Ժամանակագրութիւն

Յետ այսորիկ դարձեալ դարձայց յայնմ կարգի պատմութեանն, որ թվ. ՌԾԳ (1605) էր, յորժամ որ յԸստամբօլ եկաք ի Կաֆայէն եւ պատահեցաք մեծ վարդապետին Յակոբայ եւ պատմեցաք զամենայն անցս աղետից մերոց, զոր արարին կաֆացիքն ընդ մեզ ի տարապարտուց: Նա յոյժ աղեխարշեալ աւաղեաց, եւ անպատմելի խանդաղակաթ սիրով սփոփանս մխիթարութիւն արար մեզ, որ ըստ վարձու փոխարինի իւրոյ հատուսցէ Քրիստոս Աստուածն մեր զհանգիստն եւ զողորմութիւն. ամէն:

Եւ յաւուրսն յայսոսիկ ի յայսմ թվոյս ՌԾԴ (1605) եկն Ազիճուն եղբայր ջալալի Հասան պէկն ի յԸստամբօլս երեք հարիւր ձիաւորօք, որ այլքն կոտորեր էին ի պատերազմին, եւ հնազանդ եղեւ թագաւորին, եւ ետուն փաշայութիւն ի վերայ Պոստնայի ազգացն, եւ անդէն սպանին պոստնացիքն զինքն եւ ամենայն ջալալի զօրսն իւր վասն չարութեան իւրեանց:

Եւ յետ այսր գործոյ եղելոյ` լինելով մեր ընդ վարդապետին, կարծելով թէ գոնեա թերեւս ի հասանել ցաւագին բարկութեան թղթոցն, ապաշաւեսցեն եւ զղջասցին եւ գայցեն առ մեզ ի հնազանդութիւն եւ հայցեսցեն արձակումն ի կապից եւ ի բանդրանաց եւ խնդրեսցեն աղօթս եւ օրհնութիւնս ինքեանց եւ ամենայն աշխարհին, նա' բնաւ ամենեւին խապար չերեկ, բայց միայն զայն թէ` հերձուածող, յանառակ Մեսրովբ վարդապետն ստութեան եւ ոչ ճշմարտութեան` զբանադրանաց եւ զպատմաբար մեղադրանաց թղթերն կրակ կու վառէ եւ զայն կատաղի Սարու Սաֆարն եւ զայլ ընկերան իւր երեք անգամ ի վերայ հրոյն անցուցանելով զնոսա, իբր թէ ի հուր անցանելով ձեր, արձակեալ եղէք ի կապից անիծից եւ ի բանադրանացն, եւ վասն այնորիկ յանհոգս եղեալ նոցա, այլ ոչ եկին ի հնազանդութիւն:

Եւ մեք այլ աղաչեցաք զՊարոն միանձանց պետն եւ զհայրն սուրբ, զի ի միասին երթիցուք ի Սուրբն յԵրուսաղէմ եւ ի քաղաք թագաւորի մեծին Աստուծոյ: Նա ասաց թէ` թոշակ չունիմք եւ հինգ մարդ ունիմ, կարի յոյժ չքաւորութիւն կայ մեզ, վասն որոյ չեմք կարող գալոյ ընդ քեզ: Եւ ես աղաչեցի զաւագ երէցն մեծ աւագ եկեղեցոյն սուրբ Նիկողայոսի` զսրբասէր քահանայն զՏէր Նիկողայոսն վասն Պարոն հօր չքաւորութեանն եւ զպիտոյսն ամենայն որ վասն Սուրբ Երուսաղէմայ: Նա' այս Տէր Նիկողայոսս, որ յոյժ ջերմեռանդ սիրով կու գթայր ի վերայ մեր եւ նոցա, պատասխանի [ ետ] մեզ եւ ասաց թէ` վասն Աստուծոյ սիրուն եւ քո խաթրին համար թէ որ կարացի` նոցա ճանապարհի պաշար ճարեցի, որ բաւական լինի դոցա` լաւ, եւ թէ ոչ, նա' ես այլ կամ ունիմ որ կողակցովս երթալոյ յԵրուսաղէմ, երբ յորժամ չլինի դոցա բաւական պաշարն ճանապարհին, նա' ես տաց զիմ թոշակ պաշարն ճանապարհին Սուրբ Յերուսաղէմայ: Եւ իւր յամենայն սրտանց ջանիւն եւ Աստուծոյ ամենագութ ողորմութեամբն եղեւ եւ կատարեցաւ ի յողորմած կանանց եւ յարանցն ի յըստամբօլցեանց` վաղեկաց բնակցացս, միջնորդական յորդորմամբն Տէր Նիկողայոսին, որ եւ ինքն բազմապատիկ ողորմութեանն Աստուծոյ արժանասցի:

Եւ յետ այսորիկ` միաբան գնալոյ եղաք նաւով մեծաւ, որ ղալիոն ասեն, դէպ յԵգիպտոս, որ այժմ Մսըր ասի: Եւ յորժամ դեռ չէաք մտեր ի նաւն, խղճմտանք երեկ ի միտս վասն կաֆայեցեաց եղկութեանցն, եւ գրեցի նամակ հրամանի յիմ կողմանէն եւ ետու Յակոբ վարդապետին թէ` լինի որ զղջասցին ի չարեացն զոր գործեցին, եւ գայցեն առ մեզ աստ, եւ յորժամ ոչ ժամանել կարասցեն մեզ աստէն, նա' յայնմ ժամու ի մեր կողմանէ իշխանութիւն լիցի քեզ` զի արձակել ի կապանաց անիծիցն: Եւ ելեալ մեր նստելով ի նաւին առաջնորդութեամբ խնամոցն Աստուծոյ աջողակ հողմով գնացաք յԵգիպտոս:

Եւ յետ գնալոյն մեր եւ ի հասանել ցաւագին բարկութեան թղթերաց մերոց ի Կոզլովայէն ի Կաֆայն` ի մեծ եկեղեցին, զբանադրանքն ի տեարքն կուղարկեն, զմեղադրանօք գանկատի կոնդակն կու ընթեռնուն ի լուր ամենեցուն, յետ ընթերցմանն գնալով իւրաքանչիւր յօթեւանս իւրեանց: Եւ ի գիշերին յայնմիկ սկիզբն կու լինի երկանցն պատժոց, որ գալոց էր ի վերայ իւրեանց եւ աշխարհին, հուր անկանելով յայնմ եկեղեցոջն եւ եկեղեցոյ շինուածոցն ոչինչ վնասելով, այլ զամենայն հանդերձեղէն եւ զգրեանսն ամենայն այրել էր հուրն այն. եւ առ ժամն ոչինչ համարելով զայն նշան բարկութեանն Աստուծոյ: Յաւուրսն յայնոսիկ ի բազմառատ լիութեան գոլով ի քաղաքին եւ ամենայն աշխարհին, յանկարծակի եղեւ սով սաստիկ եւ սպառեալ եղեւ ամենայն բարութիւն քաղաքին, այնպէս թուեալ յաչս բնակչացն` թէ որպէս զբախմունք յորդահոս անձրեւաց հեղեղեաց զամենայն բարութեան լիութիւն նոցա, ոչ ի ծովէն զայր եւ ոչ ի ցամաքէն: Պատմեաց ոմն կաֆացի ալեւոր վաճառական եւ ուխտաւոր Յերուսաղէմայ թէ` առ վտանգին երեք նաւ ցորենի գալով դէպ ի քաղաքն, նա' յուժգին հողմ սաստիկ բախելով ընդդէմ երեսաց նոցա, ոչ ետ թոյլ ի քաղաքի նաւահանգիստն գալոյ: Բազում աւուրս տաժանեցան եւ ոչ կարացին յառաջ գալ, այլ յուսահատ եղեալ եւ լքեալ գնացին յաշխարհ: Եւ զամենայն ժամանակս բարկութեան սովոյն այնպէս էր. յորժամ նաւ ցորենոյ գալոց լինէր, նա' սաստիկ հողմ ընդդէմ շնչէր: Եւ սեբաստացի Ալեքսիանոս ոմն ընթերցող ասաց վասն յանկարծակի իսկոյն առժամայն լինելոյ սովին թէ` տեսեալ ենք եւ լուեալ, որ ի գալ սովոյն, օր ի վերայ աւուր, սակաւ սակաւ նուազութիւն կու լինի: Այլ ոչ այնպէս, այլ ի մին աւուր մինչ ի կէս օրն լիութիւն եւ առատութիւն, յետ կէս օրէն ի վեր այլ հաց ոչ ուրեք երբէք երեւցաւ, որ, ասաց թէ` ես հարկ պատուոյ ունէի առնել եւ կամէի յետ ինն ժամին կատարել. ի ժամ ճաշոյն դրանէ ի դրունս շրջելով տաշտիւ եւ խանիւ զհացն ի վերայ ուսոցն եւ գլխոցն, աղաղակէին թէ` առէ''ք: ասացի թէ` թող կենայ որ երեկոյին թաժա առնեմք: Երբ երեկոյ եղեւ, կամեցայ թէ առնեմ ջերմ հաց, նա' այլ ոչ գտի բնաւ ուրեք, եւ բազմականքն սակաւ դոյզն հացիւ ջամբեալ զկերեկուրսն` ելեալ գնացին: Եւ այն եղեւ սկիզբն սաստկութեան սովին. տեւեաց զերիս ամս, որ բնաւ այն երեք ամն անձրեւք ոչ տեղացի յերկիր եւ ոչ թողին հակառակութիւնք հողմոցն ընդդէմ բախելոյ ի հրամանէն Աստուծոյ` նաւաց ցորենոյ գալոյ: Եւ ի սաստիկ սովոյ յերկարութեամբ զօրանալոյն` ցրուեցաւ ամենայն բազմութիւն ժողովրդեանն հայոց եւ տաճկաց, որ անդ հաւաքեալ էին գալով յայնկոյս ծովոյն, որ օթայախացիք կոչէին իւրեանքն կաֆացիք: Եւ ի լինել սովին` ոմանք յԸստամբօլ եկին եւ ոմանք ի Թրակիայ, որ Ուռումէլ ասի, ի Վառնայու անցանելով` մինչեւ ի Պէլըրղատ, մինչեւ ի Պուղտանաց աշխարհն եւ ի Լեհացն: Եւ այլք բազումք` ի յԱնատօլ ի կողմն Նիկոմիդացւոց եւ Բութանացւոց եւ Ասիացւոց, սփռելով ի մեջ օտարասեռ ազգաց, բուծանելով մինչեւ ցայսօր խնամօքն Աստուծոյ:

Եւ յետ այսր գործոյ եղելոյ յարդար իրաւանցն Աստուծոյ, նա' յետ այսքան սաստից պատժոց եւ ցուցական նշանի եղելոյս, ո'չ զարթնուին ի խոր քնոյ յիմարութեանցն, եւ զգալով թէ վասն ո՞յր աղագաւ է պատիժ արժանի պատուհասիցս ի վերայ ինքեանց եւ աշխարհին, մինչեւ պատժապարտն եւ գլուխն չարեաց չարաչար կործանումն եղեւ ամենայն տամբ իւրով ի սատակչաց ոմանց` այն Սարու Սաֆարն, որ ինն ոգով խողխողեալք եղեն, զոր հայցեմք ի Տեառնէ, զի ոչ համարեսցի հոգոց նոցա այլ մեղս զոր մարմնով կրեցին:

Յետ այսորիկ ապա լրջացեալ յիմարական գինարբութեան թմրութեանցն եւ զարթելով ի խորութենէ քնոցն, եւ ապա գիտացեալ զանաչառ վրէժխնդրութիւն դատաստանացն Աստուծոյ, որ դատեաց զնոսա, եւ ապա ի մի վայր ժողովեալ եպիսկոպոսն ծերն` Խաչատուր անուն, որ սրբակաց ասացին, եւ մեր ոչ տեսեալ զնա, զգուշացուցանելով նոցա վասն մեր տարապարտ անարգաբար եւ թքալից հարկանումն եւ հալածումն, եւ զգիր անիծիցն ի վերայ աշխարհին առ ոչինչ համարելոյն սակս եղեւ այս ամենայն ցասմունք եւ պատուհասք: Եւ մեք այլ զայնքան ժամանակն յամելով յԵրուսաղէմ, որ չեն ձեռնհաս մեզ եւ շուարեալ կու յափշին, չեն գիտեր զինչ առնեն: Մի ոմն յառաջեալ ասաց յիւրեանցմէն թէ` ես յԸստամբօլ լսեցի, որ Յակոբ վարդապետին վաքիլութեան նամակագիր է տուել վասն մեր: Ոնց լսելով նոցա յառնէն յայն, կու կոչեն զմեր սիրելի Խօճայ Պաղշին եւ կու պաղատին նմա թէ` հարկ եղեւ քեզ գնալ ի Կոստանդիանուպօլիս, լինի թէ այն վարդապետն եկեալ է յԵրուսաղէմայ, եւ թէ ոչ է եկեալ` Յակոբ վարդապետէն առնուս, որ նորա վաքիլ երաշխի է, գիր արձակման եւ նամակ օրհնութեան առնուս, եւ գաս, որ արձակինք ի կապից եւ ի բանադրանաց ամենայն երկրովք եւ բարձցի ցասմունք եւ ամենայն պատահարք յաշխարհէն մերմէ: Եւ գրելով Խաչատուր եպիսկոպոսն բանս զղջականս առ մեզ եւ առ վարդապետն Յակոբ, եւ եկեալ Խօճայ Պաղշին ի յԸստամբօլս եւ ոչ գտանելով զմեզ, այլ զվարդապետն Յակոբ: Եւ տուեալ զգիր զղջանաց մեղայիցն եւ զյըղձանացն ի վարդապետն, եւ բազմաց թախանձելովն, գրէ վարդապետն արձակման եւ օրհնութեան եւ տայ ի Խօճայ Պաղշին: Եւ յորժամ տարեալ զգիր արձակմանցն եւ օրհնութեանցն ի Կաֆայ քաղաք, եւ յորժամ ընթերցան, յոյժ ուրախ եղեն ամենեքեան, եւ առժամայն տեղեաց երկին զանձրեւ սաստիկ յոյժ, եւ յայնմ հետէ դադարեցան ամենայն ցասմունք պատահարաց: Եւ յայնժամ ետ երկիր զպտուղ իւր եւ եղեւ լիութիւն ամենայն բարեաց եւ ամենեքեան գոհանալով փառաւորեցին զՀայր եւ զՈրդի եւ զՍուրբ Հոգին այժմ եւ միշտ: