Ժամանակագրութիւն

Ձագ վարդապետն, որ բարիոք հռչակեալն էր ընդ ամենայն Աշխարհս Հայոց, ամենայն բարեկարգութեամբն եւ պարկեշտ վարուքն, որ ժամանակ մի միայնակեցութիւն արար ի լերինն Վարագայ եւ մին այլ միայնակեաց սարկաւագ աշակերտ ունելով, որոշելով սատանայ ի նմանէն եւ դիւաբախ լինելով, վերջն ծովասոյզ եղեւ ի Կիպրոս անցանելն: Եւ ես տեսող եղէ նմին յԵրեւանու երկիրն` յԱրագածու լերինն ի Վարդավառի տօնին. թէ գրեմք զորպէս տեսիլ նորա, նա' յերկարումն կու լինի: Եւ յետոյ իջեալ էր ի Բիւրական գիւղն եւ անդի` ի խորաձորին քարէ յայրն, եւ ես որ գնացի անդ, նա' գեղջին Յովհաննէս անուն երէց ասաց թէ ահա` Արագածու ճգնաւորն ի մեր ձորի յայրերն է եւ ես տեսի զնա եւ ինձ միայն կերեւնայ եւ այլոց` ոչ, եւ շաբաթն հեղ մի չոր հաց կու տանիմ եւ այլ ոչինչ: Եւ յետ այսպէս եղելոյ Մարուզանի պէս կու իջուցանեն ի վայր ի յայրէն հրեշտակ լուսոյ լինելով եւ երեւեալ ասեն. ա~յ եղկելի, զի՞նչ օգուտ է քեզ միայն ապրել եւ այլ աշխարհ տգիտութեամբ կորնչել. այլ է'ջ արի', գնա' ի Կարսայ երկիրն եւ անդ բազում հայք կան, ապրեցո' զնոսա ոգով, որ մեծ վարձս առնուս: Եւ կու հաւատայ եղկելին եւ յորժամ կու իջանէ յայրէն եւ դեւք առաջնորդելով նմա, որպէս թէ հրեշտակ Աստուծոյ, տանելով յերկիրն Զարիշատայ եւ ցնորելով զնա ի խելացն, ազգի ազգի խայտառակութիւն գործել տալով դիւացն, եւ փոխանակ քարոզելոյն հայհոյութիւն խօսել տային, որ ձանձրութիւն է գրելն, եւ վնաս առնել կամէր ոմանց, եւ յորժամ ժամ ժամ թողոյր դեւն, որ ի խելք գայր, լայր ւÿաղաղակէր. երբ երթայր ի խելաց, խիստ շատ չարութիւն գործել տային դեւքն: Եւ ասացին քահանայք գեղջին թէ` ողորմել կամէաք աւետարան կարդալով, նա' զաւետարանն խլէր եւ ի ներքոյ դնէր եւ ի վերայ նստէր եւ հայհոյէր զաւետարանն եւ հազիւ առնէաք ի ներքոյէն եւ յետոյ բռին կարացաք հանել ի գեղէս: Եւ ես զկնի մտեալ, թերեւս հասանել կարիցեմ, եւ ոչ հասի. եւ յայլ գիւղ ասացին թէ` խելօք էր եւ լայր յոյժ եւ գնացի ի վանսն Թաթլոյ եւ Վարոսի որ ի Կաղզուանու լերինն, եւ անդ ոչ էր եղեր հնար բժշկութեան: Եւ ապա թափառի լեալ յաշխարհէ աշխարհ, այնպէս ծովասոյզ եղեալ ի դիւաց: Եւ այս` վասն այնորիկ որ զվարդապետին խրատն չանսալով, այլ որոշելով ի նմանէ, որ Աստուծոյ նման պահապան էր իւրն եւ հովանի որպէս բիբ ական եւ վասն ի թոյլ տալոյ կամացն Աստուծոյ եղեւ այնպէս եւ ոչ լուաւ ի Սողոմոնէ, որ ասէ հանապազ թէ` Վա~յ միոյն յամենայն գործս, եւ Գրիգոր Տաթեւացին գրէ վասն անապատականաց քարոզն թէ` Տասն ազգ վնաս լինի միայնակ բնակողաց յանապատս: Թէ զառաջին հայրքն օրինակ առնոյս, նա' յայնժամն սատանայ ի կապ էր եւ աշխարհ ի կռապաշտութիւն էր եւ որ զԱստուած պաշտել կամենար, չէր հնար ողջ մնալով ի մէջ աշխարհի, կամ մեռանել վասն Քրիստոսի, կամ հալածել որպէս զԱբբայ Մարկոսն եւ կամ զՅոհան Գբնեցին եւ այլ բազումս:

Եւ վարդապետին այլ կեցեալ բազում ժամանակս ի լերինս, որպէս զՍուրբն Գրիգոր Լուսաւորիչն մեր, իջեալ երբեմն քարոզէր եւ ուսուցանէր եւ դարձեալ դիմէր ի լերինն եւ իւր նման աշակերտն Մարտիրոս վարդապետն, որ մականուն Արահու ասէին, անպակաս էր ի մօտէն եւ կեցեալ շատ մի ժամանակ ի մենարանին, մինչեւ որ պարսիկք ասպատակեցին յերկիրն եւ աւար առին զամենայն աշխարհն եւ գերեցին. նա' զիւր եղբօրորդիքն ամենայն տամբն եւ զայլ ամենայն երկիրն գերի վարեցին ի Պարսս` ի Սօս քաղաք եւ յայլսն: Նա յիշելով զբան առաքելոյն Պօղոսի որ գրեալ է. Եթէ ոք զազգայինս իւր ի թշուառութիւն տեսանելով եւ ոչ օգնեսցէ, քան զանօրէնսն չար է եւ ի հաւատոյն ուրացեալ, մանաւանդ որ վասն հաւատոց պակասութեան ի մէջ կորստեան մեղաց լիցին եւ անփոյթ արասցեն, նոցա է այս սպառնալիքս: Վասն որոյ իջեալ ի յանապատէն եւ ընթացեալ զկնի գերչացն եւ գնաց ի Սօս քաղաքին որ է Սպահէն` առ ջուղայեցիսն եւ նոցին ձեռնատուութեամբն եւ միջնորդելովն ազատեցին զիւր ազգայինսն եւ զայլս բազումս, յարանց եւ ի կանանց եւ ի տղայոց որչափ կարացին` փրկեցին, եւ կեցեալ սակաւ ժամանակս առ նոսա եւ ոչ կամէին գնալ վարդապետին ի միջոյ իւրեանց: Եւ եհաս օր մահուան վարդապետին եւ առ Աստուած փոխեալ եղեւ ի թվին ՌԾԳ (1604) եւ թաղեցին պատուով ի նշանաւոր տեղոջ, ի յարտաքս ի աղօթարանի գաւթին:

Եւ Մարտիրոս վարդապետն, որ աշակերտն էր նորին եւ անդրանիկ հոգեզաւակն լինելով, յորժամ լուաւ զմահ վարդապետին իւրոյ եւ ելեալ փութանակի գնաց ի Սպահէն առ գերեզմանն ի համբուրել եւ օրհնութիւն խնդրել ի սուրբ տապանէն, եւ ինքն այլ պատարագօք հոգեհանգիստ առնել եւ զաղքատս եւ զքահանայսն կերակրել, եւ արար այնպէս, որքան կարաց` կատարեաց: Եւ յամեաց անդ ամսօրեայ ժամանակօք, եւ ի խորհուրդ մտեալ զի հնարիւք գողանալ զսուրբ մարմինն բովանդակ եւ տարցէ յաշխարհ իւր` ի Վարագ: Եւ վարձեալ գետնափորս որ ի հեռաստանէ ի ներքուստ բրելով, մինչ ի գերեզման վարդապետին դիպելով եւ այսպիսի հնարիւք հանելով, ի մէջ գզեալ բամբակի եդեալ եւ գիշերագնաց եղեալ անտես յամենեցունց եւ տարեալ պատուով եդին ի վանս Վարագայ Սուրբ Նշանին ընդ այլ սրբոցն եւ առնէ նշանս մեծամեծս ի հիւանդս եւ յախտաժէտս ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեան: