Ժամանակագրութիւն

Մեր վարդապետն Սրապիոն Բաբերդցի ի յՕձատեղի գեղջէն, որ քար կայ ի վերոյ գեղջին օձի նման, նորա անուամբն կոչելով Օձգեղ, սա աշակերտեալ սորին ամս բազումս եպիսկոպոս գոլով եւ զամենայն արտաքին հանճարս իմաստասիրաց ոճով եւ վարժ եւ հմուտ աստուածաշունչ սուրբ գրոց եւ նոցին մեկնչաց լինելով, առեալ էր հրաման քարոզելոյ եւ եկեալ գնայր յաշխարհ իւր ի Բաբերդ, ոչ զոք ունելով ընդ իւր սպասաւոր կամ աշակերտ անուն, լոկ միայն ինքն լինելով եւ մեր Կամախոյ քաղաքի ժամակոչն եդեալ էին առաջնորդ ճանապարհի: Եւ մեք էաք ի նոյն ժամն ի գիւղն, որ Ալփոշի կոչի, ժամարարութեան աղագաւ, եւ ի տունն յայն, որ ժամապատիւն էր, եկն ժամակոչն թէ` վարդապետ երեկ, եւ ոչ գիտէաք զոք ի վարդապետաց բայց յԵրզնկացի Ղազարէն: Եւ յանկարծ եկն ոմն մարդ եւ նստաւ ի մսրանոցին վերայ. ասաց ժամակոչն թէ` ահա' սա ինքն է վարդապետն, եւ ելեալ մեծարանաւք շարականաւ բերեալ նստուցաք ի մեծ մճլըսին եւ երեք օր եկաց անդ, զտիւ եւ զգիշեր հետամուտ եղեւ մեզ կոչել յաշակերտութիւն: Եւ զմեզ Պարոն Ճգնաւորն, որ մեզ հայր էր անուաներ, նա յորդորէր զմեզ ի յաշակերտութիւն սուրբ գրոց եւ կամ ունէր տանիլ մօտ Ղազար վարդապետին, որ եղբայրագիր էր եղեալ իւրն որ նորա վարդապետութեան պատճառն այլ սա էր եղեր, եւ խիստ փափաք ունէր զմեզ առ նա տանիլ:

Եւ մինչ ի յայս խորհրդոցս վերայ կայաք, նա' այս մեր Սրապիոն վարժապետս պատահեցաւ, որ ի նոյն ժամն եպիսկոպոս գոլով` աշակերտեալ էր գրոց ի վաղ ժամանակաց հետէ եւ մեծաւ հրամանաւ վարդապետէր, եւ մեք այլ ի բազում թախանձելոյն չկարացաք չէ ասել, այլ ի հարկէ աղաչանացն եւ պէս պէս խոստմանցն, ի յամօթոյ եւ ի հարկէ հնազանդեցաք հրամանացն եւ գնացաք զկնի յԵրզնկան, ի գեղորէքն եւ ի քաղաքին շրջելով զկնի: Եւ ինքն գնալ կամեցաւ յերկիրն ի Խախտիս եւ ես աղաչեցի գնալ ի վանս Սեպուհոյ դամբարանի Լուսաւորչին. գիրք կանոնաց կայր կիսակատար, գրեմք եւ կատարեմք եւ տամք ի տեարսն, որ Յակոբ անուն եպիսկոպոսի էր ծերունոյ` վանացն առաջնորդին: Եւ հրամայեաց գնալ, եւ գնացի կատարեցի եւ ետու ի յեպիսկոպոսն: Եւ յորժամ հրաժարեալ գնալ կամեցայ, կամէին բռնութեամբ եւ պէս պէս հնարական բանիւք արգելուլ զմեզ վանացիքն, վասն բազում իրօք պակասութիւն կու լինէր իւրեանց մեր գնալովն: Եւ Պարոն Ճգնաւորն այլ շատ մեղադիր եղեւ թէ` ես զքեզ մօտ Ղազար պիտէր տանէի, որ մեր էր եւ մօտահաս, վասն է՞ր այդպէս արարեր: Նա' ասացի թէ` Աստուծոյ կամաւն այսպէս աջողեցաւ մեզ, աղաչեմ զձեզ, մի' արգելուք զմեզ գնալ ընդ ուղիս մեր: Եւ ելեալ լալով ողջունեալ հրաժարեցաք գնալ ի յԵրզնկա քաղաքն եւ անդ գտաք հայ ընկերք ի Բաբերդու քաղաքէն եւ գնացաք հետիոտն, որ բնաւ երկու աւուր ճանապարհ գնացել չէի ուրեք բնաւ երբէք: Նա' շատ նեղութիւն կրեցի ի ճանապարհին վասն սաստիկ ձմերան օդոյն եւ յերկարութեանն, որ մնացի ի մէջ լերան ձիւնամիջին, որ մէկ քրիստոնէ մի յետ դարձաւ եւ եկեալ եգիտ ի մէջ ձեանն եւ կալաւ զաջոյ ձեռանէ իմմէ եւ հաց ջամբել ետուր եւ զօրացոյց փոքր մի եւ ձեռս բռնելով մինչ յերեկոյն հազիւ հասոյց ի Սանթա գեղն. Տէր Աստուած վարձահատոյց լիցի իւրն ըստ վաստակոյ իւրոյ. ամէն: Եւ ի միւս օրն Նահապետ աբեղ կայր ի գեղջն, առեալ տարաւ ի վարդապետին գեղն: Եւ մինչ մեր գնալն, վարդապետին գլուխն շատ փորձանք էր եկել ի յանօրինացն: Ի մեծ պահոցն կիրակէին կու քարոզէ թէ` գողբակ մի' նստիք, եռեւտուր եւ վաճառ մի առնէք, զի շատ ցանրագոյն մեղանք է: Նա' յորժամ որ այսպէս կու հրամայէ, կու լսեն մեծ եւ փոքր հայոց ազգն, որ տաճիկ սակաւք են, յորժամ կու փակեն զամենայն խանութներն եւ կու արգիլեն զառեւտուր վաճառոյն եւ ի հեռի տեղաց գալով սովորաբար ի վաճառել եւ ի գնել եւ եկեալ լցին զքաղաքն: Եւ յազդմանէ չարին գայ Արզրում փաշային մուսալլիմն բազում հեծելազօրօք ի յԸստամբօլէն, գնալ յառաջ նստելով ի տեղի փաշային. եւ վաստակեալք մարդ եւ ձի ի ճանապարհին, պիտոյ է նոցա բազում իրք ի վաճառաց, եւ ձիոցն բոկանալոյն` նալ եւ բեւեռ, եւ զինչ տեսին եւ խնդրեցին` ոչ գտին, եւ ելեալ ֆալախովք բրածեծ արարել զով ոք որ գտանիցեն եւ ով որ պատահեալք են ի հայոց: Նա' հայերն առ ահի եւ զերծանելոյ աղագաւ զվարդապետն կու մատնեն թէ` նա' արգիլեաց զմեզ մէկ սեւագլուխ քաշիշ մի նոր եկեալ: Եւ որոնելով կու գտնուն եւ կու ըմբռնեն, որպէս հրեայք զՏէրն, առեալ տարան առ դատաւորն, որպէս զՏէրն առ Պիղատոս, եւ դատաւորին նախ հարցանելով թէ` դո՞ւ ես որ եկեալ ես ի ֆռանգ Մաճառաց երկրէն եւ թուղթ բերելով ի նոցանէն թէ` դուք զկիրակէն պահեցէք որ մեր սրոյն օգնութիւն լինի եւ հատու, որ զթուրքն կոտորելով ի միջոյ բառնամք: Այսպէս էին ծանուցեր քաղաքին չար թշնամիքն տաճիկքն. եւ վարդապետին ասելով` ոչ գիտեմ զինչ ասես, այլ իմ զՍեբաստիա ի վայր ոչ եմ տեսել: Եւ դատաւորին հրամայելով երդուիլ յիւրեանց ղուրանին, եւ վարդապետին յիշելով զտէրունական հրամանն, ոչ կամելով երդուիլ, այլ խորհելով ի մտի յանձն առնուլ զնահատակութիւնն եւ մարտիրոսանալ վասն Քրիստոսի: Եւ յորժամ տեսին չար ոսոխնին որ չկամեցաւ երդուիլ, ի կարծիս եղեն եւ զաղաղակ բարձին առհասարակ առ դատաւորն թէ` տե'ս որ զոր ասեմք իրաւ է, զի ահա' վասն սուտ դոլոյն ոչ կամի երդուիլ: Եւ տօլվաթաւորք քաղաքին դժուարանալով ընդ վարդապետին թէ` ահա' որ դուն ոչ կամիս վասն իրաւ լինելոյդ երդումն առնուլ, այլ դնել ի մտի քում զնահատակութիւնն, բարիոք է վասն քո, բայց յետ քեզ ո՞րքան վնասք մեծամեծք եւ հալածանք լինելոց է ընդհանուր հայոց ազգացս, մանաւանդ սեւագլխոց. փոխանակ գովութեանն` քեզ նզովք եւ յիշոցք ասեն քեզ ամենեքեան: Եւ վարդապետին խորհելով զբանն զոր ասացին նոքա, որ վերջն չարգոյն է քան զիւր կամելն, նա' յառաջ եկն եւ երդուաւ յիւրեանց ղուրանն եւ ապա հրաման ետ դատաւորն գնալ արտաքս առանց դատապարտութեան:

Եւ յորժամ տեսին գազանաբարոյ արեան ծարաւիքն, որ անդատապարտ զերծաւ վարդապետն, միաբանութեամբ գնացին առ մուսալլիմն չարախօս լինելով զդատաւորէն թէ` վասն հայերաց խաթրին երես արար դատաւորն եւ արձակեաց զնա խաղաղութեամբ եւ ոչ ետուր ի ձեռս մեր: Եւ յորժամ լուաւ զաղաղակ նոցա մուսալլիմն, բարկութեամբ առաքեաց զօրականս ընդ նոսա` գտանել զնա ուր եւ իցէ. եւ նոքա ելեալ ի բռնաւորէն` զամենայն եկեղեցիքն որոնել, այլ վարդապետն ղօղեալ էր ի դպրատունն մանկանց, գոնեա ոչ կարէին գտանել: Նա' եղբայր վարդապետին, որ Գինէոս ասէին, գնալով ստիպով հանել արտաքս թէ` ե'լ ե'կ որ գնամք ի մեր գեղջն, վասն երկորեակ աղայիցն ուժովն, թերեւս ոչ կարեն գալ անդ մտանել: Եւ ընդ ելանելն արտաքոյ, պատահեցան որոնող թշնամիքն եւ առժամայն ըմբռնեցին եւ կալեալ տարան առ բռնաւորն, որ եւ նա ծարաւի էր արեան վարդապետին, վասն խափան առնելոյ վաճառացն յաւուր կիրակէիցն: Եւ յորժամ տարան առաջի նորա յատեան, կրճտեաց զատամունս իւր եւ հրամայեաց գան հարկանել, եւ յորժամ արկին ի մէջ ցեխուտին, զի ի ձմերայնի աւուրց էր ի յաղուհացի պահոցին, եւ յորժամ ի վայր արկին, նա' տետր ինչ ի վայր անկեալ ի ծոցոյն, եւ նոքա ի վեր առեալ ասեն. ահա' այս է գիրն, զոր բերեալ է ի մաճառիցն: Վասն որոյ զայս բան ասէին, որ յայնմ ժամանակին սաստիկ պատերազմ էին թուրքաց ընդ մաճառացն. եւ վարդապետին ասելով թէ` ոչ միայն այդ մէկ տետրդ է առ իս գիրք, այլ ուղտաբեռն յաւել գիրք ունիմ: Եւ այլ զրուցատրութիւն առնել ոչ ետուն, այլ գան հարին եւ արկին ի բանտ եւ կապեցին ի սիւն մի հաստ պարանօք եւ ձեռս ի յետս եւ բացագլուխ, եւ հրամայեաց զի վաղիւն ի հուր այրել եւ ի քրիստոնէից բնաւ ոչ թողլով առ նա: Յորժամ ըմբռնեցին բայց յերկուց սարկաւագացն` Սիմէոն եւ Ղազար անունք, որ ի ներքի թեւին մտին վարդապետին եւ ոչինչ համարելով զհարկանումն բրոց եւ ձեռաց եւ բըռոց եւ մուրցաց եւ թողացուցին զնոսա, ասելով ընդ նմա այրել: Եւ տեսին որ չէին թողուլ զոք ի հայոց մօտ գնալոյ առ վարդապետն, ոմանք որ ջերմեռանդ սէր ունելով ընդ վարդապետին, գնալով ելին ի տանիս բանտին եւ զինքեանս ընդ երդն ի վայր արկին վեց եօթն մարդ եւ չարչարակից լինելով ընդ նմա եւ մխիթարէին զնա ի վշտացն եւ աղաչելով զբանտապանսն եւ կաշառելով, զի թուլացուսցեն զձեռաց կապանսն որ յետս, զի դառնակսկիծ ցաւէր, որ պինդ էր քան զամենայն կապանսն, եւ նոքա լուեալ վասն կաշառոյն` թուլացուցին սակաւ մի: Եւ քաղաքին տօլվաթաւոր հայերքն այսր եւ անդր գնալով ի դրունս մեծաց քաղաքին եւ աղաչելով զնոսա եւ միջնորդ արկանելով եւ բարեխօս, որոյ եկեալ նոցա ընդ լուսանալ առաւօտին եւ աղաչելով զբռնաւորն զի արձակեսցէ զվարդապետն, եւ տուգանօք երեք հարիւր դուրուշ տալով հազիւ կարացին հաւանեցուցանել զբռնաւորն եւ ապա արձակեալ ազատեցաւ ի բռնութենէ անօրինացն շնորհօքն Քրիստոսի, որ եւ այս եղեւ ի թվին ՌԽԶ (1597):

Եւ յետ սորա եկաց ամս բազումս եւ շինեաց կամուրջ ի վերայ Ջորոխ գետոյն յիւրեանց գեղջն, որ իւրեանց հայրենիք էր լեալ, ասելով թէ` ի պատճառս սորա եղէ վարդապետ, որ մեր մեծ պապն յանձնեց առ իս ի ժամ մեռանելոյն մեծաւ երդմամբ, որ ի հինգ ամն հազիւ կարացաք կատարել քարակրով եւ մեծ ջանիւ, որ առաջի նախնիքն փայտիւ հազիւ կարէին շինել, որ տասն տարի չէր գնալ:

Եւ յետ այսոցիկ երկու անգամ յԵրուսաղէմ գնաց եւ խիստ կարի առաւել սաղմոսասաց եւ ծունր դնող եւ հեզ եւ խոնարհոգի եւ արդարախօս, բայց խիստ ժլատ բարուք էր եւ չունէր խնամակալութիւն եւ գութ հայրական առ աշակերտեալսն եւ առ այլ ոք ի վանականսն, բայց ի մեռանելոյ մօտ ժամանակին շարժեալ յԱստուծոյ խնամոցն ամէն վանօրէիցն մէկ մէկ բոլոր զգեստ պատարագի յիշատակ ուղարկեալ է ամենայն վանորէիցն բայպուրտեցւոց, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: Եւ ի մեռանելոյ մօտ ժամանակին, որ թվին ՌՀԶ (1627) լինելով կու գնայ ի Ծանեխայ եւ անդ ցաւ մահու դիպելով ի սակաւ աւուրս բարիոք մահուամբ առ Աստուած փոխելով եւ թաղելով ընդ մեծ պապին մերոյ Աստուածատուր վարդապետին հանգստարանի, որ եւ ցօղ օրհնութեան ցօղեսցէ Տէր Աստուած յոսկերս նոցին եւ բուսուսցէ յօրն վերջին. ամէն: