Ժամանակագրութիւն

Որ էր թվականն հայոց մեծ տումարին` կրկին հնգից հարիւրից եւ մակ քառից եւ եզեակ թուոց, այսինքն Ռ եւ ՁԱ (1632), որ սոսկալի եւ ահեղասքանչ գործքեր զարմանալիք գործեցան ի մայրաքաղաքն արքայանիստ` ի Կոստանդինուպօլիսս, ի թագաւորութեանս Հագարացւոց, որ Սառակինոսք կոչին, որ այս Մուրատ անուն թագաւորս յոյժ մոլեկան եւ ոճրագործ եղեւ: Յորժամ յայնմ ժամանակին գովեցաք ի յիշատակարանի Վարուց Հարանցն, ի տիսն մանկական հասակին գոլով` ի յանկատարութեանն. այլ յորժամ զարգացաւ եւ եղեւ այր կատարեալ, նա' զԱստուծոյ ահն եւ զերկիւղն եւ զմարդկան ամօթն արհամարհեաց եւ զպատկառումն ի մեծամեծաց ոչինչ վարկաւ եւ ամենայն պղծալից եւ աղտեղի գործոց հետամուտ եղեւ, եւ եթող զխրատ ծերոցն եւ զհանճար իմաստնոցն եւ հետեւեցաւ անիմաստ եւ անհանճար, անառակ արանց անաստուածից ոմանց, որպէս զՌոբովամ զորդին Սողոմոնի, եւ զհետ գնաց անմիտ մանկտոց նմանեաց իւրոց: Եւ բնաւ ամենեւին չունէր հոգ եւ փոյթ աշխարհահոգութեան եւ ոչ դնէր բնաւ ունկն գանկատաւորաց` զրկելոցն ի յափշտակող կեղեքողացն եւ թալանողացն զկեանս մարդկան: Այլ եւ ինքն էր կարօտ բնութեամբ եւ սաստիկ արծաթասէր եւ անյագ եւ յափշտակող եւ զրկասէր, որ ի տունս տունս մեծամեծ իշխանացն մտանէր իւրովի, առանց մեծարանաց ի տունս եւ յապարանս մեծամեծ իշխանաց եւ խնդրէր ի նոցանէ գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ նոքա առ ահի եւ ամօթոյ տային ըստ հաճոյից կամաց իւրոց: Այլ եւ այսու ոչ շատանայր` նաեւ վաւաշ, մոլի եւ բղջախոհ, որ անյագ ցանկութեամբն մոլեգնեալ եղեւ զհետ արուաց եւ իգաց եւ անառակ ոճրագործութիւնս յիւրոցն եւ յօտարացն, ոչ ահ ի յԱստուծոյ ունէր ի մտի եւ ոչ ամօթ եւ պատկառանք ի մարդկանէ, այլ յայտնի հրապարակաւ որպէս զսոդոմայեցիս: Եւ հանապազ արբեալ կայր գինեաւ եւ առանց գինոյ եւ ոչ գիտէր` թէ զի՞նչ գործէր, որպէս վա~յ ասէ մեծն Եսայիաս թէ` Վա~յ ձեզ որ արբեալդ էք եւ ոչ ի գինոյ:

Արդ այսպէս կայր անառակ գործով խելագարեալ, ոչ զբարին գիտէր եւ ոչ զչարն, ոչ զշէնն հոգայր եւ ոչ զաւերն, այլ տակաւին զվնասակարքն եւ զաւերիչքն աշխարհաց ընտրէր եւ նոցա լսէր եւ սիրէր եւ զլաւքն խոտէր եւ ատէր, ի փառաց ձգէր եւ ի պատուոյ եւ մանաւանդ սպանանէր, որպէս արարն իսկ աղէտաշարժ սուգ եւ մեծ տրտմութիւն ամենայն աշխարհաց: Որ յայսմ ամի ի փետրուար ամսոյն գաղտ ի յուլամացն եւ յամենայն զօրացն եւ իշխանացն եւ զօրագլխացն յղարկելով չար հրամանատար յԵւդոկիա, զի զմեծ իշխանաց իշխանին եւ զսպարապետին ամենայն զօրացն` զմեծ վազիրին գլուխ բերին որպէս զՅովհաննուն` յանկարծակի, որ ամենայն ազգ եւ ազինք աշխարհ ապուշ ի վայր մնացին եւ ահեղ սասանմամբ եւ մեծակական ողբովք աշխարեցին եւ կոծեցին ի վերայ անպարտ եղելոցն, ոչ միայն ռամկականքն` այլ եւ ամենայն զօրքն եւ զօրագլուխքն առհասարակ` մեծամեծք եւ փոքունք` զանպարտ սպանութիւնն, որ փոխանակ բազում երախտեացն վերայ չարավաղճան եղեւ, որպէս զքաջն մեր Մուշեղ սպարապետն ամենայն հայոց: Որպէս զնա` սա զանձն իւր ի մահ եդեալ էր վասն ամենայն աշխարհի շինութեան աղագաւ, որ ահա' չորս տարի էր որ ամենայն կարաւան զօրքն ի կողմանս Բաբելոնի եւ Պաղտատայ կայր ի վերայ զօրացն պարսից` ի պատերազմն, եւ ի նեղ արկանելով զնոսա այնքան, որ ի փախուստ դարձան, որ զբերդունայքն ունայն թողին դէպ ի ներս փախեան, որ վեշտասան բերդ էառ եւ ինքն ամենայն զօրօքն հետամուտ դէպ ի ներս գնաց, որ երից [աւուրց] ճանապարհ մնալով ի Սօս քաղաքն մտանելոյ, այսինքն ի Սպահէն: Նա' աստից նիւթեցին նենգութեամբ չարախորհ թշնամիքն, գրգռեցին զթագաւորն որ հրամանագիր ղրկեց թէ` յետ դարձի'ք: Ոնց յորժամ յետ դարձան դէպ ի Նոր Նինուէ, որ է Մուսուլ, զետեղեցան զկայ առնելով, նոր թատպիր եւ պատրաստութիւն հնարելով պատերազմի եւ ամենայն կերակրոց պիտոյից մարդոց եւ անասնոց, որ հիացուցին զամենեսեան ասելով թէ` այսպիսի թատպիրով հնարագէտ վազիր զոչ ոք տեսեալ չէաք կամ լուեալ երբէք ուրէք, եւ թէ` զօր գումարելն, որ ոչ գոյր թիւ համարոյ, եւ զհոնաց ազգն, որ են տաթարք, եւ զնոսա այլ եբեր ի հնազանդութիւն եւ ի ձմերոց ետուր ի ղշլայ:

Նա' մինչ ի յայսքան պատրաստութեանն վերայ կալով, նա' թագաւորն չարաճճի թշնամեաց լսելով, դարձեալ կրկին չար հրաման յղարկելով, զամենայն պատրաստութիւնքն եւ զհնարմունքն խափանելով եւ ցրուելով զօրացն իւրաքանչիւր ի տեղիս իւրեանց, զմեծ վազիր Խոսրոֆ փաշան յիշխանութենէ ձգելով եւ ի փառացն զրկելով, փոխան բազում երախտեացն նորա չար ընդ բարոյն վճարելով, որ կարի առաւել մեծաւ ամօթով եղկելի վազիրն եւ զօրքն եւ զօրագլուխքն ամենեքեան որպէս զմահապարտք կորագլուխք գոլով` անդրէն յետ դարձան եւ եկին մինչեւ ի Թոխաթ: Եւ անդ խորհուրդ եւ թատպիր առնելով ի հետ վազիրին զօրքն եւ զօրավարքն ամենեքեան, երդմունս եւ դաշինս կռելով եւ ասելով ամենայն զօրացն առ Խոսրոֆ փաշան թէ` դու աստ կա'ց եւ ձմերեա' եւ մեք միաբանութեամբ երթամք առ թագաւորն եւ հարցաքննութիւն առնեմք եւ ճշգրտիւ յիմանամք եւ վերահասու լինիմք` թէ մեր սուչն եւ վնասն եւ մեր վազիրին ի՞նչ էր, որ մեզ այսպէս խեղճ արարիք եւ ամօթով, եւ տեղեկանամք` թէ ո՞վ ոք են պատճառ եղեալքն այս գործոյս որ գործեցաւ ի տարապարտուց եւ ի զուր ուրեմն: Նա' յայնժամն մեք միաբանութեամբ կարող եմք գալոյ, եւ յետ այնորիկ զքեզ ի քո իշխանութեանն կու հաստատեմք վերստին եւ զանձինս մեր ի վերայ քո ի մահ կու դնեմք:

Եւ յորժամ եկին ամենեքեան միաբանութեամբ ի միասին ժողովեցան եւ եղեն բանակք մեծ` իսպահիք եւ ենկիչարիք եւ այլ ամենայն խառնախաղինճ խաժամուժ զօրք եւ զօրավարք, սկսան գրգռել ընդ թագաւորին եւ վիճել պատերազմ առնել, եւ խնդրեցին ի թագաւորէն զիւր չար խրատատուքն եւ չարահնարքն: Նախ` որ դիւթ եւ կախարդ ասէին, մանաւանդ որ քրիստոնէատեաց էր եւ հայոց թշնամի` զնա խնդրեցին ի սպանումն, եւ թագաւորն խնդրեաց ի զօրացն, որ զնա օժտեցին, եւ զՀաֆիզ հին վազիրն որ նենգութեամբ նստելով փոխանորդ ի տեղի Խոսրոֆի մեծ վազիրին` առանց կամաց նորա, նախ զնա ի դուրս բերին ի պալատէ թագաւորին եւ սրախողխող արարին ի մէջ ատենին եւ սպանին, եւ յետ այնորիկ` զմեծ տաֆտարտարն` զաւերիչն եւ զապականիչն աշխարհի, որ վայիւ եւ աղաղակաւ լցեր էր զամենայն երկիր ուր ձեռնհաս էր, զնա այլ խնդրեցին ի թագաւորէն եւ նա զառաջինն փախաւ, ի տուն թագաւորին թաքեաւ: Եւ թագաւորն ջանաց փրկել այսպիսի հնարիւք. ասաց պատրողական բանիւք ընդ զօրացն թէ` անսացէ'ք զաւուրս երիս, մինչ քննութիւն առնեմ, զգանձարանին զհաշիւն խնդրեմ ի նմանէ, որ ոչ լինիցի կորուստ ի տան գանձուց իմոց, յետ այնորիկ տամ զնա ի ձեռս ձեր, որպէս կամիք` արասջիք: Զայս հնարական բանքերս ասելով` դադարեալ լռեցոյց զնոսա եւ ամենեքեան լուռ եղեալ դադարեցին զաւուրս ինչ: Եւ յետ քանից աւուրց յետոյ, աղուհացից քառասնորդաց պահոցին առաջին չորեքշաբաթին գիշերին, որ «տէր ամենակալեի աղօթից մտից գոլ լինել, ի նոյն գիշերի երկինքն միանգամ այնքան ուժգին ճայթեց սաստիկ եւ ահագին որոտմամբ, որ երկիր դողմամբ երերաց ի հիմանց սորաց կարկուտ, որպէս ոք ի բարձանց ափիւ սորացուցանէ, եւ իսկոյն վաղվաղակի ընդ որոտմանն դադարեաց: Եւ ընդ լուսանալ առաւօտին յետ արձակման ժամին զնշանալոյծ գիրսն ընթերցաք, նա' ասաց թէ` թագաւորն գաղտնի գործ մի գործելոց է, որ յետ քանից աւուրց յայտնելոց է, եւ շատ մեծամեծաց կորուստ լիցի, եւ զօրքն արեւելից եւ յարեւմուտս վիշապք լիցին, եւ պատերազմ ի տուն թագաւորին եւ բազումք կորնչին, եւ յետոյ զօրանայ թագաւորն եւ զբազումս կորուսանէ ի թշնամեաց իւրոց, որ եղեն իսկապէս ամենայն զոր ինչ ասաց նշանալոյծ գիրն, որպէս ասէ Տէրն մեր ի սուրբ Աետարանին թէ` Եղիցի նշան յարեգակն եւ ի լուսին եւ յաստեղս եւ արհաւիրք յերկինս եւն:

Եւ յետ այս ահագին նշանի եղելոյ, սակաւ աւուրց յետոյ յայտնի եղեւ խորամանկութեան ծածուկ գործքն թագաւորին եւ ամենայն կամակցաց նորա, որ բերին յեղակարծում ժամու ի Թոխաթէն զգլուխն մեծ իշխանաց իշխանին` Խոսրոֆ փաշային, որ գաղտ էր իւրոց զօրացն եւ ամենայն նախարարացն եւ յուլամացն ամենեցունց եւ ամենայն ռամկաց քաղաքին մեծի, ձեռամբ գլխաւոր իշխանի միոջ` Մուրթազա փաշա անուն, որ խիստ լաւ բարեկամ ասացին զնա հայոց ազգացս: Եւ գնացեալ բազում զօրօք, յորժամ հրամանաւ թագաւորին եղեւ, նա' փառօք եւ մեծաւ պատուով յղարկաւոր եղեւ թագաւորն, որ ամենեցունց հիացումն եղեւ սխրալի տեսութեամբ: Նա' համբաւեցին թէ` ի Մուսուլ կուղարկէ թագաւորն պահպանութեան աղագաւ ընդդէմ զօրացն պարսից, այլ զվազիրին գլուխ առուլ եւ բերել կու գնայ եղեր: Եւ մեր անդ լինելով ի յԸստամբօլն ի Սուրբ Գէորգ մեծափառ եկեղեցին, յորժամ զգլուխ վազիրին առեալ ուղարկեր էր առ թագաւորն ի մեծ պահոցն երկրորդում շաբաթին: Բայց այլ եւ այլ ասացին զորպէս եղեալն ի Թոխաթ վասն դիւրաւ հատման գլխոյն, եւ թէ որ կերպիւ որ է` նա' բերին զգլուխն յանկարծօրէն առ թագաւորն, որ ի նոյն ժամն յՈսկոդարին պալատին էր: Եւ կոչեաց զԸռաճապ փաշան որ ղայմաղամն էր, որ ի տեղի Խոսրոֆ փաշային կու լինէր աթոռակալ եւ հրամանատար նորա եւ փոխանորդ նմա եւ կարի յոյժ բարեկամ էր եւ ցաւակից Խոսրոֆ փաշային: Նա' թագաւորն իբր խաղ արկեալ, մեծաւ ցասմամբ ասելով ընդ Ըռաճապ փաշան եթէ` ի գիշերի աստ եկեալ է քո Խոսրոֆն, դեռ չե՞ս տեսել. նա ասելով թէ` ոչ: Ասէ թագաւորն ցսպասաւորն իւր թէ` գնացէ'ք, կոչեցէ'ք զնա աստ: Եւ գնացին սպասաւորքն եւ բերին զգլուխն եւ արկին առաջի աթոռոյ թագաւորին, եւ թագաւորն ոտիւք հոլովելով առ դէպ Ըռաճապ փաշան, ասելով եպերական բանիւք եւ սպառնալով նմա թէ` ա'ռ ի քեզ զսընղարի տօնղուղդ եւ գիտացի'ր որ դու այլ այսպէս լինելոց ես: Եւ ահ կալաւ զփաշան եւ դողումն սաստիկ յոյժ, եւ հազիւ կարացել արտաքոյ ելանել եւ յապարանս իւր անկանել, զաղաղակ բարձեալ, վա~յ եւ եղո~ւկ ձայնելով եւ ազդ առնելով զօրաց եւ զօրավարացն ամենեցուն: Եւ լուր եղեւ ի քաղաքին մեծամեծաց եւ ամենայն ռամկաց, եւ անդ էիր տեսանել զամենայն աչս յարտօսր եւ զամենայն բերան յողբս եւ զսիրտ ի հառաչանս, գրեթէ մինչ անզգայ տարերք, այսինքն` երկինք եւ երկիր ողբակից ընդ մեզ եւ ի կոծ շարժեցան եւ աղիողորմ առ հասարակ ամենայն ազգ եւ ազինք սգացաք եւ լացաք զհոգաբարձուն ամենայն ազգաց եւ ազանց եւ զահարկուն ի վերայ ամենայն նեղչաց եւ զզուողաց արանց անիրաւաց:

Եւ յետ այսր բազմավիշտ աղէտից եւ կոծոց, զօրաժողով լեալ ամենայն զօրացն եւ զօրագլխացն ի միասին` իսպահիք եւ ինկիչարիք, եւ սկսան քննութիւն առնել եւ վրէժխնդրութիւն զԽոսրոֆ փաշային վասն անպարտ սպանմանն պատճառին: Եւ տեղեկացան որ արք չարք` վեց ոգիք ի մեծամեծաց նախարարաց ընդ թագաւորին եւ ընդ մօր իւրոյ խորհելով դաւաճան լեալ վասն սպանման վազիրին եւ նոցին չար խրատովն գործալով զգործն զայն զչար եւ զվատ: Նախ` նոր եղած ենկիչարի աղասին, երկրորդ` Հաֆիզ փաշան, որ յառաջ քան զգլուխ բերելն սպանին, որպէս ի վերոյ գրեցաք, երրորդ` պաշ տաֆտարտարն` չար եւ անողորմն, արենարբու գազանն, աւերիչ եւ ապականիչն աշխարհաց, չորրորդ` զմուֆտին այլ ասացին, որ յետոյ չեղեւ յայտ, եւ երկուք այլ ասացին, զոր ոչ գիտացաք յանուանէ` թէ ո՞վ էին: Եւ յետ այնորիկ ձայն արկեալ միմեանց եւ գրոհ տուեալ դիմեցին ի պաղատն արքունի` ի վերայ թագաւորին, աղաղակէին ասելով թէ` հա'ն արտաքս զարսն զայնոսիկ եւ տո'ւր ի ձեռս մեր զչարահնար խրատատուքն քո: Եւ յորժամ լուան նոքա զբօթալից լուրն, առժամայն վաղվաղակի թաքուցին զանձինս իւրեանց ի ծածուկ նսեմ ի խաւարչուտ տեղոջ որպէս զճղճիկայսն, եւ ամենայն զօրքն եւ զօրագլուխքն ընդ թագաւորին դիմամարտ գոլով, վիճեալ ասէին եւ ի ստիպով խնդրէին թէ` ահա' կուտաս այժմ զմեր ուզած թշնամիքն ի ձեռս մեր` նա' լաւ, եւ թէ ոչ` զքեզ այլ կու ձգեմք ի փառաց աթոռոյդ եւ յեղբարցդ զմին կու նստուցանեմք ի տեղի քո, եւ կամ զթաթար խանին որդոցն զմին կու բերեմք: Եւ թագաւորն այլ ըստ դենին իւրեանց երդուելով ի ղուրանն, զոր քալամ շարիֆ ասեն, թէ` սորա հախն որ առ իս չեն, այլ տո'ւք ինձ երիս աւուրս պայմանի, զի ուր եւ իցեն` զտանեմ զնոսա եւ տամ ի ձեզ, որպէս կամիք` արասջի'ք: Եւ յետ երից աւուրց գտան զչար աղան եւ բերին առ թագաւորն եւ առժամայն ետ ի ձեռս նոցա, եւ իսկոյն վաղվաղակի սրախողխող արարին ի ձիընթացս ասպարիզին մօտ յարձանացն, զոր Կոստանդիանոսի ասեն, որ այժմ Աթմէյտանի կոչեն, ի նոյն տեղոջն կախեցին զմի ոտանէն գլխիվայր ի յանպտուղ ծառոյ միոջ մերկ եւ խայտառակ` ի տեսութիւն ամենեցուն:

Եւ մանուկ մի այլ գոյր պատանի` գոլով ի պալատին, որ էր խասաքի թագաւորին եւ էր նօտար եւ դիւանադպիր եւ ճարտար գրիչ թագաւորին, մեծահանճար եւ քաջիմաստ որպէս Զօրաբաբել, եւ էր սիրեցեալ յաչս թագաւորին, եւ էր ի զարմից հայոցս, որ է ի Տիւրիկոյ քաղաքէն, որ յոյժ սիրող էր ազգիս մերոյ եւ հոգացող եւ խնամատար, որ մեզ երկու հաւատարիմ մարդիկ կային` մականուն Պօլպօլճի Աստուածատուր եւ Ճիհան, որ նոցա մօտաւոր ազգային, որ հանապազօր երթեւեկութիւն ունէին առ նա եւ զնորա ամենայն որպիսութիւնն եւ զբարեմտութիւնն զոր ունէր ընդ ազգիս հայոց կու հրատարակէին միշտ մեզ, եւ այլ թէ` զմեծ խարաճին տաֆտարն իջանեմ, որ ի ներս բերել տամ եւ խափանեմ, զոր հինգ անգամ յիշեցուցի թագաւորին, նա ի մեծ ըռազմի աղմկի ժամին էր եւ աղէտաշարժ աւուրքն էր, ասաց թագաւորն. տեսնունք թէ` կու ազատի՞նք ի կատաղի շանց զօրացս, նա' դիւրին է եւ կու լինի խնդիրդ: Ահա' այսպիսի էր բարի կամօք ընդ մեզ, այլ եւ ոչ ունէր բնաւին նենգաժոտութիւն եւ խարդախութիւն առ ամենայն ոք, այլ վասն կարի յոյժ առաւել սիրելոյ թագաւորին նախանձաբեկ լինելով նմանեացն, որպէս վասն Յովսէփայ` մետասան եղբարցն, նմանապէս եւ սորա նիւթելով չարիս ամենայն ներքինի սպասաւորացն արքունեաց, քսութիւն առնելով արտաքոյ յարուցելոցն ի վերայ թագաւորին եւ չարախօսելով ամենայն չարազօր ժողովոյն զպատանին Մուսայն, այլեւայլ բարուրս վնասու դնելով ի վերայ անպարտին` պարտականքն: Եւ մեծաւ ստիպով զնա այլ խնդրեցին չար ժողովքն, եւ զառաջինն զիմացաւ թագաւորն եւ ոչ կամեցաւ տալ: Եւ այն Մուսա պատանին ասելով ընդ թագաւորն. թոյլ տո'ւր ինձ եւ տո'ւր զիս ի ձեռս նոցա, եւ թէ ոչ կամիցիս տալ` քեզ վնաս մահու կու գործի, որ ապա գիտենաս, զի լաւ է որ ես գնամ ի մահ վասն քո, քան քեզ լիցի վնաս մահու: Քանզի տեսի ես ի տեսլեան գիշերոյ, որ ես եւ դու անկաք ի մէջ բազում թիւնաւորաց եւ կարճաց, եւ բարձի զքեզ բազկաւս եւ հանի ի միջոյ թիւնաւորացն եւ ես ոչ կարացի ելանել, այլ կացի մնալով ի միջի նոցա, եւ սկսան յամենայն կողմանց խայթել զիս չարաչար, եւ արդ ահա այսու գիտացի որ ոչ գոյ ինձ հնար եւ ճար ազատութեան, յաղագս որոյ բարւոք է տալն զիս: Եւ արքայն այլ ի հարկէ թոյլ ետուր ըստ կամաց նորին գնալ: Եւ ինքնին մերկացեալ իւրովի յարքունական զգեստուցն եւ զգեցաւ գծուծ եւ պատառատուն եւ աղտեղի հանդերձս եւ յարուցեալ լուացաւ եւ աղօթեաց զմեծ ժամս եւ բարով մնալ ասաց եւ հալալութիւն խնդրեաց ի թագաւորէն եւ յամենեցուն որ էին ի տան թագաւորին, եւ ելեալ նստաւ յերիվարս խոտանս եւ գնաց լալով: Եւ թագաւորն եւ ամենեքեան սուգ առեալ ողբացին աղէտաշարժ ողբովք, արարին կոծ մեծ ի վերայ նորա: Եւ գնաց առ Ըռաճապ փաշային պալատն, որ եւ նա կամակից էր հետ զօրացն, եւ ասաց ցփաշան թէ` ահա' եկի, որ եմ ձեր փափաքանօք խնդրելին` առ ի մահ մատնել զիս ամենայն զօրուն. եւ արդ զի՞ նչ վնաս մահու գործեալ է իմ, եւ կամ զի՞նչ վնասակարութիւն արարի առ ամենայն ոք, որ այնքան ստիպով խնդրէք զհեղումն անպարտ արեան իմոյ: Եւ ասաց փաշան նենգաւոր բանիւ ցնա թէ` քեզ ո՞վ կամի վնաս գործել, ե'րթ զնա' ներս նի'ստ ի մէջ քո նմանի մանկտեացն եւ մի' երկնչիր: Եւ երբ յորժամ երկու ժամ եկաց կամ ոչ, նա' եկին կատաղի չար ժողովքն զինուք վառելովք եւ խնդրեցին առժամայն զպատանին, եւ եհան զնա արտաքս ի միջոյ մանկտեացն եւ ետուր ի ձեռս նոցա, եւ նոքա իսկոյն վաղվաղակի խողխողեցին սուսերօք եւ սպանին անողորմաբար եւ ընկեցին յաստիճանացն ի վայր ի մէջ պողոտայից` ի տեսութիւն ամենեցուն, եւ տրտմութիւն եւ սուգ մեծ հասուցին թագաւորին եւ ամենայն ազգականացն, մանաւանդ եւ մեզ ամենեցուն, որք տեղեակ էին բարեմտութեան նորա: Վասն զի շատ օգուտ էր մեզ թէ լինէր այնպիսի այր ի դրունս թագաւորաց որպէս եւ զԴանիէլն եւ զԵսթերն, զի հայոցս ով ոք որ բարեկամք կու լինին յարքունեաց ոմանց, նա' վաղամահ կու լինին որպէս զսա, որպէս յայսմ ամի, որ թվ. [Ռ] ՁԳ (1634) էր, նա' Յապազան որ իբրեւ զհայր հայոց էր, պատժեցաւ անյայտ մահուամբ: Զայս ամենայն վասն ծովացեալ մեղաց իմոց վարկանելի է:

Եւ յետ սորա մեծաւ ստիպով սկսան խնդրել եւ որոնել զչարագործ տաֆտարտարն զայն, եւ նա անյայտ եղեւ ի բազում աւուրս տասն եւ խուզեալ որոնեցին յամենայն տեղիս եւ լքեալ ձանձրացան եւ ոչ գտին եւ վիճէին զօրքն եւ զօրապետքն ընդ թագաւորին եւ ընդ Ըռաճապ փաշային մեծաւ հարկիւ եւ սպառնական բանիւք ասելով թէ` մինչ որ նա չգտանի` մեր մրրիկ խռովութիւն չի դադարիր եւ բազում վնասք կու լինին` որ գիտենաք: Երբ յորժամ զայս գոյժս լսելով թագաւորին եւ փաշային, նա' մունէտ հանին եւ ձայնեցուցին յամենայն տեղիս բոլոր քաղաքին եթէ` ով ոք իցէ որ գտանէ կամ զթաքուցեալ տեղին ցուցանէ, յոր վայր եւ իցէ եւ ազդ արասցեն, նա' երկու բեռն ստակ իւրն աւետչեայ լիցի եւ քառասուն եւ չորս հազար ստակի զիամաթ աղայութիւն: Այլ նա թաքեալ էր ի տուն իսպահոյ միոջ ի խորափտի վիրապի գբոջ լայնայատակի` ի գրացեացն յայտնելով, եւ այլք ասացին թէ` իւր սպասաւորացն ոմն սուրհանդակ` գիտելով զտեղին, մատնեաց զնա փաշային եւ թագաւորին, եւ գնացին բազում ամբոխիւք եւ պաշարեցին զտունն յորում էր, եւ բազում հնարիւք հազիւ կարացին գտանել, եւ հանին անտից եւ ետուն ի ձեռս խնդրողացն: Եւ նոքա պատրաստ էին զինուք վառելովք, եւ վաղվաղակի սրով խոցոտեցին եւ սպանին չարաչար մահուամբ եւ սատակեցուցին ի նոյն տեղոջն ուր զտղան սպանին, եւ զնա այլ ի միոյ ոտանէն կախեցին գլխիվայր ի նոյն ծառէն, եւ բարձան չարքն ի միջոյ, եւ ապա դադարեաց մրրիկ խռովութեանն ընդ թագաւորին:

Եւ ապա սկսան ամենայն ծառայքն եւ ղուլքն` իսպահիք եւ ենկիչարիք եւ ամենայն զօրականքն վիշապանալ ընդ ամենայն տեղիս ըստ ցուցակի նշանին, մանաւանդ յԸստամբօլս, զի այնչափ բորբոքեցան ի վերայ ըռամկացն` տաճկացն եւ քրիստոնէից եւ ամենայն տկարաց եւ մանաւանդ ո՞վ կարէր շրջիլ համարձակ յԸստամբօլ, որ յետ իններորդ ժամին որ արբեալք լինէին` առաւել բորբոքէին երագ ի յափշտակելն եւ ի հարկանելն եւ սրով խոցոտելն: Որոց պատահէին` պատառէին իբրեւ զգայլս երեկոյինս, որպէս ասէ Ամբակումն, եւ լցաւ երկիրն վայիւ եւ աղաղակաւ, ահ եւ դողումն եւ երկունք կալան զամենեսեան` զմեծամեծս եւ զփոքունս, զհեռաւորս եւ զմերձաւորս: Եւ սկսան խնդրել ի թագաւորէն մեծամեծ հարկապահանջութիւնս առնել աշխարհին` իսպահիքն, ի սակս խարաճին աւարի առնել զաշխարհն քրիստոնէից, որ դեռ երեք ամիս չէր եղել մին խարաճին թասքիրէքն, նա' կրկին հաւաքելով իսպահի զօրացն ի մեծ դիւանին եւ սկսան մեծաւ հարկիւ եւ բռնութեամբ խնդրել հրամանագիրս ի թագաւորէն եւ ի վազիրէն: Եւ իւրեանքն առ հասարակ զօրաժողով եղեալ էին ի յԱթմէյտանին, եւ արզուհալ ուղարկեցին առ վազիրն եւ ի թագաւորն: Եւ յորժամ լուաւ թագաւորն, նա' հրամայեաց թէ` մէկ քանի մարդիկ ի գլխաւորաց խելացի եղեալ թո'ղ գան յանդիման լինել ինձ, որ զխնդրուածներն կատարեմ: Նա' մեծ ոմն ի գլխաւորաց իւրեանց մէկ քանի իսպահովք անառակ կերպիւ գնալով յանդիման լինել թագաւորին, եւ յորժամ ետես զնա թագաւորն` զնորա անառակ կերպարանելն զգեստին, որ անդրավարտօք եւ միաշապկովք եւ փոքր զըպուն կապայով առ պորտովն ագանելով, որպէս ոք որ ի յանկողնոյ զարթնու եւ ոչ զգեստաւորի առժամայն. վասն զի զայն յայն սակս առնելով, առ ոչինչ համարելով զթագաւորն, որպէս պարտ էր զսպել զինքն զգեստիւ, որպէս օրէն է եւ սովորութիւն է ամենայն դասուց զինուորացն առաջի թագաւորաց: Այլ յորժամ անառակ կերպիւ երեւեցաւ յանդիման թագաւորին եւ ամենեայն մեծաց նորա, նա' յոյժ ծանրագոյն չար թուեցաւ թագաւորին, եւ ամենայն հնազանդելոց նորա որ անդն կալով` ասէ. տեսէ'ք, տեսէ'ք ամենեքեան, վասն զի այդ ծառայի եւ զինուորի կերպարա՞ն է, որ դիմաց տեառն իւրոյ խայտառակ կերպիւ արձանանալ: Եւ հրամայեաց սպասաւորացն զի կալցեն զնա երեք արամբն եւ առ ինքն ածել, եւ առժամայն կալան զնա եւ տարան մօտ առ թագաւորն եւ մեծաւ սրտմտութեամբ եհատ զգլուխս նոցա եւ եսպան: Եւ իբրեւ լուր եղեւ ի չար ժողովս նոցա` չար չօրաց իսպահեցն, եւ ամենեքեան երկուցեալ ցրուեցան, փախստական եղեն եւ կորեան: Եւ ապա թագաւորին կոչելով զմուֆտին, զզատեստանն եւ զամենայն ուլամայք եւ սուլամայքն առ ինքն ի դատաստան եւ դատ առնել իւրն եւ ընդ չար ծառայսն` գրոց հրամանացն օրինացն, ասելով թէ` տեսէ'ք եւ քննութիւն արարէ'ք` թէ մէկ ծառայ կամ զինաւոր ոք եւ կամ ով ոք որ իցէ, որ զթագաւորին հացն ջամբիցէ եւ թոշակ եւ ամենայն փառք եւ մեծութիւն ի թագաւորէն լինին ստացեալ, եւ դիմադարձ լինելով տեառն իւրեանց եւ ջան եդեալ խորհին սպանանել զթագաւորն իւրեանց, որպէս արարին եղբօրն իմոյ, արդ զի՞նչ է հրամանն ձեր ի գրոց: Եւ ամենեքեան առհասարակ մեծ եւ փոքր աղաղակելով թէ` մահապարտք են եւ արժանի են մահու: Եւ առժամայն հրամայեաց սիճիլ առնել զայս դատաստանաւ հրամանս ի յօլամացն, եւ մուֆտին այլ հրաման արար եւ ֆաթվայ ետուր բնաջինջ առնել զընդդիմամարտ թշնամիս թագաւորացն եւ վնասակարացն ամենայն աշխարհին: Եւ ապա թագաւորին հրովարտակ գրեալ եւ ուղարկեալ յարտաքս ի մեծահանդէս ատենին ընթեռնուլ ի լուր ամենեցուն ասելով. լուարո'ւք, լուարո'ւք ամենայն ազգ եւ ազինք, օլամայք եւ ամենայն զօրք եւ զօրապետք եւ ամենայն իշխանք եւ իշխեցեալք եւ ամենայն նախարարք, մեծամեծք եւ փոքունք, արդ այսուհետեւ թօփա~ եւ մեղայ յերկինս եւ առաջի ձեր, զոր ինչ գործեցի գործ չար եւ անգիտութիւն ի հնարից սատանայի, այլ չառնեմ զինչ արարի: Երբ որ դուք պատճառ եղէք ինձ եւ զիմ խցեալ ակս բացիք, նա' յետ այսորիկ դուք այլ զգոյշ լերուք անձանց ձերոց եւ բացէ'ք զաչս սրտից ձեր եւ ի բաց ընկեցէ'ք զամենայն չարութիւն յանձանց ձերոց, զաշխարհի աւերութեան պատճառն եւ զաւարառութիւն եւ զյափշտակութիւնն եւ զսպանութիւն եւ զտարապարտ հարկանումն եւ զամենայն տեսակ անօրէնութեան գործոց չարութիւնսն: Եւ եթէ յորժամ ոչ կամիցիք լսել խրատուց բանից գրելոցս, նա' մեծամեծ պատիժ կու կրէք յինէն հրամանաւն Աստուծոյ: Ահա' ասացի ձեզ, զօգուտն ձեր դուք գիտասջիք եւ արիւն ձեր ի գլուխ ձեր:

Եւ երկու արք հաւատարիմք ի բարեկամաց մերոց` Խոճայ Տաւիթ եւ Խոճայ Կիրակոս ի մեծ դիւանին լինելով, ականատես եւ ականջալուր եղեալ, եկեալ պատմեցին մեզ մինչ էաք ի Ղալաթիայ, եւ ասացին թէ` ամենեքեան որք էին անդ, առհասարակ կական բարձեալ ողբացին եւ դարձեալ ուրախութեամբ ցնծութեամբ գոհացան զԱստուծոյ, որ դարձոյց զսիրտ թագաւորին մերոյ ի զգաստութիւն եւ ի բարի կամսն: