Ժամանակագրութիւն

Եւ յայսմ տարոջս որ թվին ՌՀԳ (1624)ն էր որ Սուլթան Մուրատն գրին, նա' յայսմ ամի պարսից ազգն զՊաղտատ առին ի տաճկէն, եւ այսմ տարոջ Յապազաս այլ զպատերազմի ըռազմս կազմեց ի վերայ Գաղատիոյ եւ անկարացին գալ ի պատերազմել վաղվաղակի, եւ Սուլթան Մուրատս յայս շփոթմանցս միջումն նստուցին, կարի մատաղատունկ գոլով` գինչ առնելն ոչ գիտէր, սակայն Աստուծով զօրացեալ ըռազմ պատերազմի կազմեաց եւ զՃղալի որդին զօրապետ կարգեաց ի վերայ զօրացն, նա գնաց նստաւ ի Պուրսայ քաղաքն` թէ գան հաւաքին չար ղուլքն, նա' յիւրեանց կամն էր գնալն եւ ոչ գնալն, թագաւորն մանուկ տիօք դեռ էր նստեր, չէին ահ եւ երկիւղ կրեր որպէս այժմ, յուշ եւ յապաղելով գնային` թալանելով, կեղեքելով ժողովրդոցն ի Պուրսայ եւ եղեն բանակ մեծ եւ տակաւին չգնացած դոքա, նա' Յապազան ել եւ գնաց ի Գաղատիոյ դէպ յԱրզրում, եւ ոնց իմացան դոքա զվեր գնալն, նա' կարծեցին` թէ առ ահիւն իւրեանց դարձաւ ի փախուստ. եւ սոքա զհետ մտեալ հասին նոցա, եւ նոքա յետ դարձան ի ճանապարհին, որ Սափթլի ասեն, ի մէջ անտառախիտ ծառոց մայրեացն, եւ անդ էիր տեսանել զճաթմուն թօփիցն եւ թվանկիցն եւ զուխս նետիցն եւ զշողալ սուսերացն եւ զծուխ խաւարին եւ զտոփիւն վահանացն եւ զաղաղակ վիրաւորացն յերկուց կողմանց անկելոցն` մինչեւ ի մուտս արեւու: Մինչ գիշերացաւ եւ Յապազան եւ ամենայն զօրքն խորհեցան թեթեւանալ յամենայն ծանրութեանցն եւ ի տեղին ի վայր թողին, միայն լոկ ամենայն զօրօքն գիշերագնացեալ` գնացին շատ աւուր ճանապարհաւ յետ, դէպ ի վեր ի Կարին յամրոցի` ի Թէոդուպօլիսն: Եւ յորժամ լուսացաւ, գնացեալ մերձ` տեսին ամենայն որ տուն եւ երիվարք եւ ամենայն ախքն եւ ամենայն պատրաստութիւն կերակրոց եւ կարասիս բազում ի տեղին թողած եւ գացած, եւ առժամայն ոչ մերձեցան կարծելով` թէ ի դարանեալ է. եւ կացին օր մի քանի ի տեղին եւ ոչ հետամուտ եղեն զկնի. յորժամ ստուգիւ գիտացին զյետ գնալն, դարձան յաւարին եւ փաշան այլ դարձ արար դէպ յԸստամբօլ: Եւ Յապազան գնաց յԱրզրումն եւ ամրացաւ ի տեղին եւ շատ զօրս գումարեաց քան զառաջինն եօթնպատիկ եւ իսպահեցն ամենեւին վնաս ոչ արար, այլ միայն նորչարեցն` յօրէ յայնմանէ, որ սկիզբն արար կոտորման, վասն այն պատճառին թէ` դուք վասն է՞ր զՍուլթան Օսման ի ձեր օճախն ապաւինելով` յէ՞ր ետուք ի ձեռս սպանողացն: Եւ իւր հրամանացն այլ դիմադարձ եղեն եւ ի վերայ պալատին գնացին, զմարդիկն սպանին, նոքա էին եւ ոչ իսպահիքն, վասն որոյ նոցա վնաս ոչ արար, այլ շատ զօրքն իսպահիք էին:

Եւ այս անգամ սկսաւ հարկապահանջութեամբ տառապեցուցանել զաշխարհին մարդիկն, զշինական ռամիկսն եւ զքաղաքացիսն` զթուրք եւ զհայք, վասն երկու պատճառի, նախ` որ մերկացան ի ժամ պատերազմին, երկրորդ` առ ահի շատ զօրս գումարեաց, որ պիտոյ էր նոցա թոշակ եւ համբարանոց: Եւ աջողեցաւ նմա ի թոյլ տալոյն Աստուծոյ, որ յայնմ աւուր եկին կռապաշտ, իբր զտզրուկ անյագ ջուղացիքն` եօթն հարիւր պազրկան ի յԸստամբօլէն, որ զուտ արծաթ եւ ղուրուշ էին բարձեր եւ անկան ի ձեռս նորա, եւ զամենեսեան կողոպտեաց եւ աւարի էառ, ասելով թէ` ինձ շատ պիտոյ է քան ձեզ, գնացէք նոր վաստկեցէ'ք. եւ փարթամացաւ ինքն եւ ամենայն զօրքն, զոր բարիոք արար վասն պատճառի` զոր ոչ կարել:

Եւ յետ այսպէս եղելոյ` դարձեալ եկին բազում զօրօք հրամանաւ թագաւորին յԸստամբօլէն եւ յամենայն աշխարհաց ի վերայ նորա ի պատերազմ, ի պարտութիւն մատնեցան, որ սարտարն մեծ Խալիլ փաշան էր ու շատ փաշանի կային ի հետ: Նա չար փաշանին ի դուրսի գեղորէիցն ջալալոց նման չարիք կառնէին, որ աղաղակն յԱպազան եհաս, նա պաղատանաց գիր ուղարկեց թէ` մի' չարչարէք զայդ մէկ քանի տունդ, ես ճորով եմ արգիլեր, աղաչեմ զձեզ որ չնեղէք զդոսա: Ոնց գիրն յիւրեանքն հասանելոյն, նա' անարգանաց շատ հայհոյանք էին ասել, այլ առաւել տանջելոյ սկիզբն խորհեցան առնել, ասելով թէ` դուք կու գործէք զերկիր, որ վար ու վաստակ ենէք Յապազին համար, որ ի հոս կու կենայ: Յորժամ լսեց Յապազան զայս սպառնական բանքերս վասն ըռայիցն իւր անարգութեանն, նա' բորբոքեցաւ ի սրտի եւ մռնչէր որպէս զառիւծ, եւ ընդ լուսոյ մերձ առաւօտին ժամին եբաց զդրունս քաղաքին եւ ել ամենայն զօրօքն զինօք վառելովք, աճապարեաց եւ անկաւ ի վերայ բանակի նոցա ի քուն տեղիսն եւ անխնայ կոտորեաց զնոսա, եւ փաշանին փախուստ առին զառ լերամբն եւ յապաղացիքն զկնի մտեալ` զօրականս նոցա կոտորելով եւ զերիս փաշայքն ըմբռնելով, զերկու փաշան, որ հայր եւ որդի էին, զնոսա սատակեցոյց եւ զմին փաշան, որ տէրն էր Յամթայ եւ կարի ծերացեալ ալեօք եւ լաւ յատիլ եւ խաղաղարար, զնա առեալ տարաւ ի քաղաքն եւ պատուով պահեաց ժամանակ մի եւ յետոյ արձակեաց: Եւ ամենայն բանակն փախեան եւ Խալիլ փաշան ընդ նոսա, այլ ոչ իշխեցին գնալ ի վերայ Յապազին:

Եւ յորժամ լուր եղեւ առ թագաւորն զկոտորումն ասքարիցն եւ մնացելոցն ի փախուստ դարձումն, նա զԽալիլ փաշան ի ճանապարհին մանղուլ արար եւ Խոսրոֆ անուն փաշա մի վազիր արար եւ գլուխ սարտար եւ առաքեաց բազում զօրօք ի վերայ Յապազին ի Կարին: Եւ այս Խոսրոֆ փաշաս յոյժ հոգացող էր աշխարհաց եւ ըռայիցն եւ ահարկու ի վերայ զօրացն եւ կարի առաւել ասախով, եւ շատ զուլում այնողք կոտորէր ընդ գնալն եւ ամենայն չարագործքն սարսէին ի նմանէ եւ քննութիւն առնելով կու գնայր եւ լաւ ունկն կու դնէր գանկատաւորացն: Եւ շատ ամբոխիւ գնայր ի վերայ Յապազին, որ թվին ՌՀԶ (1627) էր, եւ մեք յԵրուսաղէմայ ի Հալապ եկաք:

Եւ յորժամ ի Սեբաստիա եհաս եւ նստաւ անդ մինչեւ հաւաքեցան ամենայն զօրքն եւ եղեն բանակ մեծ եւ հրաման յղեաց յամենայն տեղիս տէրութեանն թէ` Յապազին մարդիկն, որ մեր չգնացած իքան փախչին եւ գան ի քաղաքայնիդ, նա' ոչ մերձենայք ի նոսա չարութիամբ, այլ սիրով ընկալարո'ւք զնոսա եւ զամենայն կարիս եւ զպիտոյս նոցա կատարեցէ'ք եւ սիրով ճանապարհի դրէ'ք, եւ ուր կամիցին գնալ` երթիցեն խաղաղութեամբ: Եւ յորժամ [լուան] Յապազացիքն զայս լուր համբաւոյս, սկսան ի փախչել եւ շատքն փախան եւ եկին առ վազիրն ե սիրով ընկալաւ զնոսա: Եւ Յապազան յամենայն անցս ճանապարհաց պոլուկ եդիր, զփախչողքն չթողուին գնալ` ոչ հայ եւ ոչ տաճիկ:

Եւ սկսաւ չքաւորել Յապազան եւ եկն Խոսրոֆ փաշան ամենայն բուռն զօրութեամբ ի վերայ Յապազին ի Թէոդուպօլին եւ սկսաւ պատնէշ կանգնել եւ փլաւան, մինչ զպարսպին մէկ դիհն փլոյց եւ Յապազան ի ներսեւանց կանգնել ջանայր զփլածն: Եւ տեսին քաղաքացի գլխաւոր տաճիկքն եւ ամենայն բարեկամքն իւր, որ չէր հնար դէմ կալոյ, նա' սկսան աղաչական բանիւք ոգորել ընդ նմա թէ` հնազանդ լե'ր հրամանաց թագաւորին, եւ թէ ոչ կամիս լսել մեզ, մեք այլ չարութեամբ կու ջանամք քեզ: Եւ յետ այս բանից խոնարհ եղեւ նոցա թէ` որպէս կամիք, այնպէս առնեմք. եւ ելեալք ի քաղաքէն ոմանք ի մեծացն եւ յօրամացն եկին մօտ առ վազիրն եւ սկսան պաղատելով միջնորդել եւ ցածուցանել զբարկութիւն նորա եւ վազիրն այլ սիրով եւ յօժարութեամբ ընկալաւ զպաղատանս նոցա եւ դաշնագիրք եղեն երդմամբ մեծաւ, զի ոչ վնաս առնել նմա եւ կամ ումեք մեծի եւ փոքու` վասն նորա: Եւ դարձան միջնորդքն առ փաշան` ի Յապազան եւ ասացին զամենայն հրամայեալսն ի վազիրէն եւ նա խնդութեամբ գնաց ի մօտ եւ վազիրն յոտն եկաց եւ համբուրեցին զմիմեանս եւ նստան: Եւ եհան զամենայն թղթերքն ի վալիտանէն` մօրն Օսմանին եւ զֆաթվան մուֆտուն եւ զայլոցն եւ եդիր առաջի վազիրին եւ նա յոյժ զարմացաւ վասն թղթոցն եւ հրաման ետ առնել ընդ իւր զամենայն ինչս, զօրս եւ զամենայն ախս իւր, եւ ելեալ նոյն առաջին իշխանական պատուովն եւ եկին ի յԸստամբօլ առ թագաւորն:

Եւ յորժամ տարան առաջի թագաւորին, եւ թագաւորն բարկութեամբ ասաց զառաջինն թէ` վասն է՞ր այդչափ յանդգնութիւն գործեցեր եւ իմ հրամանացն դիմադարձ եղեր. եւ եհան զվալիտնին մօրն իւրոյ եւ զմուֆտուն ֆաթվայն, եդ առաջի թագաւորին: Եւ յորժամ ընթերցաւ, գիտաց զպատճառն, եւ նախ այլ տեղեակ էր սակաւ մի լսելով ի մօրէն, եւ ասաց թագաւորն ցՅապազան. ես այլ տեղեակ եմ, որ այդպէս էր. յորժամ զերկու լալաս` զՄահամմատ փաշան եւ զԽալիլ փաշան` քո հայրագիրն ղրկեցի, ընդէ՞ր ոչ լուար նոցա, եւ հրամանաց իմոց հնազանդեր էիր եւ եկեալ որպէս այժմն, նա' լաւ չէ՞ր, քան այնքան արեանց հեղմունք գործեցան եւ աւերութիւնք: Նա պատասխանի ետ եւ ասաց. այո', բարիոք է որպէս ասացեր, այլ յորժամ տեսի որ լաւ զապտչի հաքամ ոչ գոյր նոցա վերակացու, որպէս այժմ զԽոսրոֆ ղարտաշն մեր, եւ ղուլն ամենայն ի կամս իւրեանց ապաստանէին եւ իւրեանքն առաւել դողային ի նոցանէ քան զամենայն աշխարհի ըռայեայքն, վասն այնորիկ ոչ հաւատացի նոցա, այլ երկեայ ի թշնամեացս եւ ընդդէմ կացի նոցա. սակայն այժմ տեսի, որ ստոյգ զապտչի հաքամ եկաւ, նա հնազանդեցայ եւ եկի առաջի քո, որպէս կամիս այնպէս արա'. իմ սրտի մուրատն եւ փափաքն այն էր, որ զերեսդ տեսանէի եւ զիմ հալն յարզ առնէի, յորժամ տեսի եւ բերան առ բերան խօսեցայ, արդ այսուհետեւ մեռանելն ինձ կեանք է առաջի քո: Եւ յետ այսքան աղերսական բանից եւ զպատճառն ծանուցանելոյն, նա' գոյթ էարկ Աստուած ի սիրտս թագաւորին, որ ողջամբ ընկալաւ զնա սիրով, որպէս Տէրն մեր զանառակ որդին, եւ սամուր մուշտակ ագուց նորա եւ վազիրին եւ սեղան պատրաստել ետուր, որ ի միասին ճաշակեցին, որ ասացին գիտողքն եւ սպասաւորք սեղանոյ թագաւորին թէ` այսչափ ժամանակ չեմք տեսել զթագաւորն ի վազիրի կամ մեծ իշխանի ուրուք զհաց ճաշակելն ի միում սեղանի, որպէս այսօր տեսաք: Եւ ամենայն ոք ակն ունէր` թէ թագաւորն գնալուն պէս կու սպաննէ չարաչար մահուամբ. երբ յորժամ տեսին, որ ել արտաքս ամբողջ եւ մեծաւ պատուով ի թագաւորէն, թշնամիքն յամօթ եղեն եւ ամենայն քաղաքն ի հիացման եղեալ եւ զարմացան մեծաւ զարմանալեօք: