Ժամանակագրութիւն

Սա էր յերկրէն Բաղիշոյ ... եւ էր յոյժ հեղ եւ խոնարհ սրտիւք եւ գծուծ զգեստիւ, եւ սա հետիոտս շրջելով որպէս զՆերսէս Հետեւակն եւ գործովն բարի եւ վարունք սուրբ եւ առաքինասէր, ողորմած, գթած եւ խնամատար եւ մխիթարիչ ամենայն վշտացելոց: Եւ եղեւ օր մի, զի ուղի անկեալ գնաց յԻտալիա ի մեծն Հռովմ` ի տեսութիւն եւ յողջոյն տալ եւ համբոյր սուրբ մարմնոց առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, եւ հանդիպեալ մեծ փափին հայրապետին Հռովմայ եւ զառաջինն յոյժ ընկալեալ եղեւ ի նոցանէն եւ յետոյ անարգեալ եղեւ` հալածեալ ի նոցանէ: Այսպիսի չար հանճարօք, որ հարցաքնին առնելով վասն հաւատոց եւ կարգաց սահմանադրութեանցն, նա' զճշմարտութեանց բուռն հարկանելով` զառաքելական քարոզութեանցն ի վերայ վիմի հաւատոյն եւ երից ժողովոց սուրբ հարցն կանոնացն զեդեալ սահման հաւատոցն եւ մերոյ Սուրբ Լուսաւորչին սահմանադրութեանցն առնելով պատասխանիս: Եւ ոչ հաւանեալ բնաւին անօրէն ժողովոյն Քաղկեդոնի, եւ ընդ խաւսել նորա բերին մեծ տումարագիր մի հաւատոց սահմանադրութեանց քաղկեդոնական կանոնաց, գրեալ եւ կնքեալ ձեռամբ յանուն Ազարիա կաթողիկոսին` հաճեալ եւ հաւանեալ ապականչի տումարին Լեւոնի եւ Մարկիանոսի եւ Պոխկերի պղծոյն եւ եօթն ժողովոց նոցին, եւ ետուն ի ձեռս վարդապետին: Եւ տեսեալ վարդապետին սոսկացաւ եւ ապուշ մնաց վայր մի եւ յետոյ սկսաւ համարձակութեամբ խօսել առանց երկիւղի, ըստ այնմ` Խօսէի զվկայութիւնս քո առաջի թագաւորաց եւ ոչ ամաչէի: Նմանապէս եւ սորա անվեհեր տալով պատասխանի ամենայն հռովմայեցոց ատենին, յուրաստ լինելով թէ` ոչ է այդ չարարութիւնդ մեր կաթողիկոսին, այլ ոմանց թերահաւատից եւ տգիտաց եւ ոչ կատարեալ գիտնոց: Եւ չար թուեցաւ նոցա ոչ առնուլ յանձին եւ հաւանիլ ամենայն ժողովոց քաղկեդոնականացն, մանաւանդ Ազարիային գրեալ հաւանական տումարիցն յուրաստ լինելոյն, եւ խորհեցան փոխանակ պատուոյն չարաչար տանջել զնա եւ դնել ի խորափտի` մինչեւ ցօր մահուան իւրոյ: Այլ ոչ առժամայն կալան, այլ թողին զնա, զի թերեւս յետ երից հարցմանց եւ քննութեանց հաւանեսցի, եւ թէ ոչ` ապա արասցուք զինչ եւ կամեսցու չարիս: Եւ ազդ եղեալ վաճառականացն հայոց, որ անդ էին յամենայն քաղաքաց եկելոց, նոքա ազդեցուցին վարդապետին զչար խորհուրդս նոցա եւ հնարեցան գաղտ փախուցանել, որպէս եւ արարին իսկ, կերպափոխեալ եւ ի կերպս վաճառականի լինելով, ընդ վաճառականացն գնալով ի քաղաքէ նոցա, զանխլաբար խոյս տալով ի նոցանէն: Եւ յետ աւուրց ապա խնդիր արարեալ եւ ոչ գտին, եւ մինչ որ գիտացան զփախչելն յիւրեանցմէն, նա զՎանատիկն անցել էր, եւ յետեւանց մարդ ուղարկեալ էին որ դարձուցանէին, նա' չժամանեցին հասանել, եւ յոյժ փոշիման եղեն զթողուլն առանց բանդից:

Եւ այն չարաչար հերձուած տումարն, այսինքն կոնդակն, որ յանուն Ազարիայի կաթողիկոսին էին հնարել չարափառքն, նա' մի' ոք կարծեսցէ նմա արարեալ, որպէս ամենայն վարդապետք ժամանակին շատ մեղադրութիւն արարին նմա վասն չար հերձուածին քաղկեդոնականացն հաւանական գիր ուղարկելոյ հռոմայեցւոցն: Նա յուրաստ եղեալ, երդուեալ չարաչար թէ` օ'ն եւ օն արասցէ ինձ Տէր եւ օն' եւ օն յաւելցի, եթէ տեղեակ եմ երբէք եւ կամ ի բերանոյ իմմէ այնպիսի չար հերձուածոյ բանք թէ ի բերանոյ իմմէ ուրուք ոք լուեալ են` թո'ղ վկայեն, նա' ես մեղապարտ լինիցիմ առաջի Աստուծոյ եւ առաջի ամենայն վարդապետացդ: Եւ այսպիսի զղջական բանիցս լուեալ վարդապետացն ի կաթողիկոսէն, հաւատացեալ լռեցին: Եւ յետոյ լուեալ այսպիսի չարահնար կերպիւք, որ ոմն Ղազար եպիսկոպոս Հալապեցի` չարածեր եւ չարահնար, վատշուեր եւ թոյլամորթ եւ անարգամիտ` ընդ ֆռանգ եպիսկոպոսի մի զայն կոնդակն չար գրելով գաղտ յանուն Ազարիային եւ զմոհրն գողանալով եւ կնքելով ի վերայ, որ այն չար Ղազար չեպիսկոպոսն Ազարիային ժամասացն եւ քոխիայի պէս լինելով եւ հաւատարիմ բարեկամ եւ վերակացու ամենայն ընչիցն եւ գոյիցն եւ ամենայն կաթողիկոսարանին Հալպայ: Եւ այլ ոմն` մականուն Ղօփուզ եպիսկոպոս անուն ի Բաղշու յերի կալով գաւառացն, որ ուրացող եւ ֆռանգադաւան եղեալ էր եւ աշխարհի նոցին կալով, սա ընդ ֆռանգ եպիսկոպոսին լինելով, քալամաճի գոլով վասն միջնորդութեամբ ֆռանգին խօսելով ի լեզուս նոցա ընդ կաթողիկոսին, եւ ընդ այլոց թարգման լինելով եւ այսպիսի չար հնարիւք մեծ անօրէնութիւն գործեցին եւ անհաշտ խռովութեան պատճառ արկին զայն չար գիրն` ի մէջ հռովմայեցոցն եւ հայոց գիտնականաց: Եւ Ղազար անուն երէց մի Եւդոկիայէն, որ Թոխաթ ասի, նա այլ ուրացող էր ի վաղուց հետէ, ի մեծն Հռովմ կու կենար եւ փափն Հռովմայ զնա հայոց թարգման եւ քննիչ էր կարգեալ ի վերայ նոր եկելոցն հայոց ուխտականաց եւ վաճառականաց, զի խոստովանեցուսցէ զնոսա ըստ քաղկեդոնական աղանդոյն: Եւ որք տխմար եւ տգէտք էին, ոչ գիտելով զվնասն` պարզամտութեամբ ընդունէին եւ յանձն առնուին զինչ հայհոյութիւն խօսէր: Եւ այլք որ գիտնականք էին վասն դաւանութեան ճշմարիտ սուրբ հաւատոյս մերոյ աւանդեալ ի սուրբ հօրէն մերմէ Գրիգորէ Լուսաւորչէն եւ յորդւոց եւ թոռանց նորա եւ ի նորին աշակերտելոցն եւ ի սուրբ վարդապետաց մերոց, ոչ հաւանէին եւ յանձն առնուին ասել զանօրէն ժողովոյն հերձուած դաւանութիւնն եւ զայլ ներհակ աղանդն ընդդէմ օրինաց եւ կրօնից մերոց, նա ծանուցանէր զնոսա փափին եւ ամենայն արքունեաց կարտինալացն: Եւ որք հաւանեալք էին եւ դաւանեալք լինէին իւրեանց աղանդովն, զնոսա ընդունէին եւ պատուէին` եթէ եպիսկոպոս անուն էր եւ կամ վարդապետ եւ քահանայ, եւ այլ որք ոչ ընդունէին եւ ոչ հաւանէին դաւանութեանց եւ կրօնից նոցա, զնոսա ի գուբ արեանց արիւնահեղաց արկանէին: Որպէս զԹոխաթեցի Խաչատուր անուն երէց մի, որ զնոցա չար աղանդն ոչ ընդունելոյ սակս ի գուբ էին արկեր բազում ժամանակս, որ յետոյ հազիւ էր ազատեր, որ ի բնութենէ ծննդական շնորհ ունելով, ի մէջ գբին գիրք մի ոտանաւոր էր ասել եւ գրել ի վերայ մեր դաւանութեանցն եւ իւր անձին կրիցն որ վասն հաւատոց, որպէս մեք տեսաք զինքն յԸստամբօլս:

Եւ զայլ ոմանս հալածեն, որպէս զՅովիկ վարդապետն Բաղշեցին: Որպէս գրել եմ սակաւ մի ի սուրբ վարուց նորա` Եւդոկացի Մաղաքէն, որ ի թվ. ՌՀԴ (1625)ին գնալով ի Հռովմ ի տեսութիւն սուրբ առաքելոց, որ ի քսան եւ երկու ամին մարմնոց դուռ նոցա ապա կու բացուի, որ Ողորմութեան դուռն ասեն, վասն որոյ իրաց ուղի անկեալ գնաց: Ոնց ի Վանատիկ կու հասնի, ի մեր հայերաց զճշմարտութիւնն գիտողաց կու հարցանէ զնոցանէն վասն հարցաքննութեան աղագաւ եւ նոքա կու ծանուցանեն զիրաւացին եւ ինքն վարդապետն այլ ի հնարս կու մտանէ, կերպափոխեալ ի կերպ ֆռանգ աշխարհականի լինելով, մէկ ստոյգ ֆռանգի վարձ տալով երեսուն ղուրուշ, զի տարեալ մուծցէ եւ հանցէ եւ թարգմանութիւն արասցէ ի լելուաց նոցա, եւ պատճառելով` թէ ի Դաղմատիոյ է, վասն այնորիկ ոչ գիտելով զֆռանգ լեզու, ի մէջ տաճկաց բնակելով. եւ այս ցեղ հնարիւք մտանելով եւ ելանելով, զոր ոչ ոք ծանեաւ: Եւ վաղվաղակի յետս դառնալով անդրէն եւ գալով մինչ ի Վանատիկն, եւ ապա գիտացին հռովմայեցիքն, բայց ոչ կարացին ձեռնհաս լինել, վասն իւրեանց սահմանացն ելանելոյն: Եւ ըռամիկ աշխարհականացն եւ վաճառականացն ոչ հարցաքնին առնելով եւ ոչ դատելով զնոսա կամ չարչարելով, այլ յիւրեանց կամսն թողելով զնոսա, ասելով թէ` նոքա տխմարք են եւ անգէտք, բայց միայն հետ աստիճանաւորաց, մանաւանդ ի հետ ճշմարիտ վարդապետաց եւ գիտնոց: Եւ ուխտաւոր աշխարհականքն եւ քահանայքն այլ ի յայն չՂազար աղթարմայ իրիցէն կարի յոյժ առաւել գանկատէին եւ լային թէ` յամենայն երկրի բուն ֆռանգքն մեզ ոչ վատ կասեն, այլ գովեն եւ ողորմին, սիրով ընդունելութիւն կառնեն, նա կու չարչարէ զմեզ եւ կու անարգէ: Գոհանամ զԱստուծոյ, որ իրաւունք դատաստանի նորա եհան զնա յերկրէն Հռովմայ, որ ինքնին եկաւ ի Թոխաթն յերկիր իւր եւ վաղվաղակի անզեղջ սատակեալ եղեւ, եւ թաղողքն ասացին թէ` ի բերանս ի վայր արկաք եւ անկարգութեամբ հողով ծածկեցաք: Եւ այսպէս բարձեալ եղեւ չարն ի միջոյ եւ ոչ ետես զփառս Աստուծոյ: Եւ Ղօփուզ ուրացողն այլ սատակեցաւ ի յերկիրն Հռովմայ եւ բարձաւ ի միջոյ, թվին ՌՀԹ (1630):