Ժամանակագրութիւն

Եւ ապա յետ քանի աւուրց եկին քաղաքաց քահանայքն եւ յառաջակայ տօլվաթաւոր մարդիկն եւ մեծարանօք առեալ զմեզ տարան ի քաղաքն, եւ յետ երից աւուրց ապա գնացաք առ դատաւոր քաղաքին եւ զամրերն զայտ տուաք առնել եւ ծանուցանել ամենեցուն զհրովարտակաց հրամանն թագաւորին եւ զալէ մանշուրն, որ մեր հաւատոց եւ օրինացն ոք հակառակ ոչ լիցի, եւ աշխարհին շինութեանն եւ վանաց եւ եկեղեցեաց վերստին նորոգութեանցն, եւ զալէ գիրն այլ գեր ի վերոյ ընկալան քան զհրամանն թագաւորին:

Յետ այսորիկ սկսաք քննութիւն առնել օրինաց, եւս առաւել որ անհովիւ են մնացեր եւ ի կամս ապաստան, հասոյթ կամ չհասոյթ հաւասարեր են, խառնագնաց էին եղեր քան զանասունս, մանաւանդ որ կանայքն անտէրունչ են մնացեր, ոմն երկու կին, ոմն երեք կին ի վերայ միմեանց առեր էին: Բռնութեամբ զամէն թողուլ տուի, ոչ թէ ի Կամախ միայն, այլ ի Տիւրիկէ եւ ի յԱկին գաւառին եւ յԵրզնկան` ի մէկ ձմերին շրջեցայ եւ այնպէս արարի, որպէս մեր գաւառին:

Բայց ի մեծ փորձութեանց հազիւ ազատեցաք ի Տիւպրիկոյ քաղաքէն. յորժամ կու շրջէաք եւ քննութիւն կու առնէաք, օրինազանց եղելոցն եւ անզղջիցն կու սաստէաք եւ զոչ եկեալսն յուղղութիւն` կու դատէաք ընդ բանիւ արկանելով, նա' համբաւն յամենայն քաղաքայնին տարածել էր ի յականջս մեծամեծացն եւ գաւառակալացն թէ` մեծ քաշիշ մի եկեր յԸստամբօլէն եւ յամրելով ի շուրջ կուգայ շղթայիւք եւ կոճեղօք եւ բոյընդուրուղովք եւ զամենայն երմանիքն ի բոյընդուրուղն պիտի դնէ. թերեւս ոմանց լոյծ դնելով զայս են լսեր. եւ այլ զանազան սուտ համբաւով լցեր են զաշխարհն:

Եւ յորժամ գնացաք ի Տիպրիկի քաղաքին, Ծննդեան աւուրքն էր, զԾնունդն անդ կատարեցաք: Երեկոյին ժամին մինչ նախատօնակ առնէաք, եկն մէկ հարբած եւ մոլի Զոհրապ անուն ծերունի երէց մի եւ շփոթեց զպաշտօնն, եւ սպառնացայ` թէ գոնէ երկիցէ եւ լուռ լիցի. նա' եղեւ հնար ոչ, այլ առաւել մոլեգնեցաւ: Երբ տեսաք որ ճար չեղեւ լռութեան, փախաք ի խուցն մտաք եւ զդուրսն փակեցաք ընդդէմ նորա, նա եկեալ արտաքոյ դրանն` կամէր խորտակել եւ քակել զսեամս դրանն, եւ ի ներքուստ աղաղակեցաք մեծաձայն թէ` տեար չունի՞ որ գան տանին յիւր տունն: Եւ ապա եկն որդին շալակով տանէր դէպ ի տունն. նա' մութ էր եւ գիշեր. մեծաձայն գոչէր աղաղակաւ, ա~յ մսըլմանլա'ր, ասէր, եւ այլ զինչ ասելն չի գիտէր: Եւ պարոն երկրին Խանպէկ անուն նորա եկեալ է` խաղաղարար եւ հոգածու աշխարհաց, նա' տունն ի վերայ պարսպին լինելով եւ յեկեղեցոյն վերայ հայելով, նա' յառաջմէ սուտ ասելով հաւատացուցած է թէ` չորեքտասան մարդ ունի կապանօք ընդ իւրն, զտիւն ի շղթայս եւ ի կոճեղն կու դնէ եւ ի ներքոյ պաղ ջուր կու լնու, եւ ոնց մութն լինի` կու տանջէ չարաչար: Եւ յորժամ լսեց երեկոյի մթին զձայն մոլեգնոտի կատաղի իրիցին, լայր եւ աւաղէր կոծով մեծաւ թէ` քաֆիրն ըռայեացն այս ի՞նչ իսքանչայ է որ կառնէ. մինչ ի լոյսն տագնապեցաւ: Եւ յորժամ վաղն լուսացաւ, կու գնայ ի դատարանն եւ կու գոչէ զամենայն ուլումայքն եւ զայլ քաղաքացի մեծամեծսն անդ եւ ոգոց հանելով եւ լալով կու պատմէ նոցա մեզ համար թէ` կասէին չէի հաւատար, յայսմ գիշերի ես ինձէն ականջալուր եղէ զտանջանս ֆախիր ըռայեացն, որ քունս թօթափեաց յինէն ի յառաւել կսկծանացս: Դուք ղայի՞լ էք այնպէս առնելոյն. ես իշխան եմ ամենայն երկրիս, չեմ իշխեր մէկ մարդոյ խաթր դիպել, այս ո՞նց գործ է որ մէկ քաշիշն կառնէ, իսկ լուեա՞լ էք յամենայն ժամանակն ձեր: Յետ լռելոյ պարոնին, ապա ամենեքեան միաբերան կու աղաղակեն թէ` այսօր քարկոծեսցի մարդն այն եւ մեռցի չարաչար, որ այդպէս կու գործէ հետ մեր ըռային: Այսքան ժամանակ մէկ քանի ըռայեայ հազիւ ենք զերծուցեր ի ջալալեացն` թէ մէկ հետէ շինութիւնն չբարձուի յաշխարհէս, նա' այդ ի՞նչ մարդ է, որ այդպէս կառնէ. մուսուր ղրկեցէ'ք, բերէ'ք զիւրեանքն յատեան, որ տեսանեմք` թէ ո՞վ ոք են:

Եւ ընդ իս էին երկու աբեղայ, մէկ եպիսկոպոսն Լճաց` վանաց եւ երկրին առաջնորդն եւ մեր Վարդանն, որ այժմ եպիսկոպոս է Աւագ վանացն եւ Եղիկ աբեղայ եւ մէկ ենկիչարի` Վարդան եպիսկոպոսին եղբայրն էր եւ մէկ մշակ ազգային. այսոքիկ էին ընդ իս: Եւ յորժամ զառաւօտին եւ զճաշոյ ժամն արձակեցաք, երբ տեսաք մէկ ղատու մուսիր եկաւ ի ժամն թէ` պարոնն ամենայն քաղաքայնովք հանդերձ ի դատարանն եկին` զձեզ կուզեն. ելի'ք, առէ'ք զինչ ունիք յամրերովք, որ երթանք: Ելան առին զյամրերն եւ զահտնաման` եպիսկոպոսն եւ Վարդան աբեղան եւ ենկիչարին, զիս չթողին ի հետ գնալոյ, այլ իւրեանքն գնացին: Ոնց ի ներս մտաք` նա' ամենեքեան բարկութեամբ լցեալք էին եւ զատամունսն կրճտէին ի վերայ մեր: Եւ եհարց դատաւորն եւ ասէ. զի՞նչ է որ այսքան բազմութիւն` մեծամեծք եւ փոքունք ամբաստան լինին զձէնջ, մանաւանդ մեր իշխանն ամենայն երկրիս, որ ի գիշերիս յայսմիկ լսեր է զաղաղակ կալանաւորացն ձեր, որ անողորմաբար կու չարչարէք եղեր, այլ այսպէս եւ այնպէս կառնէք, զընճիլ չորեքտասան օղէ եւ կոճեղ եւ լուծ ի հետ ի շուրջ կածէք. զայդպիսի գործ ո՞վ է գործեր, որ դուք կու գործէք: Նա' մեք այլ զաղաղակ բարձաք եւ ասացաք թէ` այդ ամէն սուտ է ասած ձեզ եւ հաւատացուցած: Ահա' մեր իջեւան փոքր ոտայ է, մարդ ղրկեցէ'ք, թէ այդ ասած իրացնուդ մէկ նշանակ գտուի, նա' զինչ որ կու կամիք` այնպէս: Պարոնն, որ զայն ձայն աղաղակին որ կասէ, նա սուտ չէ, իրաւ է, ապա ասածին եւ լսածին պէս չէ. այն մէկ փափազ ի քաղաքէս է, հարբած մոլած եկաւ ճամիաթին մէջն անկաւ, շատ կաւաղութիւն արար, սուս ու լուռ չի գիտեր, ասացաք թէ` այտոր տէր կայ ո՞չ, որ գայ տանի. նա' ասացին` որդիք ունի, տուն ունի. մարդ ուղարկեցին, որ որդին եկաւ. ոտօք գնալ չէր կարեր յառաւել արբեցութենէն, նա ի թիկանցն եբարձ, եւ ի գնալն ի շալակէն ի վայր կու բառաչէր եւ ձայներ կու հանէր: Թէ չէք հաւատար` կոչեցէ'ք զքաղաքիս մարդիկն զով գիտէք, զայն փափազն այլ եւ զորդին այլ, եւ հարցէք, թէ որ այսպէս չէ, նա' զինչ կամք ձեր, եղիցին: Ոնց որ հասկացուցաք, նա' ամենեքեան զիջան ի ցասմանէն, եւ ապա հանեցաք զամրերն եւ ահանաման եւ դրաք առաջի դատաւորին, եւ նա ընթերցաւ զյամրն ի լուր ամենեցուն: Նա' շատ հաճոյ թուաց ոչ յամրին հրամանն, եւ յորժամ զալէ գիրն առին, ոնց յետ եբաց ղատին, սոսկաց ի տեսլեան զարմանակերպ գրոյն, որ երեք ազգ լեզուաւ էր գրեալ արձանագրով, որ իւրեանք քոֆի ասեն, եւ յարապ գրով զուտ կարմիր եւ թուրք գրովք, եւ ամենեքին ի տեսն սոսկացին. եւ ել ի վերայ ոտից եւ ընթերցաւ ի լուր ամենեցուն եւ զարմացան մեծաւ զարմանալեօք եւ հաւանեցան գրոյն եւ բանիցն ահանամին եւ յամրերացն եւ քաղցրացան յոյժ ամենայն ուլամայքն եւ զմեզ իւրաւացուցին: Եւ ելեալ եկին առ մեզ ուրախութեամբ, եւ ամենայն չարախօսքն յամօթ եղեն:

Եւ յետոյ պարոնին քոհիայն գրգռցոյց թէ` ի կալանաւորացն մէկ քանին ի մեզ տո'ւք, որ ճարիմայ առնունք, թէ սուչլու են` մեզ այլ տուժինք կու հասնի: Չկայ զի՞նչ տանք: Ասեր են թէ` պահեցին ի ժամ վրդովմանցն, մինչեւ երդմնեցոյց զմեր ասախճի եղածն եւ ապա հաւատաց:

Եւ ելեալ խաղաղութեամբ ի գիշերի` գնացաք զայն օր մինչ ի Բենկան եւ անտից ի յԱկն եւ անդ արարաք զայտ զատալաթին մեծ յամրն եւ գնացաք ի Կամախ, եւ շատ աւերակ եկեղեցիք եւ վանորայք նորոգեցաք ժամանակ մի եւ կէս ժամանակի: