Ժամանակագրութիւն

Դարձեալ դարձայց յառաջին ոճ կարգին, որ թվ. ՌԾԶ (1607) էր, յորժամ եկաք ելաք ի յԸռատօզս փոքր (Ռոտոսթօ), որ այժմ Թաղի (Թէքիրտաղ) ասի վասն փոքր լերինն հուպ լինելոյ, նա' Յակոբ վարդապետն աստ էր եկեալ յԸստամբօլու` մեծամեծաց հրովարտակօք եւ հրամանագրով թագաւորին Սուլթան Ահմատին եւ նպաստ սատարութեամբ Խալիլ փաշային, որ էր յայնմ ժամանակի ենկիչարի աղասի եւ էր տեղացի եւ մօտակայ ազգային Յակոբ վարդապետին, եւ բերեալ յամր եւ ֆաթվա, որ ի հոս եղած նոր եկածու ժողովրդեանն, որ են ամենեքեան ի մեր երկրէն եւ մեր գեղորէիցն, չտան ազգ եւ ագինք մեր էին, նոցա ամենեցուն առաջնորդելոյ հրաման էր առեր, մանաւանդ եկեղեցոյ շինութեան աղօթարանի: Եւ մեք այլ ի նոյն ժամին պատահեցաք, որ երկու աւուրց եկած էր. եւ յորժամ հանդիպեցաք միմեանց, յոյժ ուրախութեամբ ընկալաւ մեզ, որպէս գթայ հայր ի վերայ որդոյ սիրելոյ, այնպէս գթաց ի վերայ մեր, զի ողջամբ ընդունեցաւ:

Եւ կացաք վեց եօթն օր ի միասին եւ գնացաք զժողովրդանոցի աղօթարանից տեղին տեսաք, եւ յորժամ յետ դարձաք ի տեղի իջեւանի վարդապետին, եկին ամենայն քահանայքն բազում ժողովրդովք եւ սկսան գանկատ առնել մեզ ի չար քահանայէ յօտարէ միոջ Ղազար անունէ` մականուամբ Նաղաշ կոչեցելոյ: Եւ վարդապետն ընդ նոսին վկայելով զանաստուած ամբարշտութեան գործոց նորա զչար եւ զվատ, որ ի յաւագ ուրբաթի աւուրն, որ չար սովորութիւն էր եղեալ ի մէջ հայոցս, որ ընդ լուսանալ յառաւօտին ժամին արձակին գրոհ տալով այր եւ կին, քահանայք, աշխարհականք, մայրք եւ մանկունք ի գերեզմանքն ընթանային քահանայական աղօթից օրհնութեանց պատճառաւ, եւ առանց ճաշու աղօթից ժամին, որկրամոլէին կերակրովք եւ ոմանք գինարբեցութիւն առնելով, զոր աստուածաբան վարդապետք մեծաւ տաժանմամբ հազիւ կարացան հատանել ի չար սովորութեանցն, որ տակաւին ի տեղիս տեղիս ի կոյր տեղրանքն գեղորէից նոյն սովորութիւնն չար կու գործի: Եւ զնոյն չար սովորութեամբն կու գնան կերակրովք յորկրամոլութիւն, եւ քահանայքն արծաթասիրութեան ագահելոյ ախտին աղագաւ կու վիճին ի հետ Նաղաշ չիրիցին իբր օտարոտի գոլով, եւ Նաղաշն մեծամտելով թէ` ես յառաջակայ եմ քան զձեզ` ի յԸստամբօլու պատրիարգական վաքիլերաց հրամանովք եկեալ: Այսպիսի գժտութեամբ հակառակելով, մարտնչելով, մինչ գտնալից առնելով զչար Նաղաշն զայն, եւ նա յարուցեալ առ վշտին` շտապ կու գնայ առ զատին ի մատնութիւն զամենայն ժողովուրդն, ասելով թէ` ես սոցա մեծ փափազն եմ ի վաղ ժամանակաց հետէ, եւ մեզ օրէն է որ զինչ անցանք որ անցանի ընդ մարդիկ եւ ընդ կին, զամէնն մեզ ասել պարտին. դոքա զինչ որ գործեն չար, զամէնն ինձ կու խոստովանին: Զքաղաքիս մսըլմներացն կանայքն եւ զաղախնայքն զամենեսեան կու պղծեն. ահա' ասացի ձեզ զստոյգն: Եւ այլ բազում չարախօսութիւնս առնելով դատաւորին եւ ամենայն մեծաց քաղաքին, եւ դատաւորն կոչելով զամենայն գլխաւորսն տաճկաց, ասելով նոցա զասացեալս ի չար քահանայէն ի լսելիսն ամենեցուն, եւ ասելով թէ` հաճո՞յ է ձեզ զայդ գործ, զոր գործեն ընդ կանայս ձեր հայերքն, եւ նոցա պատասխանելով առ դատաւորն թէ` այդ ի՞նչպէս չար զրոյց է որ մեք ղապուլ ենեմք: Դարձեալ պատասխանի առնելով դատաւորին առ քաղաքացի մեծամեծաց եւ փոքունց թէ` իմ հրամանն այս է, որ վա~յ այն մսըլման եղածին եւ կամ եռլու կավուրին, որ երից աւուրց յետոյ երմանի անուն մարդ կամ կին մարդ ի տուն թողու վարձաւոր կամ անվարձ: Ի դուրս արարէ'ք ի տանց ձերոց եւ հալածէ'ք ի քաղաքէս եւ յամենայն սահմանաց ձերոց: Եւ զայս բօթալի չար հրաման լսելով ի դատաւորէն` գնացին ի տունս, վարեցին զամենեսեան ի յարկաց իւրեանց եւ լցին ի պողոտայս քաղաքին եւ արտաքոյ ի բացեայ` ի մեծի շաբաթի ճրագալուցի աւուրն, որ ոմանք եղաճառ հայս էին աճառել եւ ոմանք կերակրիկ էին դրել յեփոց վասն լուծելոյ երեկոյին զպահսն: Նա' զխմոր հայսին եւ զկերակուրն կիսեփ պուտաներովն ի դուրս լցին. որպէս զորդոցն Իսրայելի ի Փարաւոնէ յելսն Եգիպտոսէ: Անդ էիր տեսանել զաղաղակ վայիցն եւ զկականումն մարց եւ մանկանց եւ զգոչումն եւ զհառաչանս ծերոց եւ զաւաղել կոյսից եւ նոր հարսից: Եւ յետ այս եղկութեանցս, յորդահոս անձրեւ իջանել յերկնից եւ լինել տղմուտ եւ ցուրտ, ահ երկիւղ ի յափշտակողաց եւ ի թալանողաց, եւ եղաք որպէս զոչխարս մոլորեալ եւ անտէրունչս անկեալք ի ձեռս գայլոց փողոտողաց: Եւ զինչ առնելն ոչ գիտէաք. շատք ասացին թէ` երբ քահանայ անուն զմեզ յայս հալս հասոյց, մեր դեռ եկած հալածականութիւնն յերկրէն մերոյ բաւական չէր ի պանդխտութեան տեղիս, որ զմեզ յայս հալս հասոյց այսպիսի հրաշալի աւուրքս: Թէ երբոր այսպէս արար քահանայ անունն, մատնեաց ի մահ զայսքան բազմութիւնս, նա' այսպիսի հաւատս չէ' պիտոյ մեզ. վաղն ընդ լուսանալն կերթամք ի դատարանն, կու դառնամք յօրէնսն Մահմէտին եւ յուրացութիւն հայրենի հաւատոց եւ կու նմանիմք նոցա: Եւ այլ բազում հայհոյութիւնս խօսէին, զոր չէ արժան յիշելոյ: Եւ մեք քահանայքս եւ իմաստուն երկիւղածք ի ժողովրդոցն, յանդիմանական բանիւք խրատելով զանաստուած մտածմունս նոցա, բերելով օրինակ զՏեառն մերոյ զչարչարանսն, զմատնութիւնն ի Յուդայէ եւ զանմեղ դատապարտութիւնն ի քահանայից եւ զխաչիլն ի Պիղատոսէ, եւ զմեր Լուսաւորչին հնգետասան ամաց դժնդակութիւն չարչարանացն եւ այլ օգտակար բանս աստից եւ անտի խօսել, հազիւ կարացաք զիջուցանել զչարաչար սրտմտութիւն բարկութեան նոցա:

Եւ խորհեցաք հնարական խորհուրդս փրկութեան եւ ազատելոյ ի դժնդակ եւ մահառիթ հալածմանէս յայսմանէ, եւ ընդ լուսանալ վաղ առաւօտին գնացաք ի դրունս մեծամեծաց քաղաքին եւ լալական ողբովք ծանուցաք զչարաչար մատնութեան պատճառն մեր ի չար քահանայէ ումեմնէ յօտարոտէ` վասն ագահութեան: Եւ չունէաք ոչինչ, որ կաշառս տայաք` վասն կարի աղքատութեանն, եւ խոստացաք զանձինս տալ ի վարձակալութիւն այգեստանեաց եւ այլ գործոց մշակութեանց, ոմանց քառասուն, ոմանց երեսուն եւ այլոցն ըստ չափու նոցին, եւ ապա հազիւ կարացաք ի գութ ածել զնոսա: Եւ յետ այսր բանից յուսացուցին զմեզ մխիթարական բանիւք եւ իւրեանք գնացին առ դատարանն ի դատաւորն ի դատաստան վասն անիրաւ դատապարտելոցս, եւ ասացին ցնա թէ` վասն է՞ր այդպէս անիրաւ դատապարտութիւն արարեր խեղճ հայերացն մէկ չարկամի խօսօք` առանց վկայութեանց, եւ դու ունի՞ս հրաման ի թագաւորէն, որ այդպէս արարիր: Մեք կու տեսնանք եւ կու լսեմք հանապազ, որ Ըստամբօլ սա հալ տուն կայ, որ երմանի քիրիճիք կան ոչ. մինչ ի տուն թագաւորին, որ Ախոռկաբի ասեն, խառն կու շրջին, դեռ այդպիսի չար շնութեան գործ ով ոք լսողք կան ոչ յերմենեցն: Զինչ ամենայն Ըստամբօլու մեծամեծք եւ փոքունք առ հասարակ ղապուլ կենեն եւ կու ընդունին, մեք այլ կու ընդունիմք թէ զինչ որ են: Եւ արդ` տո'ւր հրաման, որ դառնան յիջեւան տեղիս իւրեանց. ղարիպութիւնն եւ պանդխտութիւնն իւրեանց բաւական չէ՞, որ այդպէս դառնագոյն չար տանջանաց այլ հանդիպեցնէք իւրեանց մեծ պասկալից օրերն: Նա պատասխանի արարեալ ընդ նոսա, ասելով թէ` ես ի՞նչ այնեմ, իւրեանց սպիտակամօրուս մեծ փափազ մի ասաց: Եւ զամենայն քահանայքն տարին ի դատարանն թէ` ո՞վ է ի սոցանէ, որ սրախողխող առնեմք զինքն, որ շատոց օրինակ լինի: Այդ զրուց մեր անուանն այլ չի վայելեր, շատ ամօթ եւ մեծ նախատինք է մեզ: Նա' Ղատին ասաց թէ` ով ոք չեն ի դոցանէ իբրեւ զնա: Եւ մեծաւ ցասմամբ սկսան խուզել եւ որոնել յամենայն տեղիս զնա եւ ոչ գտին. այլ նա մտեալ ի փոքր նաւակ մի, գնալով փախստեայ յԸստամբօլ: Եւ դատաւորն մունէտ հանեալ ի քաղաքին ի ձայն բարձր աղաղակելով թէ` զերմանիքն ի տուն առէք, եւ ոչ ոք մի' կարասցեն կալ ընդդէմ հրամանաց դատաւորին եւ ամենայն մեծամեծաց քաղաքիս: Ապա դարձաք ամենեքեան իւրաքանչիւր ի տեղի իջեւանի մեր:

Եւ ելեալ ամենայն քահանայքս` մեր երեսփոխանովն գնացաք յԸստամբօլ առ մեր այս մեծ աւագ վարդապետս Յակոբ ի գանկատ ի Նաղաշի չար արարմանցն: Սա եբեր որ դատէր դատաստանաւ. նա' ըստամբօլցի հայերն, որ ի նոյն ժամանակին զապալին ուժովն յառաջակայք էին, չետուն թոյլ դատելոյ, այլ ի թիկունս եղեն նմա եւ օգնեցին նորա չարութեանն թէ` մեր հրամանաւն է գնացեր: Եւ ահա այսպէս պատմեցին առաջի վարդապետին մի ըստ միոջէ զամենայն աղէտաշարժ չարիսն, զոր գործեալ էր չարն այն ընդ սոսա, եւ վարդապետն վկայելով թէ` այո', այդպէս եղեւ որպէս պատմեցին դոքա: Եւ սկսան հանդերձ վարդապետիւն բազում աղաչանօք հարկ դնել ի վերայ մեր վասն չարին այնմիկ, զի ընդ գալն իսկոյն վաղվաղակի դատեսցես զնա չարաչար, զինչ որ գայ ի նորա օգնողացն` նա' ես հազըր եմ Աստուծոյ աջողութեամբն օգնել քեզ. թէ ասես` վասն է՞ր դոցա ոչ օգնեցիր, նա' ես ի մէջեր շատ ի կացեր, հանապազ ի մօտս գային հացով եւ սեղանով, զայս տեղս դեռ էի հատեր եւ առեր ի նոցանէ, վասնորոյ երես արարի եւ երկեայ, գուցէ դրժութիւն ինչ գործեսցեն եւ խափան լինիցին շինումն եկեղեցոյն: Այլ քեզ ի՞նչ կասկած կայ երկիւղի, այլ առանց ամօթոյ եւ երկիւղի արիաբար յանդիմանեա' զնա եւ զօգնողս նորա. վասն զի սոքա մարմին եւ ոսկերք քո են եւ սեպհական ժողովուրդքն ամենեքեան, վասն որոյ պարտ է քեզ քաջ հովիւ նմանելով զանձդ դնել ի վերայ դոցա եւ ընդ գայլոց գիշատողացն մարտնչել եւ հերքել զնոսա:

Այսպիսի յորդորական բանիւք քաջալերեց զմեզ վարդապետն հանդերձ քահանայիւքն եւ ժողովրդօքն, եւ ճանապարհի դրին զմեզ գնալով յԸստամբօլ: Ի հոս կենալոյ տեղիք ոչ գոյր, զի ամենեքեան նորեկք էին եւ ի տունս թուրքաց եւ հոռոմոց էին, նեղ եւ դիժար եւ անձուկ յարկաւք մտեալ բնակեալ էին, երկու տուն երեք տուն ի միմեանց վերայ ի մի տուն կային բնակեալ, ըստ բանի մարգարէութեան Մեծի Ներսէսի, որ ասէ թէ` Ելանեն ի լայն եւ ընդարձակ տներացն եւ երթան մտանեն ընդ նեղ եւ դիժար եւ անձուկ յարկաւ. հազիւ վարդապետին մէկ իջեւան մի գտեալ էին ի վերայ տնուորի հոյոյ միոջ: Վասն որոյ հարկ եղեւ մեզ փութով ելեալ գնացաք, մեծաւ տաժանմամբ հազիւ հասաք ի յԸստամբօլ, եւ եկեալ մեր քահանայքն եւ մեր ծանօթքն` ուրախութեամբ եւ սիրով ողջունեցին զմեզ եւ յետոյ ըստամբօլցի քահանայքն եւ երեսփոխաններն այլ եկին ողջունեցին եւ մեծարանօք առեալ տարան ի Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին: