Ժամանակագրութիւն

Եւ արդ ի վերանալ թուականութեան ազգիս մերոյ հայկազնի` ՌԽԴ (1595), մեռաւ Սուլթան Մուրատն, որ քսան եւ մի տարի թագաւորեաց եւ նստաւ որդին իւր` Սուլթան Մուհամմատն, որ է այժմ ի մերում ժամանակի, որ իբրեւ զհայրն իւր չունի փոյթ եւ հոգ վասն աշխարհի շինութեան: Այնչափն յիմարեալ էր եւ արբեալ եւ թմրեալ էր յիմարական գինեաւն, որ ոչ զիւր հալն գիտէր եւ ոչ զաշխարհի վտանգն, որպէս ասէ մարգարէն թէ` Ետուր ըմպել մեզ գինի յիմարութեան, եւ Յեսայի ասէ թէ` Վա~յ ձեզ, որ արբեալդ էք եւ ոչ ի գինոյ: Գրեթէ ոչ գոյր թագաւոր եւ արքայ եւ գլխապետ եւ հոգուբարձու աշխարհաց, բայց միայն ժանտ անուն էր ի վերայ ամենայն երկրի տէրութեան իւրոյ: Բարձեր էր իրաւունք դատաստանաց եւ քննութիւն եւ դատ առնել զրկելոց: Եւ ամենայն ջալալիք եւ ապստամբութիւնք ի սորա աւուրսն եղեն, որ խառն աւերակ արարին եւ զամենայն աշխահն ասիական, որ Անատօլի կոչի այժմ, որ մնացեալքն ի սրոյ նոցա փախստական եղաք եւ յայս աշխարհնիս պանդխտացաք յայնմ ժամանակաց հետէ` մինչեւ զմերն մոռացաք: Չորս պատուհաս մի զմիոյ կնի եղեն ի վերայ ամենայն աշխարհացն. սով եւ մահ եւ սուր եւ գազանակերութիւն, որ շատ մարդակերութիւն եղեն, որ ի յԱրզրումէն ի վեր` ի Կարս եւ յԵրեւանայ աշխարհն լցուան, եւ անտի վայր` ի Կոստանդնուպօլիսն եւ ի բոլորն թափեցան, ցիր եւ տարած գոլով: Եւ այս Սուլթան Մուհամմատիս անհոգութենէն երեկ Շահապազն` պարսից թագաւորն, բազում աշխարհի բերդունայք եւ քաղաքունայք եւ բազում գաւառք ի մէկ տարոյն միջումն զամէնքն էառ` վասն անտէրունչ լինելով աշխարհացն, որ էր Թվ. ՌԾԲ (1603): Եւ այս Սուլթան Մուհամմատիս թոյլամորթ լինելոյն եւ անփոյթ առնելով աշխարհացն, որ ամենայն իշխանք եւ դատաւորք եւ զօրք եւ զօրականքն եւ բազումք ի յռամիկ զօրացն եւ ի շինականացն նեղեալ ի յանիրաւ զրկանացն եւ յափշտակութեանց ընչիցն եւ իշխանացն նեղեալ յանիրաւ դատաստանէ թագաւորին եւ վազիրացն, որ կաշառովք տային զիշխանութիւն գաւառապետութեանց եւ աշխարհակալութեանց եւ դատաւորութեանց, եւ տակաւին դեռ ի տեղին ոչ էին հասեալ, մանղուլ առնէին եւ զտեղի նորա այլ ումեմն տային: Եւ յորժամ յետինն գայր, առաջին եկեալն չտայր մտանելոյ եւ նստելոյ ի տեղին եւ երկոքինն մարտնչէին ընդ միմեանս ի վերայ տեղոյն: Եւ զօրաժողով լինէին, ի հողագործ ըռամկացն ժողովէին եւ մեծ բանակ լինէին. եւ այնպէսն լինելով ապստամբք եղեն ամենեքեան ի թագաւորէն եւ եղեն ջալալիք: Եւ եղեն իբրեւ զձկունս մեծամեծք եւ փոքունք, որ զմիմեանս կլանեն, ըստ բանին Ամբակումայ, եւ զմիմեանս կու սպառէին առանց օտար թշնամեաց, այլ թշնամիք եղեն առ միմեանս եւ առ ազգայինս իւրեանց. եւ այսպէս չարանալով` բնաջինջ արարին զամենայն աշխարհն Անատօլու: Եւ այս ամենայն եղեւ ի թոյլ տալոյ կամացն Աստուծոյ վասն անուղղայ գնացից մերոց, որ բազում աշխարհք անմարդք դարձան, եւ աւերակք բազմացն, գայլք եւ գազանք կատաղեցան եւ ապստամբք եղեն ի մարդկանէ, որ զանասունս թողեալ զմարդիկ ուտէին: Որպէս եւ մեզ պատահեալ եղեւ. ի թվին ՌԾԳ (1604)ին էր, ի Հոգոյ գալստենի աւուրցն, զի էաք մեք աշակերտելովք մերովք ի վանսն Պալախոռու, եւ խաչինք եւ արջառք խառն ի միասին կուտրածին: Երկու պատանի մոնթ գոլով, մինն ի մէնջ եւ միւսն` ի վանացն, ի ժամ ճաշին նստելով ի սեղանին հանդերձ Տէր Սիմէոն աշակերտիւս, զինչ տեսաք` որ մեր մոնթ եղածն ճիչ բառնալով եհաս առ մեզ, աղաղակելով պատմեաց ասելով թէ` մէկ գազան արձակեցաւ ի վերայ մեր եւ չորեսին ոչխար եսպան եւ ոչ եկեր, եթող զսպանեալն եւ ի վերայ մեզ դիմեաց եւ կու ջանայ փողոտել զմեզ: Եւ թողուք զսեղանն եւ ելաք ի դուրս եւ ի ձեռին ունելով բիրք հասաք եւ ստուարագլուխք երկայնիւք եւ մեծաձայն գոչմամբ աղաղակաւ դիմեցաք ի վերայ կատաղի գայլին եւ հազիւ կարացաք հանել ի միջոյ նախիրացն եւ հետամուտ եղաք շատ մի, մինչ ի վանաց գլուխն տարաք: Նա ոչ փախչիլ որպէս յայլ ժամանակքն, եւ մեղմեղով գնայր եւ փոքր փոքր հանդարտութեամբ գնալով իբր քարընկէց մի եւ դառնայր դէմ յանդիման երեսաց, նստէր եւ լիզոյր զարիւն փողոտելոցն ի բերանոյն եւ յըռնգացն: Եւ ձանձրանալով մեր` դարձաք յետ ի վանքն: Եւ մինչ գնայաք, դարձեալ յետ նայեցաք` տեսանելով թէ զինչ եղեւ: Նա դարձեր յետ եւ զկնի մեր կուգայ որպէս զշուն եւ մեք այլ դարձաք դէպ առ ինքն ուժգին մեծաձայն աղաղակաւ` ամենայն միաբանօքն եւ շներովք, հազիւ հալածել կարացաք, հանել ի սահմանաց վանացն: Այս եղեւ սկիզբն արձակման գազանացն մարդակերութեան` ի հրամանէն Աստուծոյ ի վերայ մարդկան եւ տեւեաց մինչեւ եօթն ամ: Եւ որքան ջալալութիւնն եւ սովոյ սաստկութիւնն եւ մարդկանց մարդակերութինն եկաց, նա' գազանաց յարուցմունքն ընդ նմին եկաց: Եւ յորժամ որ Աստուձոյ ողորմութեան շնորհքն ծագեաց յաշխարհն իբր զարեգակն, որպէս ասէ Տէր յաւետարանին, եւ յորժամ դադարեաց մրրիկ խռովութեանցն աշխարհի եւ ի սպառ ի սպուռ ջնջեցան ջալալիքն յերկրէ ամենեքեան, ըստ այսմ` Անօրէնք հալածեսցին ի միասին եւ զաւ. եւ եղեւ խոր խաղաղութիւն վայր մի եւ ամենայն բարեաց լիութիւն եւ առատութիւն, նա' գազանքն այլ զգօնացեալ` հանդարտեցան եւ զիջան յառաջին սահմանսն իւրեանց: Արդ ահա այսորիկ յատնի եղեւ, որ ի վերին տեսչութենէն էր եւ ի թոյլ տալոյ բարեկամացն Աստուծոյ ամենայն պատիժք պատուհասիցն: