Ժամանակագրութիւն

Եւ երկրին մեծն ու փոքրն ամենեքեան արժան տեսին, որ անապատաւորքն այլ եւ ամենայն մերձակայ երկիրքն եւ գաւառքն այլ արժան տեսին զՏէր Մօսէս վարդապետն, զի լիցի կաթողիկոս եւ նստցի յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի, զի նորոգեսցէ զխախտեալքս եւ զկործանեալքս թերահաւատութեամբ եւ անգիտութեամբ մեղաց եւ ի լոյս ածել զխաւարեալքս անզղջութենէ մեղօք: Եւ որք լուան` ուրախ եղեն յոյժ, եւ աստուածային ընտրութեամբն եւ աշխարհագումար ժողովով` վարդապետօք եւ եպիսկոպոսօք եւ բազմախումբ կրօնաւորաւք եւ բազմամբոխ քահանայիւք եւ եւ ժողովրդօք ձեռնադրեցին կաթողիկոս եւ նստուցին յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի ի յաւուրս աղուհացից պահոցն, ի մեծի հինգշաբաթոջ աւուրն որ էր թվ. [ՌՀԸ]:

Եւ յորժամ նստաւ կաթողիկոս, շատ բարեկարգութիւնս յաւելցոյց քան զառաջինն, որ արար ի վարդապետութեան ժամանակին եւ զթիւ կրօնաւորացն բազմացոյց ի վանորայս եւ ի լերինս անապատացն եւ երիս վանս կուսանաց կանանց կարգեաց: Եւ հոգայր զամենայն պէտս եւ զկարիս նոցա, յառաջ զկանանցն հոգայր եւ ապա զարանցն, զի տկարք են եւ անճարակք եւ մուխաթարայք են, ասէր, ազգ կանանցն: Եւ ոչ թէ զնոսա միայն փութայր հոգ տանել, այլ զգերեացն մեր տառապելոց վշտատես ազգացս` ի գերողացն թուրքաց եւ ի պարսիցն ձեռնհաս եղելոցն ջանայր թափել զայրս եւ զկանայս եւ զմանկունս, որ Էջմիածինն եւ Երեւանայ աշխարհն իւր բոլորի գաւառայնովքն ի մէջ երկուց թագաւորացն լինելով` պարսից եւ թուրքաց, եւ Կարս քաղաքն, որ երկուց աւուրց ճանապարհ է ճանապարհորդաց, եւ արշաւանաց ասպատակողաց` մին աւուր կամ մին գիշերոյ ճանապարհ: Թողում ասել զմարաց ազգացն, որ են քրդաց, որ սոքա մերձ լինելով վերին աշխարհացն, հանապազ ասպատակ առնելով ի վերայ նոցա եւ գերի վարելով ի Բաղէշ, ի յԱրճէշ եւ ի Վան եւ յամենայն Ոստան: Եւ նոքա զպարսից տէրութեանն հայքն հանապազ գերեցնելով, որ ահա' երեսուն եւ երկու ամ է, որ հանապազ թշնամիք են միմեանց պարսիկք եւ տաճիք եւ ոչ դադարեն յառնել ի վերայ միմեանց սաստկագին պատերազմաւ: Որպէս այսմ ամի, որ թվին ՌԾԴ (1635)ին լինելով` Սուլթան Մուրատս տաճկաց զամենայն աշխարհն անապատ առնելով ի թօշակակեր զօրականացն, մինչ կէս ստակի ուտողացն հրաման արար ելանել ի պատերազմ եւ գնալ ընդ իւր ի վերայ պարսից: Եւ ի մէջ ձմերանի սաստիկ ցրտութեան աւուրսն ժողովեցան եւ եղեն բանակ մեծ եւ անհուն եւ անհամար, ի փետրուարի ամսոյն հետէ կու ժողովին յՈւսկուտարն, մինչեւ յելս մարտի ամսոյս դեռ տակաւին բանակեալք են եւ կամին շտապով գնալ ի վերայ պարսից եւ ի վերայ մեր երեք թշուառեան տառապեալ ազգացս հայոց: Զոր հայցեմք յամենախնամ բարեգութ Տեառնէն, զի անսայթաք պահեսցէ որպէս զՅունան ի փորոյ կիտին եւ զազգն Իսրայելի` ի Փարաւոնէ եւ ի Կարմիր ծովին եւ զերիս մանկունսն` ի մէջ հնոցին եւ զՄակաբայեցիսն` յԱնտիոքոսի չար խորհրդոցն:

Եւ ահա այսպէս ի մէջ երկուց ազգաց գերչաց լինելով տառապեալ ազգս եւ Տէր Մօսէսն լոյսհոգին ազատէր զնոսա զամենեսեան, որպէս մեր Սարգիս վարդապետն երկու տարի անդ լինելով մօտ Հոգեւոր Տէր Մօսէսին, յորժամ որ ուղարկել առ իս ի հնազանդութիւն, նա' մեզ սիրով ողջունի գիր էր ուղարկել եւ զայն եւս յիշել էր թէ` անտեղի է զմեր ամենայն որպիսութիւնն մեզ ասել, ահա' քո աշակերտդ, որպէս ետես զամենայն զիարդն եւ զամենայն որպիսութիւնն մեր, թո'ղ զԱստուծով պատմեսցէ քեզ: Եւ նա պատմեաց մի ըստ միոջէ զամենայն արարս եւ զգործս նորա, զոր ես համառօտիւ գրեցի ի կարճոյ: Որ եւ այսպիսի կարգաց սահմանադրութիւնս ի ժամանակս Տրդատայ եւ Լուսաւորչին հազիւ թէ եղեւ սակաւ մի, մինչեւ Մեծին Ներսէսի աւուրսն, որ Խադն էր վերակացուն եւ խնամածուն եւ կարգադրիչն, զոր յետ մահուան Սրբոյն Ներսէսի` վասն ատելութեանն, որ ունէր Պապ թագաւոր առ սուրբն, վասն չարութեան սրտին հրաման արար խափան առնել զամենայն բարեկարգութեան սահմանսն Սրբոյն Ներսէսի, որ եւ սակաւ ժամանակի յետոյ ինքն այլ խափանեցաւ ի կենացն չարաչար մահուամբ ձեռամբ Թէոդոս թագաւորի Փոքեր: Բայց դպրատուն բնաւ երբէք ոչ եղեն յազգս մեր, որպէս ասէ Գրիգոր Մագիստրոսն իւրոյ մեկնութեանն քերականին գանկատաբար: Յաւուրս Արշակունեացն մեզ գիր ոչ լինելով, այլ պարսից եւ յունաց գրովք վարելով, մինչ ի Սահակ` որդին Մեծի Ներսէսին եւ աշակերտի նորին Մեսրովբայ, որ եւ ձեռամբ նոցին եւ քրտնաջան աշխատութեամբն շնորհեաց Աստուած մեզ գիր հայերէն եւ թարգմանութիւն` մինչ արարին յունաց եւ ասորոց զամենայն աստուածաշունչ գիրսն:

Նա Արշակունիքն վերջացան եւ վրդովմունքն անդի սկսաւ, զոր Եղիշէ պատմէ զՎարդանանցն եւ զՂեւոնդեանցն եւ զամենայն իշխանացն, որպէս ասէ յերգս տաղոյն իւրոյ Ներսէս Կլայեցին թէ` Իսահակայ սրբոյ սկսեալ վրդովմունքն մինչեւ առ մեզ ոչ դադարեալ: Եւ գոհութիւն եւ փա~ռք ամենահնար եւ ամենակարող Արարչին, որ ի վերջին անբարի ժամանակիս, ի կործանման Հայոց աշխարհիս, ի միջի գոլով հանապազ ըռազմաց երկուց թագաւորացն մահմետականաց` տաճկաց եւ պարսից եւ մեզ մէկ գեղջի աղաշահնի չափ իշխանութիւն ոչ ուրեք երեւելով, նա' օտարոտի հաւատով թագաւորի սիրտ գութ արկանելով եւ խնամարկելով զազգս, մինչեւ Տէր Մօսէս կաթողիկոս հասանելով, եւ ապա նմա պարգեւելով զամենայն շնորհս ողորմութեանն ի ձեռն պարսից թագաւորացս, որպէս յաւուրսն Կիւրոսի եւ Դարեհի Փոքոյ առաջնոյ եւ Արտաշէսի Երկայնաձեռի, որ վասն Զօրաբաբելի եւ Եզր քահանայի դպրի եղեւ նորոգութիւն տաճարին եւ քաղաքին Երուսաղէմայ եւ օրինացն ուղղութեանց, նմանապէս եւ սմա եղեւ համեմատ նոցին: Որ եւ համառօտեցաւ կեանք նորա ի վերայ երկրի, որ ամս չորս կալաւ զաթոռ Սրբոյն Գրիգորի եւ փոխեցաւ ի յոյսն ամենեցուն` առ Քրիստոս ի բաղձալին իւր ի թվին ՌՁԲ (1633) ին ի յելս Պենդակոստէին Հոգոյ Գալուստին, եւ է բարեխօս առ մեզ ամենայն հաւատացելոցս, մանաւանդ տառապեալ ազգացս հայոց հոգեւոր որդեկացս` առ Հայր եւ Որդին եւ Սուրբ Հոգին Աստուած ճշմարիտ, յաւիտեանս յաւիտենից. ամէն: