Ժամանակագրութիւն

Եւ արդ, որպէս գրեալ եմք ի ՌԾԵ (1606) թվականին հայոց` վասն անապատաւորացն Վերին Հայոց, որ Տաթեւ ասի, վասն Ստաթէի առաքելոյ վանացն, ուր դամբարանն է Յովհաննէս Որոտնեցոյն եւ աշակերտի նորին լսարանի աստուածաշունչ գրոց լուսաւորչին` եռամեծին Գրիգորի, եւ մերձ եւ հուպ լինելովն ի վերոյ վանացն, կէս աւուր չափ հեռի գոլով այս անապատս, որ յանուն Տաթեւի կոչի այժմ:

Սոքա եղեն նախասկիզբն. Տէր Կիրակոսն խստակրօն ճգնաւորն Տրապիզոնցի եւ Տէր Սարգիս եպիսկոպոսն Սաղմոսավանեցի: Արդ, որպէս գրեցի ի մէջ գրքիս` ՌԾԵ (1606) թվին, եթէ կամիցիս անդ գի'տ եւ ընթերցի'ր, եւ յորժամ յԵրուսաղէմայ կու ելանեն դիմելով ի Վերին Հայոց երկիրն, նա' մեր Մարկոսն այլ ի հետ նոցա գնալով մինչ ի Հալապ. եւ յայնմ ժամանակին էր ի տիս մանկութեանն եւ պատանի գոլով եւ պատճառելով զմեզ թէ` դարձի'ր, գնա' մօտ վարդապետն: Եւ մեք էաք յայնժամն ի սիլա ի մեր աշխարհն. նա' գնալով յԸստամբօլ եւ անտից դարձեալ եկն առ մեզ ի սիլան:

Եւ նոքա գնացեալ թափառական` ոչ գիտելով զգնալոյ տեղին, մինչ Տէր ցուցցէ, որպէս Աբրահամուն ի ժամու զենման որդոյն, որ խոյն կախեցաւ ի ծառոյն փոխանակ որդոյն, նմանապէս եւ սոքա հրեշտակի առաջնորդութեամբն գնացեալ գտին զտեղին զայն գեղեցկութիւն անապատին եւ հաճեցան բնակիլ անդ խստակրօն ճգնութեամբ: Եւ անդ էր Պօղոս անուն խարազնազգեաց խստակրօն վարդապետ, որ առաքելաբար շրջէր եւ յումեքէ ոչինչ առնոյր եւ անձանձիր ուսուցանէր եւ անաչառ յանդիմանէր զոչ եկեալսն յուղղութիւն: Եւ յորժամ գիտացեալ զգալ եւ բնակութիւն առնուլ նոցա ի լերինն անապատին յայնմիկ, վաղվաղակի գնացեալ ի տեսութիւն նոցա եւ հաճեցաւ բնակիլ ընդ նոսա եւ կեցեալ ժամանակս ինչ: Յետ ժամանակի գնացեալ ապա Մօսէս վարդապետն, որ յետ ժամանակի կաթողիկոս եղեւ, եւ կացին ի միասին բազում ամս եւ եղեն լուսաւորիչք Վերին Աշխարհացն Հայոց եւ զարդք եւ զարդարիչք անապատաւորաց` արանց եւ կանանց եւ ուղղիչք ամենայն սահմանադրութեանց:

Եւ յետ այս ջանիցս վերայ, սատանայ առեալ զիւր արբանեակսն` զսուտ անուն կաթողիկոսն` զՄելքին եւ ոչ Սեդեկն յարոյց ի վերայ սրբոցն Աստուծոյ, որ բազում փորձութիւնս անցոյց ընդ նոսա, որպէս զուղխաջուրս` վասն չար թուելոյ նոցա վարուցն եւ առաքինութեանցն եւ սահմանադրութեանցն, զի խեթիւ հայէին ընդ արդարքն` սպանանել զնոսա. այլ Տէր ոչ ետ թոյլ ի ձեռս նոցա, որ ոչ իսպառ դատապարտեցին զնոսա: Եւ նախ մատնեցին Ամիրկոնա խանին, որ իշխանն էր յԵրեւան աշխարհին եւ ամենայն Այրարատեան գաւառացն: Նա ուղարկեաց զղուռչիսն իւր զի բերցեն առ նա, զի սպանցէ զնոսա, եւ նոքա գնացեալ գտին ի խորին անապատին, ի մէջ բազմամբոխ եղբարցն եւ կալան զնոսա եւ առեալ տանէին: Ի ճանապարհին` ասացին թէ` մեծասքանչ հրաշիւք զարմացուցին զվարիչս իւրեանց, որ վայրի երէք կու արածին ի վերայ ճանապարհին, նա' կամեցեր են զօրականքն որսալ զմի ի նոցանէ նետիւ, նա' վարդապետք չեն թողեր հարուլ զնոսա, այլ ասացեր են բանիւ` յանուն Յիսուսի Քրիստոսի կացէ'ք. նա' կացեր են ի տեղոջն, եւ հրամայեր են վարդապետք, որ զմինն առնուլ եւ զայլսն թողուլ, եւ արարին այնպէս եւ ապա գնացին զճանապարհն մինչեւ առ Խանն: Եւ իւրեանք յառաջ մտին եւ պատմեցին զսքանչելի հրաշն երէից ի ճանապարհին եւ խոշորութեան հանդերձից խարազնազգեստութեանցն եւ չորակերութեանցն ամենայն անապատաւորաց, եւ վարդապետացն հետիոտ եւ մերկ եւ բոկ ոտամբ գալն զկնի իւրեանց: Եւ յորժամ լուաւ Խանն ի ղոռչուեցն բերանոյն, զահի հարեալ դողաց եւ հրամայեաց կոչել առ ինքն զնոսա: Եւ յորժամ կոչեցին, եկին կացին առաջի ամիրային զուարթ երեսօք, կարծելով նոցա նահատակութեամբ վճարիլ ի զբազմանց կենցաղոյս: Եւ յորժամ ետես ամիրայն զնոսա, սոսկացաւ եւ ասէ. մի' երկնչիք, ոչ կրել պատիժս յինէն` այլ պատիւս ըստ արժանեաց ձերոց: Եւ հարց եւ փորձ եղեալ ընդ նոսա եւ եդիտ զնոսա անվեհեր ի պատասխանիս եւ ոչինչ պատճառս մահու գտեալ ի նոսա. եւ հրամայեաց թողուլ զնոսա ուր եւ կամասցին գնալ եւ մի' ոք իշխեսցէ նենգութեամբ վնաս ինչ առնել նոցա: Եւ յայնմհետէ ծանօթացաւ ամիրայն ընդ վարդապետին Մօսէսի եւ հանապազ տանէր ի մօտն եւ խրատ խնդրէր ի նմանէ: Եւ Պօղոս վարդապետն գնաց յանապատին զընկերսն աւետել, որ դեռ յայնմ ժամանակին Տէր Կիրակոսն եւ Սարգիս եպիսկոպոսն կենդանի էին եւ գլուխ հարանց նոքա էին` զարդարիչքն անապատաւորաց: Եւ զՄօսէս վարդապետն խնդրեցին յԵրեւանու տօլվաթաւորքն ի Խանէն` չթողուցու գնալ յանապատին, այլ կալով առ նոսա` օրինակ բարեաց լինելով նոցա, տեսականաւն եւ գործնականաւն մխիթարել զնոսա. եւ հրամայեաց նորա ամիրայն զխնդիրս ժողովրդոցն կատարել եւ մնալ. եւ այն եղեւ սկիզբն մեծանալոյն Մօսէսի մեծի տեառն: Եւ յորժամ եւ Տէր Կիրակոսն եւ Տէր Սարգիս եպիսկոպոսն վաղճանեցան յանապատին բարի վարուք եւ բարի մահուամբ` ի նոյն անապատին եւ են մեզ բարեխօս առ Քրիստոս, եւ Պօղոս վարդապետն եւ Տէր Մօսէս վարդապետն երբեմն գային, ի միասին կենային ժամանակս ժամանակս եւ հոգային զպէտս եղբարցն եւ յարդարէին զկարգ անապատաւորացն եւ երբեմն գնային ուսուցանել զաշխարհ եւ ուղղել զեկեղեցականաց կարգն եւ զկրօնսն:

Եւ յարոյց սատանայ կրկին փորձանս ի վերայ վարդապետացն սրբոց` Պօղոսին եւ Մօսէսին, որ Շահն տղայոց մանկանց զիլիֆ կուլակ թողուլ կուտայ, իւր ճորտ եւ ղուլութեան աղագաւ, նա' վարդապետք խրատեր են թէ` ոչ է օրէն քրիստոնէի այդպէս առնել: Եւ ոմն քահանայ կու ջանայ որ ջնջեն զդիւանուէր նշանսն ի գլխոց տղայոցն. եւ ազդ կու լինի Շահին, կուղարկէ բերել զքահանայն` թէ ինքն կու գնայ յայն գիւղն, կու բռնէ, զքահանային փորն կու ճղէ եւ մին աբեղայ այլ կու ըմբռնէ ի հետ իրիցին, իբր թէ նա այլ խրատատու լինելով: Նա' աբեղան կուրանայ զհաւատսն եւ կու դառնայ յօրէնս նոցա. նա մատնէ զվարդապետքն թէ` նոքա ուսուցին զմեզ այնպէս ասել. եւ զիրիցին կինն ամենայն տամբն չաբեղին կուտայ եւ յետ այնորիկ ղուռչի ուղարկելով կու տանին զերկու վարդապետքն չարաչար տանջանօք կտտամահ առնել զնոսա, նա' ջուղայեցի տօլվաթաւորքն ի մէջ անկանելով բազում կաշառօք եւ բազում պաղատանօք հազիւ կարացին թօթափել ի բերանոյ առիւծոյն եւ զերծեալ գնացին յանապատն ի մէջ եղբարցն:

Եւ յետ բազում աւուրց հանգեաւ Պօղոս վարդապետն եւ գնաց ի յոյսն ամենեցուն: Եւ մնաց միայն Տէր Մօսէս վարդապետն եւ յորդորէր զամենեսեան ի կարգս եւ ի կրօնս, ի պահս եւ յաղօթսն` զուխտականս եւ զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս` զարս եւ զկանայս, զհեռաւորս եւ զմերձաւորս եւ զամենայն արեւելեայսն: Եւ ել հռչակ նորա ընդ ամենայն աշխարհսն Հայոց եւ երթային յամենայն կողմանց եւ յարանց եւ ի կանանց եւ յեպիսկոպոսաց, յաբեղայից եւ յերիցանց, նաեւ ի վարդապետաց ոմանք կերպափոխեալ զինքեանս գային մտանէին ի կարգ կրօնաւորացն ծածկաբար, որպէս Ներսէս Վանեցին արար: Այսպէս եւ անցեալ ամին, որ թվին ՌՁԳ (1634)ին էր, որ Թոխաթցի Մաղաքիայ վարդապետն ծածկելով զինքն եւ մերկանալով յամենայնէ, գնալով ի Վանայ կղզին եւ անդ վաղճանելով: