Ժամանակագրութիւն

Եւ ուղարկեալն` իւր Բարսեղ աշակերտն էր ի Կաֆայ: Թվ. ՌԾԳ (1605) էր, որ պատահեցաք այս Բարսեղ վարդապետիս ի Կաֆու Կոզլով քաղքին, որ ի մեծ քաղաքէն Կաֆայու էր եկեալ, հալածական լինելով ի սուտ եղբօրէ ումեմնէ` Մեսրովբ անուն անառակէ, մատնելով դատաւորին եւ փաշային թէ` չաշուտ եւ լրտես մի եկեալ է ի Կարմիր գլխոյն, համ այսչափ դրամ կու խնդրէ ի հայերացն, որ Շահին տանի: Այսպէս մատնութեան զրոյց կասէ, ըմբռնել կուտայ, շատ մի դրամ տուժինք կառնեն, միջնորդականաց աղաչանօքն հազիւ կու զերծանի:

Եւ անդ ի Կոզլով քաղաքն եկեալ եւ պատմեաց մեզ զամենայն անցսն իւր զորպէս եղեալն եւ մեք այլ զայն լուեալ ոչ կամեցաք երթալ անդ ի մէջ հակառակորդ թշնամեացն, զոր յառաջագոյն չունէաք կամ երթալոյ, վասն այնորիկ դարձաք ի Պալըխլի քաղաքէն, յորժամ լսեցաք զգժտութիւն եւ զանհամութիւն նոցա եւ եկաք ի Կոզլով նաւելով ի Կոստանդինուպօլիսն: Նա' չետուն թոյլ Բարսեղ վարդապետն եւ այլք ոմանք` թէ Կաֆացիք, թէ մեր տեղացիք եւ ծերունի եպիսկոպոս մի ի մեր երկրէն` ի Կալամիս գեղջէն, որ ի Վարդենից վանացն հայր էր ի վաղուց հետէ, նոքա միաբանութեամբ ընդ վարդապետին մեծաւ հարկիւ ուղարկեցին զմեզ ի մեծն Կաֆայն եւ ոչ ի կամաց մերոց: Վասն այնորիկ կամեցաւ վարդապետն զգնալս մեր, զի յանդիմանիցեմք զնոսա վասն չարաչար մատնութեանն զինքն եւ անընդունակ առնելոյն եւ հալածանացն:

Եւ գնացաք կառօք երիվարացն չորից աւուրց ճանապարհ եւ հասաք մեծաւ տաժանօքն ի Կաֆայն, որ ի գնալն կառավարն մէկ անօրէն յանաստուած հայ մի էր, չար մտօք եւ ապական խորհրդովք կամ ունէր զմեզ որոշել ի յընկերակցացն եւ թիւր ճանապարհաւ տանել յայլ երկիր: Ես եւ տէր Սիմէոն աշակերտս իջաք ի կառացն եւ սկսաք` հետիոտն ընթանալ հետ ուղեւորացն: Ամենեքեան ճանապարհորդքն ասացին մեզ թէ մի' գնայք ընդ նմա, զի չարութեամբ է խորհուրդ նորա ընդ ձեզ: Քանզի հազիւ զերծաք ի նմանէն, ոնց որ ի մուտն որ գնացաք, այն չար հայն եւ ոչ_քրիստոնեայն ոչ կամեցաւ տանել զմեզ ի ներքս ի քաղաքն, այլ արտաքոյ քաղաքին մէկ մահալա թաղ հայք կային, որ Քաշօտ ասեն, ի մէջ թիւնաւորաց իժից եւ քարբից առաւել չարեօք քան զինք: Եթէ քահանայք եւ թէ աշխարհականքն բնաւ ընդ մեզ խօսել ոչ կամեցան եւ ոչ հարցուկս եղեն թէ` ուստի՞ էք կամ ուստի՞ գայք կամ ո՞վ ոք էք դուք: Վասն չարութեան սրտից իւրեանց ոչ կամեցան հարցանել կամ տեղի իջեւանի պատրաստել կամ մէկ նկանակ հացի կամ բաժակ մի ջրոյ: Այնպէս անընդունակ լինելով ի նոցանէ, ննջեցաք ընդ զայն գիշեր: Ընդ լուսանալ առաւօտին գնացաք յեկեղեցին ի ժամ եւ յորժամ որ ասացաք զժամերն, որ Յինանցն էր եւ օրեր Սուրբ Յարութեան, երբ որ ի ճաշու ժամին հասաւ, այլ ո'չ կամեցան ասել, թէ քառասունք կու կատարի, ընդ պատարագին կասենք զողորմեայքն: Մեք այլ ասացաք թէ` բարիոք է, արձակեցաք զժողովն եւ մեք ընդ նոսա գնալով ի յօթեւանն օթեցաք ի գիշերին:

Մէկ անմազ մանկագոյն աբեղայ` Խաչածուրր անուն յիւրեանցմէն եւ ոչ օտարական եկն ոք` նշխար կու շինէր եւ թթուաբար եւ խրոխտ բանիւ կու զրուցէր հազիւ ընդ մեզ, եւ էառ զհայս նշխարոյն գնալով ի հասուցանել, եւ մեր մնալով նոցա` թէ կուգան ի պատարագ կու ձայնեն զմեզ, զինչ լսեցաք` որ ձայն պատարագի կուգայ, հարցուկս եղէ մերձ եղելոցն մեր թէ` զի՞նչ են այս ձայնք. նոքա ասացին թէ` ի պատարագ են սկսեր, եւ մեք այլ առանց կոչմանց ելեալ գնացաք յեկեղեցին ի պատարագն ի չարահոտն յայն: Եկեղեցին ուրիշ եւ այլ ժամատուն արտաքոյ, որպէս զամենայն Հայաստանեաց ընդհանուր եկեղեցիսն, եւ ի քահանայից ոչ ոք կան ի ներս եւ ոչ ի սարկաւագաց կամ ի զպրաց ոչ զոք տեսանելով, բայց միայն ի պատարագողէն: Պշուցեալ նայելով դէպ ի ներս յեկեղեցին, նսեմ գոլով մէջ եկեղեցոյն, այլ միայն մէկ մոմիկ փոքրիկ կու վառի ի վերայ սեղանոյն, եւ այլ ներսն խաւար եւ նսեմ: Հարցայ թէ` ո՞վ է նա որ միայն կու խառանջէ իբր զմոխրաթաւալն. ասացին թէ` ժամարարն է, ինքնին կառնէ զսպասաւորութիւնն, թէ' քարոզ է, թէ' աղօթք պատարագի: Եւ մեք ասացաք թէ` այդ ի՞նչ անկարգութիւն է, որ կառնէք դուք. այսչափ քահանայք կայք, անճարակ չէք. թէ անճարակութիւն այլ լիցի, չէ պարտ ու չենք տեսեր եւ կամ լսեր բնաւ ուրեք երբէք` ոչ ի գիւղ եւ ոչ յագարակս եւ ոչ ի քաղաքի, ոչ ի վանք եւ ոչ յանապատս, բայց միայն ի ձեզ: Յետ այսքան բանից ուղարկեցի զտէր Սիմէոն աշակերտն մեր ի ներս ի սպասաւորութիւն ի տեղի աւագ սարկաւագի: Նա' չարահոտ պատարագիչն ոչ կամեցաւ զսպասաւորութիւնն, այլ մարտնչէր եւ ոգորեր, ասելով թէ` իմ ուսուցիչն եւ օրհնիչն այսպէս ուսուցին, այլդ ո՞վ էք: Տէր Սիմէոն մտիկ ոչ եղիր նորա վայր բարբանջմանցն, կատարեաց զսպասաւորութիւն եւ յետ պատարագին ի լուանալ մատանցն մեղայ ասաց տէր Սիմէոնն չար պատարագչին եւ իջան ի վայր եւ եկին ի դուրս: Եւ գնացաք ի տեղի մեր ոչ գիտելով մեր զոխակալ խորամանկութիւն սրտից չարահոտ պատարագչին եւ այլոց նենգաժոտ չար քահանայիցն: Եւ ասացին ընդ մեզ թթուաբար թէ` զրկենք զժամարարն, որ երթայ վանացն եպիսկոպոսին ծանուցանէ եւ քահանայիցն եւ երեսփոխանացն, որ գան տանին ի ներս ի քաղաքն: Եւ ելեալ ի դուրս ի խցէն, զմեր ասպապ ներքեւարկն ի մեզ ետուր եւ փակեաց զդուրսն ընդդէմ մեր, էառ զբանալիս եւ գնաց, եւ մեք մնացաք ի մէջ բակին: Եւ դիզափայտ կայր, գնացաք տեղ սփռեցաք ի վերայ դիզափայտիցն եւ նստաք նայեցաք մինչ ի յետինքն խապրի կու հայիմք, չերեկ ոչ ինքն եւ ոչ այլ ոք, բայց միայն այն մեր նստած եկեղեցւոյն աւագուռէցն` Պետրոս անուն` կուգայ երբեմն, փնչատելով կերթայ յերկայնութիւն բակին եւ կուգայ եւ բնաւ երբէք հետ մեզ չի խօսիլ: Զրուց կու հարցանեմք, բնաւ պատասխանոյ արժան չի առնոյր. այսպէս ողորմելի դիմօք կամ շուարեալ: Զինչ տեսնումք` որ յինն ժամին եկն այն Խաչատուրն վռազ, գնաց մտաւ ի յօտայն եւ ի մօտ մեզ չերեկ եւ ոչ պատասխանի արար մեզ, այլ ճաշոյն ոխն ի սրտերն լինելով եւ ի գալոյ ժամին եկած օրն այլ յօժարութեամբ եւ սիրով չընդունեցան, որպէս գրեցաք յառաջագոյն: Նա' միախորհուրդ լինելով, զայն չարն ուղարկել էին ի չարախօսութիւն եւ ի մատնումն որպէս զՅուդայն, առեալ ընդ իւր զոմն ի չարագլխոցն Սարու Սաֆար անուն` գլխաւոր եւ բռնաւոր ի վերայ ամենայն եկեղեցեացն եւ եկեղեցականացն եւ նորոց եկելոց աղքատ ժողովրդոց եւ քահանայիցն հայոց, եւ մեր բնաւ ոչ լսելով զնմանէն: Նայեցաք դէպ ի դուրս, որ երկու գտակաւոր ալէխառն մարդիկ նստեալ կան ի վերայ քարանցն, մէկ մէկ բիր ի ձեռաներն, կարծելով մեր թէ գոնեա քահանայք իցեն, եւ երբեմն ի վեր ելանելով կրկին նստելով: Այլ նոքա ի մեզ հարկանել եւ բրածեծ առնել եւ ի հալածել են եկեր, որ ոչ ի յայն եկեղեցին եւ ոչ ի քաղաքն մուծանել, որպէս արարին իսկոյն: Ապա դարձեալ ուժ առին ի միմեանց եւ դիմեցին բարկութեամբ որպէս զկատաղի չար գազան ի վերայ մեր: Յորժամ որ եկին ի ներս յանդիման լինելով մեզ, մեք այլ յոտն կացաք, չգիտելով մեր զչար խորհուրդ նոցա եւ ակն ունելով մեր ողջունել զմեզ եւ աջ համբուրելով ի համբոյր սրբութեան եւ հարցանել զվիշտն ի ծովէ եւ ի ցամաքէ: Նա' ոչ ողջունական հարցումն եւ ոչ այլ ինչ ի մխիթարական բանից, այլ յուշգին ձայնիւ, մեծաւ ցասմամբ սկսան կատաղի բարուք բարկութեամբ հարցանել թէ` ո՞վ իցէք դուք եւ կամ ուստի՞ էք եւ կամ ո՞վ առաքեաց զձեզ: Եւ մեք այլ ողոք պատասխանի տուեալ հեզիկ ձայնիւ ասելով թէ` յերկրէն Խախտեաց ենք եւ այժմ ի Տրապիզոն Պոնտոսէն ենք ի գալ եւ ի Քրիստոսի հրամանէն առաքեցաք, ըստ այսմ որ հրամայէ ի սուրբ աւետարանին ասելով հանապազօր ի լսելիս մեր թէ` Որպէս առաքեաց զիս Հայր եւ ես առաքեմ զձեզ, գնացէք եւայլն: Յորժամ ասելով մեր զայս, սկսան ի հայհոյութիւն եւ յանարգութիւն եւ աղտեղութիւնս նախատանաց, եւ երեք անգամ թքեց ընդ երեսս մեր լիրբն` ջհուտնե'ր, ջհուտնե'ր ասելով, եւ կու մնայր թէ մեք այլ բարկութեամբ ընդդէմ պատասխանի առնէաք բանիւք անարգութեան, որ հարկանէին բրաւք: Նա' Տէր Միածինն մեզ համբերութիւն շնորհեաց ի չար ժամոյն, որ յողոք պատասխանոյն անցել, այլ ոչինչ չխօսեցաք: Մեր տէր Սիմէոնն յառաջ գնալով, աղաչական բանիւք ասաց. ա~յ խոճայք, ի՞նչ վնաս արարաք ձեզ, դեռ մէկ օր ենք եկեր, ի ձեզանէ հաց եւ ջուր չխնդրեր, վարդապետ ձեզ չար բան չէ ասեր կամ անիծեր զոք կամ հարկաներ անարգութեամբ: Զայս ասելով` թէ գոնէ թերեւս հանդարտեսցին եւ լռեսցեն ի բարկութենէն եւ հանգչել ի սրտմտութենէն: Նա' որպէս զօձի խցեալ էին զականջներ, որ ոչ լսէին զձայն թովչի աղաչողացն: Եւ առին ի մէնջ զխեղճ աբեղան եւ անխնայ հարկանէին բրօքն եւ ոմանք աքացի եւ ոմանք մուրցացի ու ծղացի թէ` ասացեր դեռ չէ անիծաներ զձեզ կամ վատ ասեր. վա՞տ այլ պիտի ասէ կամ անիծէ: Ես այլ սիրտս չլռեց, աղիքս գալարեցաւ, ի դիզափայտիցն ի վայր ոստեայ եւ գնացի մօտ առ նոսա եւ աղաղակելով ի վերան անկայ ասացի թէ` զիս հարկանեցէք եւ գանեցէք ի տեղի դորա: Հալա չիշխեցին հարկանել զմեզ, այլ զթիւնսն ի յաբեղայն թօթափեցին զամենայն, եւ ես դարձեալ` ի դիզափայտիցն վերայ ելայ կանգնեցայ եւ ասացի հեզիկ ձայնիւ ողոքաբար. ա~յ, ո'վ քրիստոնեայք, գիտեմ զի այլոց մեզ համանմանիցն էք սրտմտեր, նոցա չկարացեալ ձեր զթիւնսն որ վասն նոցա ի մեզ թօթափեցիք եւ այլ թօթափել կամիք: Մ'ի առնէք մի', այլ մեղայ տուք եւ ապաշաւեցէք, զի ամենայն մարդ միապէս չեն ի գործս անօրէնութեան. մենք ձեր կարծած մարդիկ չենք, յետոյ փոշէման կու լինիք: Յորժամ այսպէս ասացի, նա' դարձեալ կատաղեցան եւ անարգելով ասէր. տեսէ'ք, տեսէ'ք զհպարտն զայն, որ ինձ ո'վ քրիստոնէ կասէ: Նա' պարոն կամ աղայ պիտի որ ասեն, ես ոչ գիտէի` թէ ո՞վ ոք իցէ նա: Դարձեալ այն բանին, որ ասացաք թէ` փոշիման կու լինիք, մեծ հայհոյանք մի այլ ասաց, թէ` փոշէմանել կասես, որ տի բանադրե՞ս. զքո ղրկած բանադրանքն յորովայնս ի վեր կու դնեմ: Զայդ ասաց եւ եմուտ ի ժամ երեկոյին, զմեր խալիչայն եւ զգաւազանս, որ ի դասն էր, ի դուրս ձգեցին եւ մեք որպէս զմահապարտ եւ մեղապարտս` ամօթալի դիմօք նստելով առ դուրս եկեղեցոյն: Յորժամ կատարեցին զաղօթսն, եկին արտաքս, նա' չար Սաֆարն ասաց ընդ մեզ սպառնական բանիւ թէ` թէզ ելէ'ք եւ կորի'ք, որ վաղն ընդ լուսանալն աչացս երեւիք ոչ, ապա թէ ոչ` յոտներացդ վերայ նալ եւ դուրս արի կտրել կուտամ, որ գիտենաք. եւ գնացին ի տունս իւրեանց: Մեք մնացաք ի դուրս, չգիտենք տեղի գնալոյ եւ ոչ գիտելով զոք ծանօթ ի մերայնոցն, նստելով տարակուսեալ: Զինչ տեսաք` որ եկին երկու մարդ ծանօթ մեզ, մէկ պազրկան մի, որ մեզ հետ լինելով ի նաւին, եւ մէկ դարբին մարդ մի այլ, որ ի Տրապիզոն տեսեր էաք մի զմի, ելան առին զմեզ եւ գնացին ի տունս իւրեանց, զի նոքա այլ դեռ էին եկեալ մէկ երկու շաբաթ, մխիթարեալ հանգուցին զմեզ: Ի ներս ի քաղաքն մեր աշխարհին բովանդակ հոն են եղեր եւ մեր ոչ գիտացեալ: Եւ այն ծանօթ մարդիկն գնացին յարապա գտան, զուտ տաճիկք ի մեր աշխարհացն լինելով, զվարձն այլ ետուն, եդին զմեզ ի կառսն եւ խիստ պատուիրեցին: Մինչ ի ճաշոյ մի զկնի եկին եւ ապա դարձան լալով ի տունս իւրեանց: Եւ այն տաճիկքն հանց լաւ ուրախութեամբ տարան զմեզ պատուով եւ հարկիսով, որ քան զայն առաջի բերող չար հայն հազարապատիկ լաւք էին, զոր հատուսցէ նոցա վարձահատոյցն Տէր Աստուած ըստ փոխարինի նոցա:

Եւ յորժամ հասաք ի Կոզլովն, նաÿ Բարսեղ վարդապետն գնացել էր եւ երբ տեսին զմեզ ընդ կրունկն անդրադարձ եղեալ, նոքա ապուշ ի վայր մնացին, որ իւրեանքն զօրով զրկեցին եւ ոչ ի կամաց մերոց էր եւ մեք այլ զամօթի հարաք: Եւ Խոճայ Պաղշին եւ սարկաւագ մահտեսին եւ եպիսկոպոսն եւ Ալէքսիանոս երէց մի երզնկացի, սոքա միաբանեալ յոյժ մխիթարեցին զմեզ առաւել քան զչափ եւ զարժանն մեր, զոր Տէր Աստուած վարձահատոյց լիցի նոցա:

Յետ այսորիկ այսպէս եղելոյ` մեք եւ սոքա կոզլովացիքս կու մնամք թէ զղջական եւ մեղայի նամակագիր յղեն կամ ի մեզ եւ կամ յիւրեանց մարդիկն, որպէս ասաց Խոճայ Պաղչին եւ մահտեսին թէ` մեզ թողութեան նամակ առնէք, պատճառելով զարբեցութիւնն կամ զքսմոս բանսարկութիւն ուրուք, նա' կուլինէր: Այլ փոխանակ զղջական նամակացն` գրել այն չար Սարուն Սաֆարն առ Պաղշին թէ` Խոճայ Պաղշի', ահա' մէկ չվարդապետ անուն մի կուգայ, զոր ես բազում անարգանօք հալածեցի ի քաղաքէս, ահա' ուղի անկեալ առ ձեզ կուգայ, չընդունիք, այլ այսպէս եւ այնպէս առնիջիք: Եւ եկն առ մեզ Խոճայ Պաղչին անարգելով զնոսա եւ զմեզ այլ առաւել սփոփելով, սէր եւ գութ ածելով ի վերայ մեր վասն նոցին անզեղջ թշնամութեանցն սակս: Եւ ոչ այս միայն, այլ փաշային մէկ քանի զօրականացն մատնէր թէ` այսպիսի կերպիւ մարդ երեկ յՕթաեախայէն, ես փախուցի ի քաղաքէս, գնաց դէպ ի Կոզլով, հասէ'ք, սպանեցէ'ք եւ շատ ապրանք ունի, առէ'ք: Նա' ի հոն տեղաց խոճայ մի` Տէրպապ անուն, կու խափանէ, չի թողոյր զգալուստ նոցա զկնի մեր: Եւ մեք այլ երկու շաբաթ կացաք անդ եւ նոքա այլ անպատմելի սիրով մեծարանս արարին եւ հանգուցին զմեզ յոյժ եւ յոյժ եւ մորմոքէին վասն մեր զՍաֆէրին արարմունքն եւ զայրանային յոյժ, եւ ստիպէին հանապազօր ասելով զմէնջ թէ` վասն է՞ր կու լռես այսպէս առաւել ամբարտաւանութեան նոցա, ոչ եթէ ձեզ միայն է վնասդ այդ, այլ բազմաց ոգունց, վասն է՞ր զհրամանն Քրիստոսի չէք կատարեր ի վերայ նոցա, որ ասէ թէ` Յորժամ յոր քաղաք որ մտանիցէք եւ որք ոչ ընդունիցին զձեզ եւ ոչ լուիցեն բանից ձերոց, յորժամ ելանիցէք ի քաղաքէն, թօթափեսջիք զփոշի ոտից ձերոց եւայլն, եւ ձեզ անպարտ գոլ յայնմանէ: Վասն որոյ եւ մեք հարկեալ ի բանից նոցին եւ զամենազօր հրամանն Քրիստոսի սկսաք ի գործ ածել, եւ գրեցաք հինգ օր երկու կոնդակս, զմինն` պատմաբանութեամբ յանդիմանական գանկատ ընդհանուր եկեղեցականացն եւ ժողովրդոցն եւ մին կոնդակն` այն Սարու Սէֆար ասածին, յանէծս ցաւագին եւ սաստ բանադրանաց ի վերայ նոցա ըստ արժանեացն եւ զտէրունականն կատարելով, եւ ուղարկեցաք առ նոսա:

Եւ մեր մտեալ ի նաւ, որ նոքա` Խոճայ Պաղշին, եպիսկոպոսն եւ քահանայքն ուղարկաւորք եղեն, մինչ ի մէջ նաւին եկին ամենայն պատրաստութեամբ պիտոյիւք մեր եւ մեծաւ պաղատանօք յանձնեցին ի նաւապետն, որ յոյնք էին, եւ համբոյր հրաժարական ողջոյնի արարին, փղձկալի սրտիւք եւ թաթաւուտ աչօք ելեալ գնացին ի տունս իւրեանց:

Եւ մեր միայն մնացեալ, ապաւինեալք ի յառաջնորդ Հոգին Սուրբ Աստուած, այն որ առաջնորդեաց Իսրայելի ի Կարմիր Ծովին եւ ի Պաղեստին, նոյնպէս առաջնորդեաց մեզ ի Կոստանդնուպօլիսն, որ հինգ վեց թաժա հաց առին, դեռ տակաւին ոչ էաք կերել զայն թաժա նկանակսն եւ վճարել, երկու գիշեր ի վերայ ծովուն կենալով: Յետ երկու գիշերի` ընդ լուսանալ առաւօտին` դէպ ի մեծ ճաշին ի Թօփխանին իսկալան կանգնեցաւ եւ ամենեքեան, որք ի նաւին էին, մեծապէս գոհանալով փառաւորեցաք զհրաշագործողն ամենեցուն զարարիչն Աստուած զտուողն ողորմութեան: Եւ չեմք գիտեր թէ ո՞ւր գնայաք, անծանօթ եւ անընդել գոլով: Այսր եւ անդր հայելով զայն տեսաք, որ ոմն ի մերոցն Բարղամ անուն երէց երզնկացի փերեմով կու գնայր դէպ յԸստամբօլ` ճանաչեցաք: Յառաջ գնացաք, ետես զմեզ եւ ելեալ ի փերոմէն եւ փարեցաք զպարանոցօք միմեանց եւ ողջոյնեցաք: Եւ յետ ողջունին, վաղվաղակի եհան զմեզ եւ տարաւ ի Ղալաթիու Լուսաւորչի եկեղեցին իջեւանեցոյց:

Քանի օր անցաւ, երբ տեսաք որ Հարզուլումէն ի վայր ամենայն աշխարհի մարդիկ երկրակոչ էին արարել ի յահէ սպանողացն եւ չարաչար տանջողացն, ի փախուստ տեղացն մազապուրծ լինելով, թափուր եւ ունայն յամենայնէ, մերկ եւ բոկ մուրանալով եկին յԸստամբօլս ի ներքոյ հովանի թեւոցն թագաւորին, ոմանք յԱնատօլի եւ ոմանք ի Թիրակայս, որ է Ըռումէլիս, յորում կամք մեք մերայովքս, բոլոր գաւառօքս բնակեալք ի վաղուց ժամանակաց հետէ: Եւ ոմանք բազումք ի մերոցն եւ այլեւայլ քաղաքաց եւ գաւառացն ի յԸստամբօլ մնացեալ, բնակութեամբ զետեղեցեալք, յապահովս լինելով` բուծեալք խնամօք եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ մինչեւ ցայսօր ժամանակի, որ է թվին ՌՁԳ (1634):