Ժամանակագրութիւն

Եւ թէ զի՞նչ եղեւ պատճառն Էջմիածնին վերստին նորոգմանն: Ի թվ. ՊԿԵ (1416) բռնաւորն Թավրիզու գնաց գաղտ ի վերայ Ախլցխու եւ զամենայն մեծամեծսն կոտորեաց, զկին եւ զորդիս նոցա գերեաց` վեց հազար ոգիս եւ լցաւ ամենայն աշխարհս մեր աղաղակաւ: Եւ շնորհօք կուպղայք մի եկեղեցոյ բերին անտից եւ վաճառէին, որ գեղեցիկ խաչ մի կայր ի վերան եւ իմ առեալ զայն եւ ասեմ թէ` Էջմիածին շէն պիտէր, որ ի վերայ դրանն դնէաք: Եւ ի գիշերին յայնմիկ տեսի ի տեսլեանս, զի լուսաւոր այր մի եկն առ իս եւ ունէր բահ մի ի ձեռին եւ ասէր ցիս թէ` արի` եկ ընդ իս: Եւ գնացաք ի վերայ օդոյն եւ ընկերքն իմ եւ հասաք յԷջմիածինն եւ զբահն եհար ի վերայ հիմանն եւ ետուր ցիս, եւ իմ առնալ զբահն եւ հարի բրեցի երիցս անգամ:

Եւ երկրորդ պատճառ, որ Կոստանդին (Վահկացի) կաթողիկոս վաղճանեցաւ եւ այլ տկար եւ թոյլամորթ եպիսկոպոս մի Գրիգոր (Մուսաբէկեան) անուն ձեռնադրեն կաթողիկոս, եւ նա ի նոյն օրն հինգ անարժան եպիսկոպոս օրհնեց եւ գինամոլ երէց մի հանին ի սեղան ի պատարագել եւ ինքեանք նստան յուտել եւ յըմբել: Զայս անառակութիւն տեսանելով երից կողմանց արհեպիսկոպոսացն, գրեն մեզ նամակ ողջոյնի եւ մեղադրութիւն յոլով մեզ եւ ամենայն արեւելեան վարդապետաց եւ եպիսկոպոսացն եւ առ իս ուղարկեն` եթէ խոտան եւ անպիտան եղաք ի մէջ ամենայն ազգաց: Եւ սկսայ ի գրել նամակ ողջունի ես Թումա վարդապետս առ ամենայն ազգս հայոց` գալ ի նորոգութիւն սուրբ աթոռոյն Էջմիածնայ: Եւ սուրբ ընդիր աշխարհականք բարիոք երազս պատմէին եւ մինն ի նոցանէ ասէր թէ` տեսի զքեզ նստելով ի վերայ բեմին էջմիածնայ եւ գոգդ վարդով իլլի եւ ամենայն գային հոտ առնէին ի վարդից անտի եւ ես ասացի թէ` սուրբ մեռոնն է ճշմարիտ, որ տարածելոց [է] յամենայն ազգս:

Եւ այս եղեւ կրկին նորոգումն վերստին հաստատութեան պատճառ: Յետ ամի միոյ եկն պատասխանի յերկրէն Արարատեան ի մեծ վարդապետէն Յովհաննու Ահերմոնի վանացն, զի փութանակի եւ առանց յապաղելոյ գալ առ նա վարդապետօք եւ եպիսկոպոսօք` ի խորհուրդ բարի եւ օգտակար, զի մի յապաղելն սատանայ խափանումն ածէ գործոյն ի բռնաւորէն Արարատեան Աղուբ պէկ անուն, որ եւ սա կամակից է ի շինութիւնն որպէս զԿիւրոս պարսիկն եւ զԴարեհ: Եւ ի գալ նամակիս ի գիշերի տեսլեանն ետուն ինձ փունջ մի ծաղիկ եւ երկու վարդ. զվարդն առեալ ետու հարազատին իմոյ Կարապետ վարդապետին եւ ծաղիկն` ինձ: Եւ ելեալ պատմեցաք միմեանց եւ ասացաք թէ` դիտեսցո'ւք, զի՞նչ լինիցի տեսիլս այս: Եւ ի լուսանալ առաւօտին, եկին ի սուրբ ուխտի Աստուածածնէն Կիրակոս վարդապետն եւ Գաբրիէլ եպիսկոպոսն եւ Զաքարէ կրօնաւորն առ մեզ` գնալ ի Վաղարշապատ, եւ կոչեցաք այլ եպիսկոպոսունս եւ վարդապետս գալ ընդ մեզ ի կոչունս, եւ եկին բազումք յամենայն կողմանց: Եւ յարուցեալ նոքօք գնացաք յԱրարատեան գաւառին մուտն. ամենեքեան առ հասարակ ելին ընդ առաջ մեր մեծաւ ցնծութեամբ, որպէս յաւուրսն Փրկչին եւ բռնաւորն Աղուբ պէկ առաքեաց զզօրս իւր առաջի մեր թմբկովք եւ փողովք, գոչմամբ բարձրագունիւ մտաք ի սուրբ քաղաքն Վաղարշապատ: Եւ հրաման ել ի բռնաւորէն օրհնել կաթողիկոս առանց ամենայն հակառակութեան. եւ սկսաք զեղբարսն մեծարել յառաջ, եւ ամենեքեան հրաժարեցին վասն ծանրութեան լծոյն: Եւ ասացաք ամենեցուն միաբանութեամբ առնել աղօթս եւ խնդրուածս, զի ցուցցէ Աստուած զոր եւ կամի: Եւ բազումք ի վարդապետաց, եպիսկոպոսաց եւ ի կրօնաւորաց եւ ըռամկաց մեծահրաշ տեսիլս տեսին ի գիշերի, որ թէ կամիս ուսանել, գի'տ ի լիակատար պատմութիւն սորին: Եւ յետ լուսանալ առաւօտին, արկաք վիճակ ի վերայ ժողովեալ եղբարցն, նա' ել վիճակն ի վերայ Վիրապեցի Կիրակոս հայրապետին, եւ նա առանց հակառակութեան եկն կանգնեցաւ ի մէջ ատենին եւ յանձն էառ, եւ ամենեքեան հիացեալ փառս ետուն Աստուծոյ, որ ամենեւին ատէր զփառս: Եւ սկիզբն արարաք ձեռնադրութեան, եւ սեաւ արծիւ մի շրշնջելով ահագին որոտմամբ իջեալ ի վրուստ նստաւ ի վերայ Էջմիածնի գոմբեթի գլխին եւ ամենեքեան թողին զհոգեւոր խրախութիւնն եւ ելին արտաքս ի տեսութիւն արծուակերպ, հիացեալ մեծաւ զարմանալեօք փառաւորեցին եւ գոհացան զԱստուծոյ եւ օրհնեցաք ամենայն հոգեւոր օրհնութեամբ ըստ արժանոյն: Եւ էին ժողովեալք վարդապետաց երկոտասան եւ եպիսկոպոսաց մեծահռչակ աթոռոց` երկոտասան, որպէս ի լիակատար պատմութիւնն յանուանէ գրեալ կան. թողում ասել զհեռաւոր վարդապետացն գրեալ նամակսն եւ զեպիսկոպոսացն: Արդ սոցա ամենեցուն միաբան հաւանութեամբն եւ ընտրութեամբ Հոգոյն Սրբոյ եւ տեսլեամբ գիշերոյ եւ անուրջս երազոց եւ հաւանութեամբ ամենայն հայկազան գաւառացն, աղօթիւք եւ բարեխօսութեամբ ամենայն սրբոց եդաք հայրապետ եւ կաթողիկոս ամենայն հայոց եւ նստուցաք ի յաթոռ սուրբ առաքելոցն Թադէոսի եւ Բարդուղիմէոսի եւ Սրբոյն Գրիգորի մեր լուսաւորչին զՏէր Կիրակոս Վիրապեցին` զայր սուրբ եւ ընտրեալ յորովայնէ. զի ՊԽԶ (1397) թվին օրհնեցաւ քահանայ ի Տէր Պետրոս եպիսկոպոսէ ի սուրբ առաքելոյն Թադէոսի եւ ի Զաքէոսէ եպիսկոպոսէ Քաջբերունեաց եւ մինչ ի ՊՂԹ (1450) թվականին ոչ միս կերեալ եւ ոչ գինի ի բերանն առեալ եւ ոչ կիթ անասնոց կերեալ` սրբաբերան, հեզ եւ խոնարհ, ողորմած եւ գթած եւ այցելու որբոց եւ այրեաց եւ տէր տնանկաց եւ ոչ ի բերանոյն ամենեւին անէծք եւ նզովք ելեալ, ի գովելի գաւառէն Քաջբերունեաց ի գեղջէն Խառաբաստոյ: Զի այս երջանիկ եւ երանելի սուրբ հայրապետս Տէր Կիրակոս երկու ամ նստաւ յաթոռ հայրապետութեան ի քրիստոսաշէն աթոռն մեր հայրենի, նստաւ պատրիարգ ի Կաթողիկէն ի Սուրբ Էջմիածինն, եւ ամենայն բարեձեւութեամբ զարդարեաց զսուրբ աթոռն եւ զամենայն եկեղեցիս Հայաստանեաց եւ զամենայն թիւրեալ եւ խափանեալ կարգ եւ կրօնսն վերստին ուղղեաց եւ հաստատեաց եւ զամենայն անպարտ եւ պարտաւոր եւ անէծսն, որ ի Սըսացւոց եւ յեպիսկոպոսաց եւ ի քահանայից` ի յօրհնութիւն փոխարկեաց, եւ զԱղթամարայ վաղուց հետէ անէծս եբարձ եւ հնազանդեցոյց զնոսա Էջմիածնայ: Եւ յորժամ զայս ամենայն բարութեան սերմանքս Տէր Կիրակոս կաթողիկոս այս սերմանեաց, նա' սատանայ սկսաւ զիւր չարութեան որոմն ի վերայ ցանել, որպէս սովորութիւն է իւր ի սկզբանէ հետէ:

Եւ յետ այսորիկ այսպէս եղեւ ի հնարիցն սատանայի, որ եգիտ ամենաչարն իւր արբանեակ զոմն վարդապետ եւ եպիսկոպոս Մարկոս անուն` յաշակերտացն Յովհաննէս վարդապետին, որ գնացեալ էր ի կողմն վրաց եւ ոչ ժամանեաց ձեռնադրութեան կաթողիկոսին: Եւ յորժամ եկն եւ ետես եւ քամահանս վարկաւ իւրն եւ նախանձաբեկ եղեւ եւ սկսաւ նենգութեամբ ասել թէ` բարիոք է եւ առաքինի եւ սուրբ եւ յարդարիչ ամենայն կրօնից, բայց ապա ի ներքոյ անիծից յաղթամարեցւոցն է. երկրորդ` որ պարտ էր եպիսկոպոս լինել նախ եւ յետոյ ապա կաթողիկոս, որ անպատշաճ էր եւ ընդդէմ կանոնաց. այլ վասն յաչաղութեան ասէր: Եւ յետ այսորիկ եգիտ զոմն կրօնաւոր` Աստուածատուր անուն ի Սաղմոսավանացն` կեղծաւոր եւ նախանձոտ նման ինքեան, իրաւացուցանելով զբազբաղայ խօսս Մարկոս վարդապետին, եւ երկոքին միաբանեալ գրեն նամակ առ Զաքարիա եպիսկոպոսն Հաւուցթառոյն եւ գրելով նմա թէ` ընդէ՞ր զայս աղթամարցիս էք նստուցեր յաթոռ եւ զաշխարհս մեր լցիք անիծիւք. արդ` արի' եկ, որ գրեմք առ մեծ Յովհաննէս վարդապետն եւ ազդեցուցանեմք նմա եւ կամ մեք երթամք առ նա, եւ միաբանութեամբ նորա կոչեմք զՇմաւոն եպիսկոպոսն Տաթեւու եւ հանեմք զդա յաթոռոյն եւ դնեմք ի տեղի նորա զեպիսկոպոսն Մակուայ Թադէոսի առաքելոյն: Եւ յորժամ լսեց Զաքարէն զայս բանք չարախօսութեան գրեալ ի նոցանէ, որ ի ձեռնադրութեան օրին ոչ ունէր կամ, վասն առաւել ատելութեանն ընդունակ եղեւ չարին, որպէս դժնիկ փուշս այրեաց զինքն եւ զբազումս ընդ ինքեանս: Յարուցեալ երիցն գնացին միաբանութեամբ առ վարդապետն Յովհաննէս, որ մականուն Կոլոտ կոչէին, որ մեծ եւ աւագ վարդապետ էր ի ժամանակին եւ երկոքին ականջօք խլացեալ էր, եւ կաշառեցին զնա մեծաւ ընծայիւք եւ չարախօս բանիւք ի հաւանութիւն ածին եւ չարացուցին ի վերայ արդարոյն: Եւ նա ժողովեաց բազում անուղղայ եպիսկոպոսս երեսուն եւ քահանայս քառասուն եւ եկեալ ի Սուրբ Էջմիածինն, մտեալ բարկութեամբ, ոչ ողջոյն ետուն եւ ոչ ասացին թէ` ո՞վ իցես, զոր ինքն էր ձեռնադրեալ եւ եպիսկոպոսն Մակուայ Գրիգոր եւ զգաւազան վարդապետութեանն ինքն` խուլ Յովհաննէսն ետուր առաջի ամենայն վարդապետացն եւ եպիսկոպոսացն յետ կաթողիկոս լինելոյն, առաջի ամենայն ժողովոյն վարդապետ արարեալ, եւ այսօր ուրանայ եւ հրէաբար ի վերայ սուրբ հօրն յարուցեալ: Եւ նա փախուստ առեալ մտանէ ի տուն քրիստոնէի միոջ գաղտագողի եւ որոնեալ աստ եւ անդ մինչեւ գտին եւ առեալ տարան առ Աղուբ պէկն, որպէս հրեայք զՏէրն` առ Պիղատոս: Եւ ասէ խուլ Յովհաննէսն առ Աղուբ պէկն թէ` այս կաթողիկոսս սուտ է, հերձուածող է եւ առանց մկրտութեան, զի պարտ է յառաջ մկրտիլ եւ ապա լինել քահանայ եւ ապա` եպիսկոպոս եւ յետոյ ապա լինել կաթողիկոս: Ասէ բռնաւորն. գիտակ եմ, որ դու օրհնեցիր կաթողիկոս եւ նստուցիր յայս աթոռ: Եւ խուլ վարդապետն յուրաստ եղեալ ասէ. քա'ւ լիցի թէ ես արարի, այլ Թումա վարդապետն եւ ընկերք իւր: Եւ երկու ոմն յաշակերտաց մերոց Կարապետ անուն կրօնաւոր եւ տղայ ոմն յազգականաց մերոց յոյժ դիմախօս եղեն, աղաղակեցին ուժգին ձայնիւ առ բռնաւորն թէ` սուտ են բնաւ եւ խաբեբայք: Եւ ոմն վարդապետ Ստեփաննոս անուն` եհար զբերան մանկանն եւ լցաւ արեամբ, եւ բարկացեալ բռնաւորին հրամեաց ամենեցուն արտաքս գնալ եւ գնացին: Եւ Զաքարէ եպիսկոպոսն դառնայ առ Աղուբն եւ ասէ. զի՞նչ օգուտ է քեզ եւ մեզ արտաքս գնալն, այլ տաց քեզ ոսկի եւ արծաթ որչափ կամիս, տո'ւր հրաման` մեր ախորժելի եպիսկոպոս մի կաթողիկոս օրհնել: Եւ յորժամ կուրացաւ կաշառօք, ապա հրամայեաց ձեռնադրել զԳրիգոր եպիսկոպոսն Մակուայ եւ ապա օրհնեցին զԳրիգորն եւ նստուցին յաթոռ. որպէս կամէին` այնպէս արարին: Եւ Կիրակոսն` սուրբ այրն Աստուծոյ յարուցեալ գնաց ի տուն քրիստոնէի միոջ զօղեալ, մինչեւ ցրուեցաւ չար ժողովն, եւ ապա յարուցեալ գնաց ի վանս իւր եւ լռութեամբ եկաց մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ, վասն այնորիկ որ խուլն զգաւազանն վարդապետութեան ի ձեռացն էառ: Եւ թէ կամիս կատարեալ գիտութիւն յիմանալ, ի լիակատար պատմութիւն սորին գի'տ եւ անդէն տեսանես զեղկութիւն անըմբերելի կրիցն, որ եղեալ է յանագորոյն եւ յաչաղկոտ ազգացս գազանաբարոյից: