքան բորբոքեալ էին չարութեամբ, որպէս զգազան կատաղիք էին դարձեր, որ բնաւ չունէին ահ եւ երկիւղ յումեքէ, եւ ոչ ոք էր կարող ասել նոցա` թէ զի՞նչ կառնէք: Եւ ամենայն մեծամեծ իշխանքն զօղեալք էին եւ սասանեալք, եւ եւ բարձաւ դատ եւ դատաստանք եւ ահ եւ երկիւղ եւ իրաւունք յերեսաց. նոցա եւ լցաւ քաղաքն վայիւ եւ աղաղակաւ:

Եւ սկսան ամենայն մոլլայքն եւ ամենայն իշխանքն` թէ որո՞վ հնարիւք ցածուցանենք եւ շիջուցանեմք զբորբոքումն նոցա, նա' ոչ կարացին հնար գտանել, այլ կարդացողնին զայս հնարեցան. ի միասին ժողովեցան ի Սուլթան Մուհամմատի մեծ ճամիին ավլուն եւ ձայն ետուն ի քաղաքին թէ` ամենայն ոք, որ Աստուածոյ հրամանացն եւ գրոց նորա հնազանդք են, թո'ղ անդր ժողովին որ քննութիւն առնենք եւ դատաստան, որ ամենայն ոք զիւր չափն գիտենայ եւ զառաջին կարգ եւ սահմանքն հաստատեմք, որ ամենայն չարքն խափանին, եթէ ոչ` շատ աշխարհք աւերակք են ի վաղուց հետէ եւ մնացեալ շէնքն այլ բնաջինջ կու լինին, յառաջն այս` եւ ապա այլքն: Նա' այս բանքն եւ թատպիրս չար թուաց ապստամբ չար զօրացն, եւ միմեանց ձայն տուեալ եւ ժողովեցան ի միասին եւ զինուք վառելօք անկան ի վերայ նոցա եւ անխնայ կոտորեցին զեղկելի զատեստանն եւ զամենայն ուլամայքն, որ անդ էին հաւաքեալ եւ ոմանք հազիւ կարացին փախչել եւ անկանել ի տունս իւրեանց եւ սուտ համբաւով հաւատացուցին զամենայն ոք թէ` ապստամբութիւն կամէին առնել, եւ զատիքն եւ ուլամայքն այլ զօրպա լինել եւ զօրպաշի դնել եւ իւրեանց նման ջալալութիւն առնել: Որ մեք այլ յայնժամն դեռ ի Կոմրուկի եկեղեցին էաք, որ մօտ էր մեզ, որ մեր Յակոբ աբեղան եւ Սիոն երէցն եւ այլ բազումք անդ էին պատահեր եւ փախստեայ հազիւ անկան առ մեզ եւ պատմեցին մի ըստ միոջէ, որպէս ականատես եւ ականջալուր եղեալ էին:

Եւ միւս օրն կամ եղեւ մեզ գնալ դէպ ի Թօփղափին` ի մեր հայերաց միջումն եւ ի Սիլիվրի դուռն, մեր ազգայինքն մեծ բուրաստանի մի միջում կու կենային, որ խիստ ապահով էր եւ անապատ ի չարեաց, անդ զօղինք մէկ քանի օր. նա' չկայր ճար ու հնար, որպէս վերոյ գրեցի, նա' ասացին թէ` երթանք, մեզ մէկ ճանաչաւոր ենկիչարի կայ հայազարմ, զնա բերեմք որ զքեզ տանի ուր կամիս: Յորժամ բերին` չորեքտասան օսմանի ասի, հազիւ զայիլ եղաւ, որ գնաց յառջեւս մինչ ի Թօփղափի ներսեւն իրիցաներ հասոյց, եւ կերուցին եւ արբուցին, դեռ եւս ի նոցանէ խնդրէր այլ առնուլ դրամ, եւ հազիւ զերծաք ի նմանէ: Վասն որոյ գրեցի, ընթերցողքդ յիմանայք զկատաղութիւն զօրացն յետ սպանման թագաւորին:

Եւ Հարզուլումն այլ այսպէս կամէին առնուլ եւ այլ յաւելի` յաւուրս Յապազային, եւ Աստուծով զօրացեալ Յապազան, եւ յառաջն քաղցրութեամբ հրաման աղաչական բանիւք թէ` մի' կատաղութիւն առնէք եւ ղուլում ումեք մինչ մէկ փողոյ չափոյ եւ զմէկ մարդ կարի փոքր է` մի' վշտացնէք, նեղէք կամ կռփահարէք, զայիլ չեմ` որ գիտենա'յք. յԸստամբօլու վերայ մի' գնայք մտօք եւ թէ ոչ` ես ձեր հախէն կարող եմ գալ: Եւ յորժամ զայսպիսի սպառնական բանքեր որ լսեցին, այլ առաւել զայրացան եւ բորբոքեցան ի չարութիւն եւ փաշան մարդ ուղարկելով առ նոսա թէ` վասն է՞ր այդպէս կառնէք, ձեզ պատուիրեցի ո՞չ` թէ անիրաւութիւն մի' առնէք: Նա' զայս պատգամս ղրկելով, նա' զփաշան այլ կու անարգեն եւ զղրկած մարդիկն այլ կու ծեծեն եւ զօրաժողով կու լինին եւ կու գնան ի վերայ փաշային, սարային վերայ թվանք կու ձգեն, զմէկ քանի մարդն փաշային կու սպաննեն: Եւ ապա փաշան այլ կու զայրանայ, կու պատրաստէ զիւր մերդիկն ի պատերազմ եւ այլ զօր կու հաւաքէ եւ Աստուծով կու յաղթէ զնոսա. նախ զբերդին դրունքն զամենեսեան կու փակէ եւ զթշնամիքն զամէնն կու ըմբռնէ եւ զեռլու անովքն առ ժամն զամէնքն ի դուրս կու վարէ կամամբք եւ որդովք, որ ի նոցա ձեռացն յառաջագոյն գանկատ էին արարեր զեղջացիքն` Կանցիք, Մուտուռկացիք եւ Կէղացիք, որ մեծամեծ գեղան են յառջեւ Արզրումի:

Օր մի փաշան ի զբօսանս կու գնայ յայս գեղօրէքն, նա' յոտն կու անկանին, կու գանկատին ի տեղացի ենկիչարեցն. մեք գերի եմք ի ձեռս նոցա ամենայն ընդանովք մերովք վասն անվճար սուտ պարտուց նոցին. անճարակութենէ մէկ քանի ղուրուշ ի փոխ եմք առել եւ ի հարկապահանջութիւնն եմք տուել, մէկին տասն շահ վճարել եմք` չկարացաք ազատիլ, այնչափն շատցուցին, զարտ եւ զանդաստան եւ զամենայն արջառ եւ զտունքն իւրեանցն եմք տուել եւ իւրեանց մարապութիւն կառնեմք, եւ դիհաց մի գնալու ճարակ չունիմք, ի՞նչ կու հրամայես, ո՞րպէս խրատ կուտաս մեզ տիրաբար: Յորժամ լուաւ զայս աղէտաշարժ գանկատն, նա' ճմլեցաւ ի սրտին եւ գալարեալ աղիւք արտասուեաց զեղկութիւն նոցա ի ձեռաց անողորմ գազանասիրտ թշնամեացն եւ դարձաւ մխիթարեաց զգեղջացիքն ասելով. մէկ քանի օր սապռ արարէ'ք եւ համբերեցէ'ք եւ յԱստուծոյ խնդրեցէ'ք, որ ինձ օգնական լինի, ինշալլահ ես զձեզ կազատեմ: Զայս խղճութիւնս ի մտի ունէր թէ` որո՞վ հնարիւք ի նոցա հախէն գամ եւ զթշուառականքն ազատեմ ի նոցանէ: Եւ Աստուծով այսպէս եղեւ պատճառն, որ նախ յիւրեանցմէն եղեւ կորստեան պատճառ, որպէս ասէ Եսայի մարգարէն եթէ` Զոր ոք կորուսանել կամի, նախ յիմարեցուցանէ: Եւ յետ այսորիկ սկիզբն եղեւ երկանց մա հացու ցաւոց նոցին, նախ զկալանաւորքն եսպան չարաչար մահուամբ, եւ ապա` զգուրվարած եռլուքն իսպառ ջնջեաց, որ ենկիչարի անուն ոչ ոք չմնաց ի Կարին քաղաքի եւ ազատեցան գեղացիքն քաղաքայնովքն հանդերձ եւ օրհնէին զԱպազան, որ փրկիչ եղեւ նոցունց եւ գոհանային զԱստուծոյ, որ զօրացոյց զնոսա, այսինքն` զԱպազան զօրօքն հանդերձ:

Եւ յորժամ զայս համբաւս լուան ազգն չար ծառայիցն թագաւորին եւ բարկացան յոյժ եւ երկունք կալան զբնակիչս ղուլիցն եւ չար ծառայիցն եւ ստիպէին գրգռելով զվազիրն եւ զամենայն վերակացուս թագաւորութեանն, զի ընկեսցեն զնա յիշխանութենէ Թէոդուպօլսոյ եւ հանցեն ի նմանէ եւ բերցեն յԸստամբօլ կամ ի միջոց տեղի, զի զիւր լիցի ըմբռնել զնա եւ առնուլ ընդ նա զինչ եւ կամեսցին: Հրաման ղրկեցին իբր ի թագաւորին բերանոյն թէ` ահա' մանզուլ ես, ե'լ եկո'յ Ըստամբօլ եւ թէ ոչ կամիս գալ յԸստամբօլ, ահա' հրամանագիր հրովարտակի լիցի քեզ վասն Սեբաստիոյ իշխանութեանն: Նա' առեալ տարան զհրամանն ղափուճի պաշի մի եւ շուրվաճի մի, մինչեւ ի Ղոյլասարն գնացին եւ ի լուր համբաւոյն այլ ոչ կարացին յառաջն գնալ յառաւպել երկիւղէն եւ ետուն զյամրերն ի մէկ երկու մարդ` տարէք, ցոյց տո'ւք, տեսէք թէ ինչ կասէ: Ոնց տարան զյամրեր մատուցին առ նա, էառ ի ձեռաց նոցա եւ յորժամ ընթերցաւ, գիտաց զնենգութիւնն, որ դաւաճանութեամբ էր, ասաց ընդ նոսա զայրացմամբ. անհնար է կամաւ իմով ելանել ինձ աստի: Եւ էառ զգիրն եւ ետուր ի պահեստի եւ սպառնացաւ նոցա թէ` գնացէ'ք ի յետ առ առաքիչն ձեր, թէ ոչ` զօր կուղարկեմ, զամենեսեանդ կու կոտորեմ չարաչար մահուամբ, որ թռչնոց եւ գազանաց կերակուր կու լինիք: Եւ յորժամ դարձան եւ եկին յԸստամբօլ, նա' սկսան ստիպել զԽալիլ փաշան թէ` քո չրախն է, քո կամքն ի հետ նորա է եւ թէ ոչ` որ դու կամակից չես նորա, նա' այսու գիտենանք, որ մարդ ուղարկես, որ ելանէ անդից եւ գայ ի հնազանդութիւն թագաւորին: Եւ ի հարկէ նոցա ուղարկեց աղերսական թղթով ղափուճի մի թէ` ե'լ եկո'յ իմ խաթրին համար, որ թէ չգաս, զիս կու խողխողեն չարաչար: Նա յորժամ ղափուճին գնաց առ նա եւ ետուր զթուղթն, յորժամ վերծանեաւ զբանն գրելոցն եւ ոչ կամեցաւ լսել, ասաց. ես գիտեմ, որ նա առ ահի նոցա գրել է զայս, ես գիտակ եմ եւ ինքն այլ, որ աստից ելանելոյն պէս զիս չարաչար մահուամբ կու սատակեն. ես յարեւուս պէղար եմ, չէ' հնար ինձ կամօք իմովք ելանել աստի, գնա' այսպէս ասա': Յորժամ որ եկ ղափուճին եւ խապար եբեր` թէ չէ հնար ելանել անտի, եւ յուսահատեալ լռեցին եւ սկսան քսմնոտիլ եւ երկեան երկիւղ մեծ չար ծառայքն, եւ ուրախ եղեն ամենայն տուն թագաւորութեանն` մայրն եւ ամենայն բարեկամք Սուլթան Օսմանին եւ ամենայն մեծամեծ իշխանք եւ ամենայն ուլամայքն եւ ամենայն աշխարհք վասն զօրանալոյ նորա եւ խնդրէին օգնութիւն Աստուծոյ: Եւ մայր Սուլթան Օսմանին Ֆաթվայ առ ի մուֆթուն վասն տիրասպանացն վրէժխնդրութեանն եւ ինքն այլ գրեաց գիր զօրանալոյ եւ քաջալերութեան թէ` զօրացի'ր եւ քաջ լե'ր, Աստուած է քեզ օգնական վասն անպարտ արեան որդոյն իմոյ: Եւ յորժամ տարան գաղտ զթղթերն ի Յապազան, նա ընկալաւ յոյժ ուրախութեամբ եւ համարեցաւ որպէս յերկնից իջեալ եւ եհան` ամենայն մեծամեծաց իւրոց եւ քաղաքի գլխաւորացն ցոյց ետուր զֆաթվան եւ պատճառեաց թէ` յայսմ գիշերի յանուրջս երեւեցաւ ինձ Հազրաթ Յալին եւ ետուր զայս գիր հրամանաց վասն վրէժխնդրութեանն սպանողաց Սուլթան Օսմանին: Եւ զՍեբաստի այլ բռնութեամբ տիրեաց, որ յառաջագոյն յամրեր ղրկեցին թէ` ե'լ այտից եւ գնա' ի Սեբաստիա. նա' յանտից չելաւ եւ զՍեւազն այլ զապտ արար: Եւ գունդս զօրաց առաքեաց ընդ ամենայն տեղիս տէրութեանն իւրոյ եւ հրամեաց թէ` ուր որ ենկիչարիք գտանէք, սատակեցէ'ք եւ զտունն նորա աւար հարկանեցէ'ք, մի' ողորմիք կանանցն եւ տղայոց նոցա, այլ անխնայ կոտորեցէ'ք: Եւ ելեալ տարածեցան ի վերայ երկրի եւ ուր գտանէին` սպանանէին եւ զտունք նոցա յաւարի առնուին: Եւ ոմանք թաքեան ի յայրս եւ ի ծերպս վիմաց եւ Երզնկայու նորչարեստանն շատ կէսն փախեան եւ եկին ի մեր Կամախոյ ամրոցին դղեակն ամրացան եւ ոմանք շատ կերպափոխեցին եւ զանուանքնին այլ, որն Թորոս եւ ոմն Խաչատուր եւ ոմանք պէս պէս անուանս հայոց եդին եւ պատառատուն հանդերձիւ եկին իջին ի յԸստամբօլ եւ այնպիսի հնարիւք հազիւ զերծան: Որպէս պատմեաց մեզ Ղուլ_Օղլի ենկիչարի մի կայր` մեզ ծանօթ էր … եւ խիստ տաճիկն չեր սիրեր. երբ ելաք ի մէկ քանի հայերու հետ, զիմ անուն Թորոս եդի, եւ յորժամ զօրպան Յապազային դէմ կու ելանէին, ես յառաջ կու գնայի եւ կու հարցանէին ցիս թէ` ի մէջերդ ենկիչարի չկենայ. կու երդուէաք թէ` չարիքն ի ձեր ահին ի ցերեկին ի ճանապարհ ի լուսոյն գնա՞ն. այսպէս եւ այնպէս ասելով հազիւ զերծաք եւ եկաք մինչեւ աստ խաղաղութեամբ: Եւ փաշայ մի այլ կայր չար եւ անօրէն` Ղալիոն անուն, սուտ եղբայրացաւ ի հետն եւ հնարիւք սպանեց ի Սեբաստիայ եւ եբարձ զչարն ի միջոյ:

Եւ յետ այնորիկ նշկահեաց գրոհ տալով եւ եկեալ միանգամայն ի վերայ Գաղատիոյ, որ եւ Անկուրիա, եւ էառ զքաղաքն, այլ ոչ զմիջնաբերդն կարողացաւ առնուլ եւ ամենայն քաղաքացիքն մեծամեծօքն հանդերձ ի միջնաբերդն ամրացան եւ ընդդիմացան նմա, եւ երկրին պարոնն այլ ի բերդն եմուտ եւ կռուէին ի բերդէն ի վայր եւ Յապազան ի ներքուստ ի վեր եւ բերդացիք զԱպազան հարկաներ էին եւ կաղացուցեր. նա' ոչինչ համարեցան, իբր զուխս կարկտից տեղայր ի բերդէն ֆնտուխն եւ կուլան թվանկիցն եւ թօփիցն ի վերայ Յապազայիցն, եւ նոքա առ ոչինչ վարկանէին եւ ոչ երկնչէին կամ խլրտային բնաւ: Մինչ եօթն ամիս պատերազմեցան եւ ոչ կարացին առնուլ զբերդն եւ ոչ բերդացիքն զնոսա կարացին ընդոստուցանել ի տեղացէն եւ փախուցանել: Եւ բերդացւոցն ամենայն ինչ նուազեալ էր եւ նեղէին, բայց թօփգեղն յոյժ սպառեալ, որ կամէր առնուլ. նա' մէկ մարդ հայ ազգաւ` Եղիսէ անուն` ի գիշերի զմահ յանձն էառ վասն խիտ եւ կուռ պաշարմանն զբերդն յապագայիցն, նա' այս անուն Եղիսէ, այր քաջ իբրեւ զՅուդիթն, զօրացաւ Աստուծով եւ երկու երեք ղանթար թօփգեղ հասոյց շալակաւն ի բերդն, եւ կրկին զօրացան բերդացիքն եւ մեծացուցին զայրն, մինչ հայ հաւատով իսպահութիւն էին տուեր, որ յԸստամբօլ տեսայ եւ մէկ թօփ զուֆ եբեր մեզ պարգեւաձիր եւ հանապազ մօտս գայր եւ գնայր. աջն Աստուծոյ հովանի լիցի իւր եւ պահապան յամենայն ժամ: