Ժամանակագրութիւն

Արդ ի թուաբերութեան անցեալ ամին, որ Ռ եւ ՁԳ (1634) էր, գիր բանալեացն Շ էր եւ եօթներեակն` Գ եւ վերադիրն հոռոմին` Թ, որ յիննսուն եւ հինգ ամին անգամ մի հանապազ կու ծռի եւ գիրն հանապազ Շ է եւ եւթերեակն Գ է եւ վերադիրն` Թ, ապրիլ զ. հանապազ այսպէս կու ծռի եւ ծռելոց է մինչ ի կատարածն, եթէ ոչ ուղղեսցեն:

Արդ ի յայսմ թվականութեանս հայոց, որպէս գրեցաք ի վերոյ, եւ ի հայրապետութեան Սուրբ Էջմիածնայ ի խարազնազգեստ եւ խստակրօն վարդապետի եւ տեառն մերոյ Տէր Փիլիպպոսի նորընծայ կաթողիկոսի` աշակերտին Մօսէսի համանման առաքինոյն իւրոյ տեսականաւն եւ գործնականաւն, որ յետ փոխման նորա սա յաջորդեաց նորին հրամանաւն, մինչդեռ ի կենդանին էր ի ժամ վաղճանին յառաջին ամին, եւ ի տեղապահութեան սուրբ եւ աստուածակոխ, լուսազարդ անօրինականացն Քրիստոսի Աստուծոյն մերոյ, եւ վերատեսուչ եւ սպասաւոր Սուրբ Աթոռոյ Տեառնեղբօրն Յակոբայ եւ Սուրբ Գլխադրին Յակոբայ որդոյն Զեբեթեայ եղբօր Աւետարանչի Սրբոյն Յովհաննու եւ այլ մասին վիճակի հայոց մերոց Տէր Գրիգորի քաջ եւ արի եպիսկոպոսապետին` չորակերի եւ խստակրօն ճգնաւորի, եւ ի թագաւորութեան` իսմայելացւոց խրոխտ եւ ահարկու ի վերայ ամենայն աւերչաց աշխարհի եւ ամենայն չարագործաց մարդկան Պարոն Սուլթան Մուրատին, որ զսորա բովանդակ պատմութիւնն, զարարն եւ զգործսն գրեալ եմք երրորդ անգամ, եւ ի յառաջնորդութեան Կոստանդինուպօլսի Տէր Գրիգոր վարդապետի Կեսարացոյն պատրիարգ անուանելոյն` կարի հնացեալ ծերագոյնոյն եւ ցաւագնոտին որպէս զիս, եւ ի մեր սեպհական Հայոց բուն երկրին աւերմանց եւ ի հիմանց տապալեալ ժամանակի, որպէս ասաց Մեծն Ներսէս թէ` Հայք ի հիմանց տապալեսցին:

Արդ` ի յայս տատանեալ ժամանակիս եղեւ լրումն ամաց իննսուն եւ հինգին ծռազատկին հոռոմոց հաւատակցաց ազգայնոցն ամենեցունց, բայց Յակոբիկ ասորոցն եւ խփթոցն եւ հապաշիցն: Եւ ֆռանգադաւանքն, որ վաղուց հետէ որոշեալ են ի նոցանէ եւ ի մէնջ` վասն Զատկի տօնին, առանց լուսոյ նշանին կառնեն Զատիկն հանապազ, որ ամենայն ազգ այնպէս տեսեալ են զնոսա: Այլ մեք մերայովքն ոչ նոյնպէս, այլ ի հետ հոռոմոցն ի միասին կառնեմք զԶատիկն հանապազ լուսաբուխ նշանաւն: Այլ յորժամ մերձեցաւ խոտորման թիւրելոյ ժամանակ սուտ Զատկի նոցա, որ պարտ էր ապրիլի ժգ. ին առնել եւ ի ներքոյ աւագ լրմանն եւ յետ վճարման բաղարջակերաց Զատկի հրէիցն, որպէս գրեալ է ի նիկիական կանոնսն սուրբ հարցն յերեք հարիւր ութն եւ տասնիցն թէ` Անիծեալ է որ առնիցէ Զատիկն ընդ հրեայսն: Բայց սակայն հոռոմադաւանքն այնպէս անիծօք արարին ի տօնի հին Զատկի բաղարջակեր հրէից եւ խաչահանուացն` չորս օր ի միասին արարին, եւ ի յաւագ լրման աւրին, որ ի կիրակի Ծաղկազարդին էր օր նորին, զոր պարտ էր ի միւս կիրակին անցանել, որպէս ասէ տումարագիրն, այլ նոքա ի նոյն աւուր աւագ լրմանն արարին, որպէս յայտնի էր յերեւմանն լուսնին եւ յապրիլի զ.: Եւ յորժամ մերձեցաւ այս ամ, սկսան մաքառիլ եւ ոգորիլ ընդ միմեանս, ուր հայք եւ հոռոմք խառնակեացք են ի միասին, եւ սկսան ծաղր առնել զհայք եւ սովորեցուցեալ էին զտղայսն իւրեանց առասպելախօսութեամբ առակ արկեալ ասէին զհայոց, յորժամ զհայոց ազգն տեսանէին զայր եւ զկին, զաղաղակ բարձեալ ասէին. կուկուց կուկուց պասկալայ եօխ օլտի. եւ մանաւանդ մեր երկրի ընդ մեզ եկեալ նժդեհ եւ պանդուխտք եղեալ առաւել քան զմեզ հայազրուց հոռոմքն, որ մեր երկիրն իքան բնաւ խտրութիւն չէաք առներ ընդ միմեանս, որ խնամութիւն առնելով եւ քահանայութիւն նոցա կատարելով, որ շատքն մեր քահանայից կնքեալք: Այլ յորժամ այս երկիր հոռոմաց եկին, նոքա առաւել կատաղիք եղեն ի վերայ հայոց քան զայս երկրի բուն հոռոմքն եւ առաւել հայհոյէին զայր եւ զկին եւ զմանկունսն. զայս վասն յայն սակս առնէին, զի հաճոյ թուեսցին յաչս բուն հոռոմոցն, որ նոքա խուէին զնոսա վասն լեզուին հայոց, ասելով թէ` դուք ոչ երմանի էք եւ ոչ հոռոմք. վասն այնորիկ ջանային զինքեանս հաճոյացուցանել յաչս նոցա վասն զհայք անարգաբար հայհոյելովն: Եւ եկին մերքն, զաղաղակ բարձին արք եւ կանայք ի նոցին չար արարմանցն, եւ քանի կին մարդոյ քարամբք վիրաւորեալ էին ի գնալն յեկեղեցին յաղօթս: Եւ յորժամ լուեալ ի մերոցն զայս չար գործոց նոցա եւ կոչեցի առ իս զմեր գլխաւոր ժողովրդեանն` զՄահտեսի Ներսէսն եւ զոմանս ի քահանայիցն եւ ծանուցի նոցա եւ պատուիրեցի, զի ազգ արասցեն հոռոմ եպիսկոպոսի նոցա զչարութիւն նոցին, զի գիտասցուք` թէ հաճոյ է նմա նոցա այնպէս առնելն, նա' մեք այլ մերոցն թոյլ տայցեմք, որ վեց ամսով յառաջն արգիլեր եմք անիծիւք` չհակառակիլ ընդ նոսա վիճաբանութեամբ, եւ տաճկի դատաստանաւ այլ կարող եմք դատել զնոսա: Եւ գնացին երկու քահանայք մօտ առ եպիսկոպոսն եւ ծանուցին գիրսն եւ զմեր ասացեալն. նա յոյժ խռովեր էր նոցա եւ ի յաղօթից ժամի նոցա յոյժ պախարակեր էր ի մէջ ատենին զնոսա եւ ընդ անիծիւք փակեալ. եւ ապա յամօթ եղեալ դադարեալք լռեցին մեր քաղաքիս` Փոքր Ըռատօզի հայ_հոռոմքն: Եւ կու լսեմք ամենայն ուրեք, որ ի հայ_հոռոմ աղթարմայիցն շատ կու գանկատին քան ի բուն հոռոմոցն: Եւ տաճիկքն գիտացեալ` ոմանք որ ի նոցանէ ուրացեալքն` ի նոցա կողմն լինէին, ընդ մեզ մարտնչէին եւ զնոսա իրաւացուցանէին, եւ ոմանք ի մէնջ ուրացեալքն` ընդ հոռոմոցն վիճէին եւ ծաղր առնէին: Իսկ բուն տաճիկքն եւ ուլամայքն եւ ամենայն իմաստունք նոցա վկայէին մեզ թէ` ի մեր ըռօզլամէն գրեալ է թէ` քֆարանուն ղզըլ իմուրթա ապրիլուն օն ուչիսինտա տուր. եւ այսպիսի ասելով հաւատացուցանէին զիւրեանց անդիր աղէտք եւ նոցա սաստէին եւ զմեզ իրաւացուցանէին ամենայն ուրեք:

Եւ Յերուսաղէմայ եղեալ առաջնորդքն` մերն եւ նոցա` նախ ի հարցանելով ընդ միմեանս, գնալով լռելեայն միաբանութեամբ ի միասին` մեր Գրիգոր եպիսկոպոսն իւր համախոհ ազգացն մին մին ի գլխաւորացն եւ հոռոմոց պատրիարգի վաքիլնին` թէ եպիսկոպոս, թէ աբեղայ, թէ ով ոք իցեն` ոչ գիտեմ, եւ նոքա իւրեանց աղանդակից ազգայնոց գլխաւորօքն կու հաւաքին ի դաւիթ մեր Սուրբ Փրկչի վանացն իբր յանքոյթ լինելով ի բազմամբոխ խառնախաղինջ խաժամուժ ժողովրդոցն, քննութիւն առնելով թէ` ո՞րպիսի հնարք առնեմք, որ տաճկաց ազգն գիտենայ ոչ զօրն եւ զժամանակն: Հոռոմոց նենգաժոտ ազգն, կասեն, պատրողական բանիւք նենգել ջանային զԳրիգոր եպիսկոպոն թէ` եկա'յք ընդ մեզ կցորդ լերո'ւք եւ միախորհ լինելով վասն Զատկին` ի միասին առնեմք ապրիլ զ. ի տօնի մեր Ծաղկազարդին, որ նոցա ծռազատիկն է լինելոց, զաւագ շաբաթն խափանեցէ'ք եւ Զատկին Նոր կիրակի արարէ'ք ընդ մեզ, որ տաճիկն չգիտենայ եւ տուգանէ զերկու կողմս այլ: Եւ մեր եպիսկոպոսն այլ դարձեալ պատասխանի առնէ նոցա քաղցրութեամբ եւ ողոք բանիւք, ասելով նոցա թէ` քննութիւն առնեմք, թէ մերն է յարմար եւ պատշաճ եւ թէ ձերն` նա ա'յնպէս առնեմք. ինձ կու թուի` թէ մերն կարի անկարգութիւն է եւ անյարմար եթէ ընդ ձեզ առնեմք: Զատիկն եւ լուծանեմք զպասն եւ խափան առնեմք զամենայն կարգադրութիւնք սահմանաց մերոց, զամենայն գիրք եւ աւետարանք եւ պաշտամունքն եւ արարողութիւնք մեծահրաշ աւուրցն: Թեպէտ որ ես ուրանամ եւ խափանեմ զայս ամենայն օրինաւոր կարգադրութիւնս եւ զպահոց պնդութիւնս եւ ծածկել ջանամ` առնել զԶատիկն, նա' մեր բուն Հայաստունն եւ ուր իցեն ամենայն ազգն հայոց ազգաց միջին, քանի կաթողիկոսք եւ եպիսկոպոսք եւ իմաստուն վարդապետք եւ քննիչ խորոցն Աստուծոյ կան, որ ես զիս նոցա յինչո՞ւ տեղ կու համարեմ կամ նոքա զիս ո՞րպէս կու համարեն, սակայն վասն Սուրբ Յերուսաղէմայ խաթրին համար ինձ մեծ մարդ կու համարեն եւ պատիւ կու առնեն. եթէ ոչ էր Սուրբ Յերուսաղէմայ խաթրն` ինձ ո՞վ կասէին: Եւ յորժամ լսեն թէ ես այսպէս անօրէնութիւն գործեմ, նա' զիս չարաչար կու նզովեն եւ քարակոծ կառնեն սպաննելով զիս եւ զմարմին իմ յայրումն հրով կու տոչորեն եւ հողմով կու հոսեն: Եւ ի հոս ուխտաւորք կան, որ քան զմեզ առաւել եօթնապատիկ փիլիսոֆայ են եւ շատագէտ մարդիկ եւ ամէն մէկ աշխարհի մի խապարտարք, ո՞նց կարեմ պատասխանի տալ սոցա, որ աստ են, թող որ բուն ազգին իմոյ: Այլ ձեզ ասեմ, որ թէ լսէք ինձ դիւրին է ձեզ առնել. շատ պաս կենալն շահ է եւ շատ օգուտ եւ պակասն` շատ մեղանք է եւ անօրէնութիւն. եթէ կամիք եւ կու ախորժէք` նա' սովորութիւն է հանապազ, որ ի Ծաղկազարդի օրն միաբան կու մտանեմք. այլ այնպէս առնեմք ըստ սովորութեանն, թէ լինի որ լոյսն վառի, որպէս սովորութիւն է ըստ Աստուծոյ սահմանին, նա' բարիոք է, լոյսն ամենեցուն է, մեզ այլ եւ ձեզ այլ է եւ ամենայն հաւատացելոց, եւ տաճիկն չի գիտանար վասն ի միասին լինելոյն եւ այնպէս առնելով չարն կու խափանի. եւ թէ ոչ` որ չվառի ըստ սահմանի սովորութեանն, նա' թէ դուք թէ ախորժէք եւ կու կամիք որ ընդ մեզ կենայք մինչեւ ի միւս կիրակէն, որ ձեզ Նոր կիրակի է եւ մեզ Զատիկ, որ հանապազ հետ իրաց կու մտանէաք, նա' բարիոք է, որ թէ լոյսն յայնմ աւուր վառի, մեզ այլ է եւ ձեզ այլ, կասենք թէ` Զեթոնին օրն էր, եւ այս` Զատկին. ոչ ոք չի գիտենար յայլազգացն զմեր որպիսութիւնն: Եւ թէ որ ասէք թէ` մեք յաւելի պաս չենք կենար ընդ ձեզ, նա' կամք ձեր եղիցի, կերէ'ք, Զատիկ արաէ'ք գաղտ, որ ոչ ոք չի յիմանայ ի տաճկացն. մեր օր Զատկին գայ եւ միաբանութեամբ մտանեմք, որպէս ասացի ի վերոյ: Թէ լինի որ չծածկի մեր խորհուրդն, որ տաճիկքն յիմանան, այլ եւ այլ խօսք եւ զրուց առնեն վասն Զատկիս, նա' ինչ որ ի նոցանէ գայ, ես ի յանձս առնում` թէ' գան եւ թէ' բանդ, որչափ որ գանձ եւ դրամ երթայ` մինչեւ երեսուն բեռն, նա' ես վճարեմ եւ ձեզ մէկ դրամ եւ մէկ փող խարճ չթողում առնել մեծաւ երդմամբ, որ հաւատայք ասացելոցս:

Եւ համբուրելով նոցա զՅուդային համբոյրն եւ ասելով կեղծօք թէ` այո', այդպէս եղիցի, որպէս ասացերդ եւ խոստացար առնել մեզ բարիս: Եւ մինչդեռ համբուրելով հրաժարել կամէին, նա' չաւուշ եւ խափուճի առ դրան կացին, ասելով սպառնական բանիւք թէ` առէ'ք զայդ մուդռանդ, որ է եպիսկոպոսդ, եւ ելէ'ք արտաքս, որ երթանք առ դատաւորն, որ Շամայ փաշայի յամրերովն դատեմք զդա: Նա' զայս որոգայթս եւ խորխորատս քանի աւուրբք յառաջագոյն պատրաստեալ են եւ ապա յետոյ եկեալ կարկատուն բանիւք որսալ, քննութիւն եւ հարցումն եւ խրատ խնդրել եւ ժամավաճառ լինել, զի մի' պարաստութիւն առնիցէ իւրն առ ի զգուշանալոյ ի նոցանէ, զի անզգուշ եւ անպատրաստ ըմբռնիցեն, յորոգայթ արկանելով եւ ի խորխորատս:

Եւ յորժամ առեալ մեծաւ ամբոխիւ տարան ի ղատնոցն ի դատաստան, նա' երբ յորժամ լուան ազգք եւ բարկացան եւ մանաւանդ Յերուսաղէմայ շեխք եւ եւ մաշաեխք, օլամայք եւ սուլամայքն վկայութիւն տալով մեր հայոցս համար թէ` հայքն իրաւ են վասն երկու պատճառի, նախ` որ մեր ըռուզլամէին վկայութեամբն, որպէս ի վերոյ գրեցաք թէ` ղզըլ իմուրթայն ապրիլ ժգ. ին է. եւ մեր հաստատ վկայութիւնն այս է, որ գիտեմք ի վաղ ժամանակաց հետէ եւ կու տեսանեմք հանապազ, որ մեք երեք աւուրբ յառաջն կերթամք ի Սէիտի_Մուսայն, որ նա ինքն է Խափշիկ Մօսէսի գերեզմանն, առ ճանապարհաւն Յորդանանու` մերձ Մեռեալ Ծովին Սոդոմայ, որ կու համբաւէ տաճիկն թէ մեծ մարգարէն է այս Մօսէս, թէ զինչ որ է` մեք գիտակ եմք, այլ ի նոցա ձեռին է եւ յոյժ սխրալի պատուով ունին: Եւ յորժամ կու գնամք զնորա ուխտն կու կատարեմք եւ յետ կու դառնամք, ապա թէ նստրայքն ամենեքեան միաբանութեամբ կու գնան. մեք ի մեր նախնեացն այսպէս եմք տեսեալ: Եւ զայս վկայութիւնս ի տաճկացն սիճիլ արար դատաւորն եւ այլ խնդրեաց վկայք եւ բերին զհրէից խախամքն: Նոքա զիւրեանց բաղարջակեր Զատիկն բերին վկայութիւն թէ` մեք երկուց կողմանցն այլ թշնամի եմք եւ հակառակ եւ նոքա` մեզ, այլ որ զԱստուծովն ասեմք, որպէս տեսեալ եմք հանապազ յամենայն ամի, որ մեր խտմուրսուզ Զատիկն կու վճարի, երեք օր կու անցնի կամ այլ յաւելի, ապա դոքա Զատիկ կառնեն, ամենայն ազգերն` բայց ի ֆռանգացն. զայս այլ սիճիլ արարին: Եւ զխփթիքն եւ զհապաշ աբեղայքն եւ զասորիքն խօսել տուին, նոքա այլ ասացին թէ` հայոց Զատիկն իրաւ է. զնոցա վկայութիւնն այլ յատուկ սիճիլ արարին: Եւ յետոյ քան զամենեսեան զֆռանգն բերին. նոքա այլ այսպէս վկայեցին եթէ` իրաւ են հայքն քան զհոռոմոց ազգն. եւ զսոցա վկայութիւնքն այլ սիճիլ արարին եւ զամենեցուն սիճիլքն սուրաթ արար Գրիգոր եպիսկոպոսն մեր եւ էառ առ ինքն եւ պահեաց: Եւ հոռոմքն ասացին թէ` մեք առանձին յատուկ միայն կու մատնեմք ազգակցօք մերովք, որպէս յամր ունիմք ի Շամայ փաշայիցն եւ զայս չաւուշ եւ զղափուճի յայս սակս եմք բերեալ. եւ ասացին` կամք ձեր եղիցի:

Եւ յորժամ մերձեցաւ աւր Ծաղկազարդին, յառաջագոյն գնացին տեղաց պարոնին մարդն եւ զատուն մարդիկն ըստ սահմանի սովորութեանցն, որպէս յամենայն ամի կառնէին հանապազ, շիջուցանելով զամենայն ջահսն գուբխայիցն Գերեզմանին եւ զդուրսն կնքելով մատանեաւ զատուն եւ պարոնին, եւ ի հայոց ազգացն ամենեւին զոք ոչ թողին ի ներքս, բայց միայն` ի մեր հարազատ եղբօրն Մահտեսի Մարկոսէն, որ շատ ժամանակաց հետէ սպասաւոր եւ լուսարար է Սուրբ Յարութեանն: Սա մնալով ի ներքս ի մեր վերնատունն, որ փոխանակ Գողգոթային է, եւ յորժամ որ սկսեալ են զերեկոյին պաշտօնն առնել եւ թափոր շուրջ զԳերեզմանաւն, եւ իւրեանց բերեալ չաւուշն եւ ղափուճին զկնի եւ առաջի ընթանալով` զիւրեանց խառնախաղինջ խաժամուժ ամբոխս յուշ առնելոյ, եւ սկսեալ ի կէս աւուրսն մինչեւ ցինն ժամին, եւ տեսին զի ոչ եղեւ մինն ի նշանաց լուսոյն, որ յառաջագոյն կու որոտայ ի ներքոյ ի վեր եօթն անգամ եւ ապա կու վառի լոյսն, որ կու լցուի Գերեզմանատունն ներսին եւ ապա ի գանձատունն եւ ընդ խաչ պատուհանն ի դուրս կու բորբոքայ: Տեսանելով ապա զատուն եւ պարոնին մարդիկն, որ երկու կողմանց կու նստին ի դուռն Գերեզմանին յանդիման միմեանց, յորժամ տեսանելով զլոյսն ի պատուհանէն եւ ապա յարուցեալ զատուն, չուխատարն եւ այլ տաճիկքն, որ անդ էին ի դուռն, որպէս ասացի, հանդերձ նոքօք քակել զմոհրերն, որ կնքեալ էին մատանօք, եւ ապա ութն ազգացն գլուխ առաջնորդքն, որ զգեցմամբ հանդերձս պատարագի, բայց ի նափորտէն, եւ երկու ձեռին շատ բուրակ սպիտակ մոմ կապեալ իբր զփունջ մանուշակի եւ ծայրքն տառ եղեալ եւ կան պատրաստք: Յորժամ որ բանի դուռն Գերեզմանին, նախ զհապաշի լուսարար աբեղան կու մուծանեն ի ներքս, եւ ապա շատ յետոյ` այլ առաջնորդքն կու մտանեն եւ մինչ որ կու մտանեն, լոյս սփիւռ կու ամփոփի եւ մեր Լուսաւորչի փոքրիկ կանթեղն, որ յանուն նորա կու դնուի ի վերայ Գերեզմանին ձեռամբ հապաշին, նա' միայն ինքնին կու լուցանի եւ յայնմ լապտերէն ամենեքեան ութն ազգաց առաջնորդքն ի միասին կու լուցանեն զերկոքին ձեռաց մոմքն, ոչ յառաջ եւ ոչ յետոյ եւ ի միասին կու ելանեն, ամէն գլխաւոր կու տանին յազգս իւրեանց: Որ մին տարի, որ թվին ՌՀԵ (1626) լինելով մեք էաք անդ եւ Գրիգոր եպիսկոպոսն ոչ էր անդ, նա' զմեզ մուծին ի լուսոյն հանելն, այնպէս արարաք` որպէս գրեցաւ. բայց դժրութիւն շատ արարին ազգքն հոռոմոց ընդ իս եւ կամէին ջան եդեալ ոչ թողուին լուցանել զմեր մոմքն եւ վնաս այլ գործեցին, որ երկու երեք կանթեղք խորտակեցին, բայց ես ոչ յայտնեցի առժամն վասն մեծամեծ աղմկին լինելով ընդ նոսա: Ինչ կերպիւ որ է` բռնութեամբ եւ յօժանդակութեամբ հապաշ աբեղային` ի միասին հազիւ լուցի, ի միասին ելաք:

Եւ այսպէս է սովորական նշանն եւ պարագայքն եւ արարողութիւնքն սահմանաց կարգադրութեանցն լուսոյ բխման նշանի զատկացն, որպէս ականատես իսկ եղեալ եմք բազում անգամ: Այլ նոքա անկարգ եւ անսահման եւ անպարագայք առնէին եւ ոչ մի նշան, ոչ երեւեալ եւ ապա ստուգիւ գիտացեալ զթիւր լինելն իւրեանց եւ վասն ամբոխին յամօթ լինելոյն, ապա խորհելով ի հնարիւք գործել, զոմանս կաշառելով ի տաճկացն, զի հուր վառեալ արկանելով ընդ խաչ պատուհանին ի ներքս եւ համբաւելով թէ` ինքնին վառեցաւ լոյսն: Եւ յորժամ գաղտ ի նսեմ տեղոջն կու խոստանան զկաշառն հինգ հարիւր ղուրուշ, մէկ ֆռանգ աբեղայ անտես ի նոցանէ մերձ լինելով կու հասկանայ տաճկերէն սակաւ մի եւ կու կոչէ զՄարկոսն առ ինքն եւ կու ծանուցանէ նմա զորպէս լուեալն եւ սուրընթաց վազելով ի վեր` ի մեր վերնատանն, անդ մեծ պատուհան կայ, որ ի վերայ քաղաքին կու հայի, զի ձայն եւ բողոք տացէ մերայնոց` զչարահնարութիւն նոցա: Նա' լսելով ձայն որոտման երկանաքարի ի վերայ տանեաց գոմբեթի Յարութենին, որ հոռոմոց պատրիարգարան վանսն անդ կից լինելով եւ փոքր մատուռ հուպ գոմբեթին եւ տուն մի կից անդ, որ գիտելով ի նմա աղօրիս երկանի, ծանեաւ զի այն եւս չարահնարութիւն է ամենեւին, կու ջանային որպէս զքուրմսն Բահաղու նման առնել առ Եղիայիւ եւ ընդ Աքաաբու թագաւորաւ: Եւ Մարկոսն ուժգին ձայնիւ բողոք եւ աղաղակ բարձեալ ի քաղաքին թէ` հաւա`ր, այ'սպէս չարահնարք կամին առնել, Պարոնտիրին ասէք, որ վաղ հասանիցէ աստէն: Եւ յորժամ կու հասանի ձայնն եւ բանն յականջս եպիսկոպոսին, սուրընթաց լինելով առ դատաւորն եւ առ պարոն քաղաքին եւ ծանուցանելով նոցա զիրսն, եւ նոքա վաղվաղակի շատ մարդիկ ի զօրականաց իւրեանց ուղարկելով զկնի Գրիգոր եպիսկոպոսին թէ` գնացէ'ք փութանակի եւ տեսէք` թէ զի՞նչ է առնելիք չարահնարութիւն նոցա, որպէս դոքա բողոքեն: Եւ գնացեալ հանդերձ զօրականօքն առ դրան Սուրբ Յարութեանն եւ բացեալ զփականս դրանն, որ սահմանք է տաճկաց, յորժամ զմարդիկ որ ի ներս մուծանեն` եւ դարձեալ կու փակեն, որ յատուկ դռնապան կայ նմա ի տաճկաց. եւ փութանակի բացեալ մտին ի ներս: Նա' Մարկոսն միըստմիոջէ կարգաւ ծանուց նոցա զամենայն չարահնարութիւնսն, զոր կամէին առնել. եւ նախ ասաց Մարկոսն թէ` Ահմատ աղան ի դուրս հանէ'ք, վասն զի դորա ձեռամբ կամէին հուր ընկենուլ ի գանձատունն, դմա խոստացան տալ կաշառս. եւ ընդ ասելն զնա հանին արտաքս: Եւ դարձեալ ասաց Մարկոսն. թո'ղ մէկ պարոնին, մէկ զատուն մարդն գան ընդ իս ի դուրս, որ ելանեմք ի տանիսն, զնոցա երկրորդ հնարքն այլ գտանեմ. եւ յորժամ առեալ ընդ իւր երկու ի նոցանէ եւ ելեալ ի տանիսն Յարութեանն գնացեալ ի տուն աղօրեաց երկանին եւ եցոյց նոցա զերկանաքարն եւ տեսին որ շատ մանտր խիճ քար կայր անդ մօտ երկանին, եւ զվերնաքարն ի վեր առին եւ տեսին, որ յայն մանր խճոցն շատ քար կայր ի ներքնաքարին վերայ: Ասացին որք մերձն կային. միթէ դուք քա՞ր կուտէք, որ քար կաղայք. թքին ընդ երես նոցա եւ առին ի քարանցն եւ բերին ի ներքս եւ ցոյց ետուն ամենեցուն: Եւ ասաց Մարկոսն ցեկեալ զօրականս. զդոքա հեռի կացուցէ'ք ի Ղապուրէն, այսինքն ի Գերեզմանատանէն, որ ֆէսատութիւն չենեն: Եւ այնպէս հեռի արարին եւ շրջեցան մինչեւ ցընդ երեկոն բարբաջելով մինչեւ ցերեկոյն որպէս զքուրմս Բահաղու: Եւ անդ տեսաք զերրորդ չարահնարն, որ նոյն ֆռանգ աբեղան եկն առ Մարկոսն եւ մատամբ ցուցանելով զմի ոմն ի նոցանէ, որ զձորձին ստորոտն ի վեր շրջելով ի վերայ գլխոյն առեալ եւ ի գուճս անկեալ գայր դէպ ի Գերեզմանն, որ Լուսաւորչի մատանց տեղին ասեն, ընդ այն կամէր արկանել ի Գերեզմանատունն, եւ ազդեց զօրականացն, որ հարին ուժգին եւ յերկիր ընկեցին, եւ տեսին զհուրն, եդեալ ի մէջ հրոյ լուցկի եւ առին ի ձեռանէ նորին: Եւ յետ այնորիկ ոչինչ երեւեցաւ նշան լուսոյ եւ յամօթովք եղեն եւ գլխակորք. յայնժամ լցան երեսք նոցա անարգանօք, եւ զամենեսեան առհասարակ ի դուրս արարին եւ մոհրելով կնքեցին զԳերեզմանատունն մինչեւ ցմիւս կիրակէն:

Եւ ըստ սովորութեանն, որ տաճկաց ուխտաւորքն գնացին ի Սէիտի_Մօսէն, եւ յետ դարձին` ապա միահամուռն զամենայն ազգաց նոր եկեալ ուխտաւորսն զոր գտին, բռնութեամբ վարելով ի Գետ_Յորդանան: Գնացին եւ եկին եւ եղեւ տաճկաց վկայութիւնն հաւատարիմ: Եւ յետ դարձին ի Յորդանանէն` հոռոմոց վաքիլնին փախուցին զամենայն ուխտաւորսն գաղտ` ի քաղաքէն, զի մի' տեսեալ զելանել ճշմարիտ լուսոյն ի հայոց Զատկին եւ երկմտեսցեն յիւրեանց երկաբնակ հաւատոցն եւ զճշմարիտ զրոյցն տարցեն իւրեանց աշխարհին:

Եւ յորժամ մերձեցաւ տօն Ճրագալուցի շաբաթին, ըստ սովորութեանց տաճկացն եկին սկիզբն աւուրցն շեխերն եւ մութավալին եւ պարոնի եւ զատուն մարդիկն եւ նստան առ դրան Սուրբ Յարութեանն եւ քննութիւն առնելով նորեկ ուխտաւորացն, որ չորս կարմիր կառնեն յամէն գլխէ` բայց ի աբեղայիցն: Եւ գնացին երեք ազգն, որք ընդ մեզ են հաւատովք ուղղափառութեամբ, թէպէտ օրինօք Քաղկեդոնին խմորեալ են սակաւ ինչ, ասորիք եւ խփթիք եւ հապաշիք: Գոհանամք զԱստուծոյ ամենագութ ողորմութենէն, որ ճշմարտութիւնն ամենայնի յաղթող ասաց Զօրաբաբելն, որ թեպէտ յառաջն կու յաղթի սակաւ ժամանակ, բայց յետոյ յաղթութիւնն կու արձանանայ: Տե'ս զճշմարտութեան շնորհքն, որ յամենայն ժամանակի ծռազատկի ասորիք միայն կու մնային ընդ մեզ, այլ այսմ ամի խփթիք եւ հապաշիք այլ դարձին ընդ մեզ, եւ զֆռանքահաւատ մարոնիքն այլ ասացին: Եւ յորժամ մտին այսքան ազգս միաբանութեամբ ի ներքս եւ ի հոռոմոցն ոչ ոք, բայց թէ ոմանք գաղտ մատնելով ի յահէ հրասիրտ հոռոմոցն, եւ յորժամ վճարեցան, փակեցին զդուրսն ըստ սովորութեան սահմանին. եւ պարոնին եւ ղատուն մարդիկն մտին եւ նստան ի սովորական տեղիսն` առ դրան Գերեզմանին, եւ չորս ազգս միասին շրջելով`ի բոլոր Գերեզմանին թափոր առնելով: Եւ յորժամ մերձ եղեւ ժամանակ լուսոյն, նախ ահագին որոտ եղեւ ի ներքոյ ի վեր, որ տաճիկքն այլ լսեցին, որ յայլ անցեալ ամացն չէր լսուեր ի բազմամբոխ խառնախաղինջ ժողովրդոցն դղրդմանցն եւ աղաղակացն, սակայն ի մեր վերնատանէն պարզ եւ յստակ կու լսուի, որպէս մեք լսեցաք բազում անգամ ի թագաւորաց նստոյ տեղացէն. այլ ի ներս ի վերայ Պատանատեղացն վերեւ մէկ խուց կայ, որ լուսարարին բնակութիւնն է, անտից այլ առաւել կու լսուի: Որպէս եւ անարժանս եւ ամենաշնորհ Դաւիթ եպիսկոպոսն` հին հայրապետն Յերուսաղէմայ, որ այս Գրիգորս ի նմանէ յաջորդեաց ի կենդանութեանն, նա եւ ես ձանձրացաք ի շփոթմանց ամբոխիցն, ասաց ցիս. ե'կ, երթա'նք նստինք ի ներքս, ի վերեւ Պատանատեղացն զրոյց առնենք, եւ յորժամ բերեն զլոյսն ի բաժանել, մեք յետոյ առնեմք, մեք շատ եմք առել եւ բազում ես հաներ եմ զլոյսն, եւ առաջին գալոյ անգամն քո` նախ դու առիր յիմ ձեռանէն. այս անգամ ի վերջոյ առնեմք: Եւ ի հարկէ գնացի զկնի նմին եւ նստաք վերեւ Պատանատեղոյն եւ հանդէպ Գերեզմանին: Անդ լսեցաք զահագնաշարժ որոտումն եօթն անգամ որպէս զալիք ծովուց եւ կոհակաց, որ գոռալով գնային կոհակքն մի զմիոյ զկնի դէպ ի Գողգոթայն եւ Խաչգիւտն ի վայր: Նա' զարմացաւ Դաւիթն մեծաւ զարմանալեօք եւ ասաց թէ` այսօր տեսաք նոր նշան. ահա' եօթանասուն տարու յաւել կամ, որ աստ եմ ծներ եւ սներ, այլ չէի բնաւ երբէք լսեր, թեպէտ որ սակաւ ձայն կու լինի յանդիման Գերեզմանին, այլ ոչ սոյնպէս ոչ էաք լուեալ` թէ ուստի՞ց կուգայ կամ յո՞ կերթայր: Արդ զայս յայն սակս գրեցի, որ մեծ նշանն այս է ծագման լուսոյն:

Եւ յորժամ բղխեաց լոյսն մեծապայծառ հրաշիւք եւ կախեալ եղեւ ի պատուհանէն ի վայր մարդաձեւ կերպացեալ, զոր ոմն ի մեծաց պարոնի ձայնելով զայլ ընկերսն եւ այլք օտարական հինգ տաճիկք թէ` այլ ժամանակ տեսե՞լ էք այսպիսի հրաշք, վասն Աստուծոյ վկայեցէ'ք առաջի ատենին որպէս տեսաք. ի մէնջ խապար կու խնդրեն վաղիւն: Եւ յետ այսպէս սքանչելի երեւմանս, յարուցեալ քակեցին զկնիքն եւ զհապաշն ի ներս մուծին եւ մեր Գրիգոր եպիսկոպոսն մտեալ եւ ապա` ասորոց եւ խփթոց առաջնորդ տեղացն զկնի նորա, եւ հանին զլոյսն եւ ամենայն ոք տարեալ յիւրեանց ժողովուրդն եւ յազգն, եւ ամենեքեան լուսաւորեալ պայծառացան մեծաւ ցնծութեամբ եւ ուրախութեամբ: Եւ հակառակասէր ազգն յունաց որոշելով ի սուրբ հօտիցն եւ զրկեցան յանճառ լոսոյն եւ սեւացան ամօթալի երեսօք ի գոյն այծեաց: Եւ բազումք ի նոցանէ յաշխարհական ուխտաւորաց ի բուն հոռոմոցն եկեալ անկեալ առ ոտս մեր Գրիգորին թէ` [մտանեմք] հնարիւք գաղտ ի մերոց հոռոմոցն, որ չզրկիմք ի տեսութենէ ամենապայծառ լուսոյն, միանգամ այլ ո՞վ կարող է գալ աստ. եւ նա գաղտ մուծեալ զնոսա ի ներքս եւ փափաքանաց հասին եւ լուսաւորեցան, առին մոմ եւ զպատան լուսով օծին եւ ուրախութեամբ գնացին յաշխարհն իւրեանց:

Այլ մեր յաղթարմայքն, որ ի մեր քաղաքէս գնացին, իւրեանց խելաց պակասութենէն եւ յանգէտ հպարտութենէն` իւրեանց երեսփոխան առաջնորդքն փախուցեր էին Ծաղկազարդի երկուշաբաթին, որ Գետ_Յորդանան պիտի գնալ, այլ սոքա յԸռամլան քշած, ոչ զայս ոչ զայն էին տեսեալ, այլ եկին զրկեալ յամենայնէ` չարչարացեալ մարմնով, չարդարացեալ ոգով, եւ երեք չորս աւուրբ յառաջ եկին ամօթալի երեսօք եւ այլ եւ այլ զրուց առնէին շաղփաղփական բանիւք եւ հայհոյէին զՄարկոսն թէ` այսպէս եւ այնպէս լիցի. մեր լուսիկն այլ բղխաց ւÿելաւ, Մարկոսն զկոլոփն ի գետինն էզարկ եւ զմորուսն ճողեաց եւ ճչեաց ուժգին ձայնիւ, որ մեր լոյսն խրտաց եւ յետ դարձաւ եւ շիջաւ: Ամենեքեան որ լուան զընդվայրհաչմունք նոցա, ծաղր առնէին զիւրեանքն, որ իւրեանց վերակացուքն այսպիսի սուտ համբաւովք հաւատացուցեր էին զսոսա եւ զայլ ամենայն աշխարհն, թերեւս յայտնելով նոցա զստութիւն, եւ զհնարիւք խաբէութիւն նոցա հրապարակագոյժ առնելով: Վասն այն պատճառացն սակին զայսպիսի ստայօդ զրուցերս չարահամբաւ առնէին եւ չարամահ առնել խնդրէին, զոր պահեաց աջն Անեղին, որպէս զԴանիէլ մարգարէն երկրորդ անգամ ի գբին ի մէջ քաղցեալ առիւծոցն եւ զերիս մանկունսն ի մէջ հնոցին: