Ժամանակագրութիւն

Եւ էր այս Մխլոյս (Մեխլու) յերկրէն յԱրեւելից եւ եկեալ ի Սահաթի_փոսին յԱրարատին եւ յայլ շրջակայ գաւառս նոցա, եւ վարդապետական անուամբ շրջելով յամենայն արեւելայսն կոյս մինչեւ ի Պարսկաստան, ոչ ուտէր եւ ոչ ըմբէր եւ ոչ առնոյր ինչ յումեքէ եւ էր քրձազգեաց եւ խարազնազգեստ եւ կնկուղն դնելով ի գլուխն, զամենայն զգայարանսն ծածկելով` մինչեւ ցկէս մօրուացն, բայց միայն հանդէպ երկու աչացն ծակոտկէն էր, զի լոյս տեսցէ վասն ընթերցման աղագաւ: Եւ այսպիսի ահագնակերպիւ զարհուրեցուցանէր զամենեսեան` զեկեղեցականս եւ զաշխարհականս, մանաւանդ զամենայն ուխտականսն: Ոչ երիցոյ եւ ոչ աշխարհականաց հակառակութիւն չունէր, այլ միայն ի հետ սեւագլխոց: Հետ լաւացն եւ վատացն միապէս մարտնչէր եւ մաքառէր, եւ ոչ օրինօք աստուածաշունչ գրոց վկայութեամբ խօսէր եւ ոչ կանոնօք սուրբ հարցն երից սուրբ ժողովոցն եւ ոչ սուրբ հարանց գրոցն, այլ մտացածին բանիւք յինքենէ` զոր ինչ բղխէր ի չար դիւական ոգւոցն` զայն խօսէր եւ մաքառէր ընդ ուխտականսն:

Եւ վասն առաւել ատելութեանց հպարտ եւ անառակ ջուղայեցւոցն, որ թողեալ զիւրեանց աչաց գերանն եւ զսեւագլխաց շիւղն հանել կու ջանան, որ իւրեանքն թողեալ են զաստուածպաշտութիւնն եւ մամոնայի ծառայք են եղեալ, եւ ագահութեան ախտիւն կուրացեալք, եւ ամենեքեան մեծատունք լինելոյ կու ջանան եւ են քան զչափն յաւելի, որ Տէրն վայ կուտայ ի սուրբ աւետարանին թէ` Վա~յ ձեզ մեծատանցդ, զի ընկալայք զմխիթարութիւն ձեր. եւ թէ` Ոչ կարէք Աստուծոյ ծառայել եւ մամոնայի. եւ այլ բազում օրինակաւ զմեծատունսն յանդիմանէ: Նա' կոյր աչօք միտ չեն դներ սուրբ աւետարանին եւ թողեալ են զկին, զուստերս եւ զդստերս իւրեանց անտէրունչս եւ կարօտեալս եւ նեղեալս, եւ իւրեանքն ցիր եւ ցան եւ տարածեալ ընդ ամենայն երեսս երկրի` որպէս զմարախ կամ որպէս զձիւն, մինչ ի Հնդիկս ներքինս եւ յԵթովպիա եւ յԵգիպտոս եւ յամենայն աշխարհս Ֆռանգաց եւ ի Կոստանդինուպօլիսս եւ յամենայն աշխարհն Թրակացւոց եւ Գութացոցն, որ են Լեհաց եւ Ուռուսաց եւ Մոսկոֆաց եւ Վրկանաց եւ ընդ ամենայն աշխարհն Թուրքաց եւ Քրդաց եւ Քաղդէացւոց եւ ամենայն Պարսկաստանաց եւ արեւելայս` մինչեւ ի Չինն եւ Մատչինն, ի Թօնն եւ ի Թօնճան եւ յԱնգալիան եւ յամենայն աշխարհին Տաթարաց եւ Ափխազաց, մինչեւ ի ծագս աշխարհաց անծանօթից, որպէս զփոշի ցիր եւ ցան եղեալք ի պատճառս ագահութեան ախտից եւ մթերման գանձուց յաւելուածութեան, զոր Տերն հանապազ ուսուցանելով Քրիստոսի հաւատացելոցն` զօրստօրէն խնդրել եւ մի ցանկալ յաւելուածոցն, եւ դարձեալ թէ` Մի' գանձէք ձեզ գանձս յերկրի, ուր ցեց եւ ուտիճն ապականեն: Եւ այն երիտասարդ մեծատունն, որ զամենայն օրէնսն կատարեալ էր ի մանկութենէ եւ յողորմութենէ պակասեալ վասն յաւելուածութեան համար, նա' Տէրն ասաց թէ` մալխոն, որ է ուղտ, թէ կարէ եւն: Եւ մարգարէն ասէ. Մեծութիւն թէ առիւ գայցէ, մի' ասէք եւ յօժարիք թէ` թո'ղ մեր տունն մտանէ, եւ առաքեալն Յակոբոս վայ տայ մեծատանցն ասելով գրէ ի կաթողիկէն թէ` Լացէ'ք մեծատունք եւ ողբացէ'ք եւն: Այսքան սպառնական եւ սաստկական բանք բազումք յաստուածաշունչ գրոց գրեալ կան եւ կու վայեն հանապազօր ի վերայ չար մեծատանցն, մանաւանդ ի վերայ այնոցիկ որ գնան զհետ ժանգահար կորստական գանձուցն մթերելոյ, ոմանք տասն ամ յամելով, ոմանք` քսան, ոմանք` երեսուն եւ ոմանք զամենայն ժամանակս կենաց իւրեանց ի պանդխտութեան եւ ի նժդեհութեան անցանելով եւ մեռանելով եւ ժողովեալն թշնամեաց կերակուր լինի եւ շանց մասն եւ բաժին, եւ զհայր եւ զմայր եւ զկինն եւ զորդիսն զրկելով, զեղբայրսն եւ զամենայն ընտանիսն տան իւրոյ եւ զիւր հոգին եւ զմարմինն այլ եւս: Եւ եթէ ասիցէ ոք` եթէ առանց վաճառականից ոչ գոյ հնար լինելոյ ի վերայ երկրի, զի նոցա երթեւեկութեամբ եւ շրջագայութեամբն լինի ամենայն իրաց պատուականաց գիւտից ընդ ամենայն տեղիս, ասեմք թէ` այո', բարիոք է զոր ասացեր, բայց ամենայն իրաց չափ եւ սահման է դրել աստուածութիւնն, որպէս ծովուց, որպէս ասաց Աստուած առ Յովբ թէ` Փակեցի զծով աւազով եւ սահման եդի զաւազ նորա` թէ մինչեւ ցյայդ վայր եկեսցես եւ խորտակեսցին ալիք քո, որպէս հանապազ կու տեսանեմք: Այլ վաճառականութեան սահմանն այսպէս է յաստուածային հրամանաց գրոց դատաստանացն, որ մօտակայ տեղրանցն` երից եւ չորից աւուրցն այնչափ կացցէ. մինչեւ վաճառեսցէ զինչսն եւ գնեսցէ զպիտոյս վաճառուցն եւ դարձցի ի տուն իւր: Եւ երեսուն աւուր եւ քառասուն աւուրն, երեք ամիս, կամ չորս, եւ յայլ հեռաւոր ճանապարհացն մէկ ամ, երկու կամ երեք եւ ոչ յաւելի. նոր ամուսնացելոցն բնաւ չիք հրաման: Եւ թէ ոք երթիցէ եւ յամիցէ մինչեւ ցեօթն ամն, ոչ թղթով ազդ առնիցէ զո՞րպէս կեալն եւ զո՞ւր վայր լինելն իւր եւ ոչ հոգասցէ զտան իւրոյ զպէտսն եւ զկարիսն, յայնժամ յետ եօթն ամին իշխանութիւն ունի կինն այլ այր առցէ` եթէ կամեսցի: Ապա ո~րչափ եմք տեսել, որ երեսուն տարով եւ յաւելի ի յերիտասարդական հասակին ելան ի տանց եւ ի ծերութեան հասակին եղեն եւ մեռան յօտարութեանն եւ ագահութեամբ ժողովեալն թշնամեաց եղեն կերակուր, որպէս որ բազմաց պատահեցաք եւ շատ ջանացաք` չկարացաք ի հաւանութիւն ածել ի տուն գնալոյ եւ մեռան յօտարութեան: Եւ մանաւանդ ջուղայեցիքն, որ ամենեքեան առ հասարակ այսպիսի գործովք կան, գոնէ թէ կարի ծերութիւն հասանի` վասն տկարութեան մարմնոյ ի տունս կալով, եւ այն ի հարիւրէն մինն թէ լինի, եւ այլքն բովանդակ ցիր եւ տարած են ընդ տիեզերս ամենայն: Եւ բազումք ոչ զպաս գիտելով եւ ոչ զուտիսն, ոչ թէ կարի յօտարոտոց անհաւատից միջումն եւ յանծանօթ հեռագոյն աշխարհի ուրեք, այլ ի մերում աշխարհի առնելով գայթակղութիւն ոմանց: Որպէս մեք պատահեցաք ի մեր գեղաքաղաքի Ակինն` ի մեծ պահոց աղուհացին, որ Մեծ Պօլու կայ, գունդ մի ջուղայեցիք իջեւաներ էին ի տուն մի եւ գլխաւոր կարաւանին Տիտար ասէին` վարազի խոզ մի վայրենի: Նա' անխտիր ուտէին զպահսն ձիթակերութեամբ եւ անառակ արբեցութիւն գործելով եւ թաթերաց ձայնիւք կաքաւէին, որ բոլոր գիւղն` մեծ եւ փոքր զամէնքն խռովեցուցին ի կարծիս թերահաւատութեան արկանելով, որ եկին առ մեզ գլխաւոր գեղջն եւ հարցին թէ` գիտա՞կ ես այտոնք ի՞նչ ազգ են, լեզու հայերէն խօսին եւ գործովք անօրէնք են: Ասացի թէ` բուն հայք են, ես ի դոցա Հին Ջուղայն գնացեր եմ: Ասացին. Լուսաւորչի հաւատոց եւ օրինա՞ցն են: Ասացի. այո', ստոյգ հայք են, բայց կարի թերահաւատք են եւ որկրամոլք եւ որովայնապաշտ են, բայց առաւել հարուստ լինելով ընչիցն այդպէս գործեն, միթէ՞ ի տարապարտուց Տէրն Քրիստոս վայ տալով չար մեծատանցն թէ` Վա~յ ձեզ մեծատո'ւնք, զի ընկալայք զմխիթարութիւն ձեր: Եւ գեղջացիքն աղաղակեցին թէ` մեր կին եւ տղայքն ամէնքն ծոմապաս եւ միաճաշակ կու պահենք, նա' դոքա թերահաւատեցուցին զմեր ժողովուրդն, միթէ մենք վաճառական չե՞նք, այլ զամենայն աշխարհի վաճառական մե'ք շուրջ կու ածեմք` վարձաւոր լինելովն մեր, դոքա պիտիր զմեր գինին ստակով գնեն եւ ըմպեն, մեք ձրի եւ առանց գնոջ չե՞մք կարող ըմպել եւ անառակել. կամ մեզ այլ նոցա նման հրաման տուէք, կամ նոցա հախէն եկէ'ք, որ մերոցն խրատ լիցի, եւ ուղարկէ' գաղտ ի սպասաւորացդ` թէ ո՞րպէս են: Եւ ուղարկեցի զմին յաբեղայիցս, գնաց ետես եւ երեկ ասաց թէ` քան զդոցա ասածնի տասնապատիկ են անառակութեամբ: Եւ անիծից գիր զրկեցի` թէ կսկծին եւ զղջան եւ գան յուղղութիւն եւ գեղջին գայթակղութիւնն այլ հաստատի: Նա' առ ոչինչ համարելով, ելեալ անիծիւք չու արարեալ գնացին: Եւ յելանելն գեղջէն` երկու նշանք եղեն, մին` որ յաւաներն զգլուխ միոյն պատռեցին եւ երկրորդ` յանդիման գեղջին զառիվերն գլորեցաւ չար Տիտարին բարձեալ ջորին դէպ ի գետն, որ բազմամբոխ մարդիկ հազիւ արգելին: Նա' ամենեքեան` մեծ եւ փոքր, տաճիկք եւս գիտացին եւ հաւատացին, որ անիծիցն էին ցոյցք եւ նշանք, այլ իւրեանքն մոլեգին եւ կատաղեալ բարուքն առ ոչինչ վարկանելով, ոչ դարձեալ գալով ի զղջումն:

Եւ այլ մին Խաչատուր անուն` լինելով ընդ վաճառականացն ջուղայեցւոց, որ պատահեցան յԵգիպտոս, որ գալով մեր յԵրուսաղէմայ, նա ինքն ի վեր ի տեղին կին եւ տղաքներ ունելով, մէկ ուռուս աղախին գնելով, շնութեան համար հետն շրջեցուցանելով ի մէջ բազմամբոխ վաճառականաց, եկին գանկատեցան թէ` մեզ այլ հրաման տո'ւք, կամ նորա մէկ ճար արարէ'ք որ թողու, ի մեր հետ չբերէ, շատ գայթակղութիւն է մեզ: Բերի մօտս, շատ անգամ խրատեցի` ի զեղջ չերեկ, ես այլ յետ բազում խրատուցն բանադրեցի ցաւագին անիծիւք, թերեւս գայցէ ի զղջումն. նա ոչ երեկ, այլ մնաց չար Տիտարին պէս ի ներքոյ անիծից: Յետ ժամանակի լսեցաք` թէ ի Լեհաց աշխարհին կայ, թափել է յընչիցն եւ եղեալ է խիզան եւ այլակերպեր է քան զգոդի:

Եւ քանին տեսի ի Ղարամանու երկիրն, զկին եւ զտղայքն թողլով ի սիլայ եւ հոռոմի աղջիկ են առեր ի Սպարթայ, որ զմինն Աւետիս անուն բանադրեցի, նա' պատճառեցին թէ` այսպէս եւ այնպէս եղեալ է եւ արձեակել ետուն, եւ քանի այլ հոռոմացեր էին վասն կնոջն: Եւ թէ ի Մսըր առաջին գնալոյս, որ թվին ՌԾԴ (1605)ին էր, բազում ջուղայեցիք էին տաճկցեր ի վերայ տաճկի կնոջ ըմբռվելով, որ խփթի երէց մի նախատեաց զմեզ վասն նոցա: Եւ յԸստամբօլ քանի~ ու քանի կան տաճկցած վասն կնոջ համար: Թողում ասել զայլսն զայնոսիկ, որ ի վերայ բոզից կու բռնուին, այնչափ փող եւ դրամ տալով հազիւ կու զերծանին: Որպէս ի Վլանկայ յԱստուածածին ժամն էաք մէկ ժամանակ, մէկ երզնկացու մի հետ առեւտուր արեր էին հետ ջուղայեցի չարչու մի, նա' ինքար էր եկեր ջուղայեցին զառածն, որ տալացու էր, թէ` ետու եւ վճարեցի քեզ: Եւ գնացեալ առ դատաւորն, եւ նա ուղարկեալ էր թէ` թո'ղ երդուին ի քիլիսայն եւ յինջիլն ձեր. բերին մուսիրով, որ ջուղայեցին պիտէր երդուիլ. ինն ղուրուշի վրայ էր տաւին: Ամենեքին վկայեցին թէ` սուտ է, լաւ մարդ չէ դա, մեք գիտակ եմք զդա: Շատ ասացաք թէ` մի' երդուիլ, կու պատժիս, այլ նա սուտ երդմանն սովորեալ էր, չլսեց մեզ, այլ երդուաւ յեկեղեցին զձեռն ի վերայ որմոյն դնելով, իբր ազատեցաւ յոսոխէն: Եւ ելեալ անդի վաղվաղակի ուրախութեամբ գնալով ի Ղալաթիու պոռնկատունսն ուրախանալ, եւ առժամայն ըմբռնեցաւ ի հետ բոզիցն եւ ինն ղուրուշի ի տեղին ինն հազար դրամ ետուր ճարիմայ, եւ կատարեցաւ բան մարգարէին թէ` Զայր մեղաւոր չարիք իւր որսայ ի կորուստ: Եւ եղկելի այրն երզնկացին երեկ ուրախութեամբ թէ` Աստուած հանեց զվրէժ իմ եւ սուտ երդումն խռովեցաւ իւրն:

Եւ ի մերձակայ ամացս լինելով յայն տարին, որ Ըստամբօլ ղուլն կատաղեցան ընդդէմ թագաւորին, որ թվին ՌՁ (1631) էր, որ շատ ջարդ արարին փաշայից եւ աղայից եւ տաֆտարտարին եւ այլոց բազմաց, որ Ըստամբօլ խռովութեամբ լցաւ եւ ամենայն ոք ահաբեկեալ սասանեցան, մարդ ի դուրս չէին ելաներ ի յահէ սպաննողացն, նա' մեք էաք ի նոյն ժամին ի Սուրբ Գէորգ եկեղեցին, որ Սուլումանաստիր ասեն, ի մեծ աղուհացի պահոցին, նա' ամենայն քրիստոնէքն` թէ հայք, թէ հոռոմք սասանեալ էին եւ պահօք եւ աղօթիւք խնդրէին ի Տեառնէն փրկիլ ի մեծ փորձութենէն: Նա' յԵտիղուլային կողմն երկու անառակ ջուղայեցիք ըմբռնեցան ի վերայ բոզիցն, կապեալ զձեռս յետս եւ շղթայիւք տարան ի փաշան եւ յետոյ լուաք` թէ այնչափ դրամ տուժինք տալով հազիւ ազատեցան:

Դարձեալ այլ մեծագոյն չարիք, որ ոմանք փոքրագոյնքն ի նոցանէ առնելով ի մեծագունից ընչաւորացն` թէ ապրշում, թէ այլ ինչ ի պատուական նիւթիցն, որ չեն կարող վաճառելոյ ծանրագինս շահից իւրեանց, նա' տալով տոկոսիւք անարգունիցն, զի տարեալ վաճառեսցէ շրջագայութեամբ երկու կամ երեք ընկերօք` բարձեալ ի վերայ թիկանցն, անկանելով ի դուրս, մոլորական եւ թափառի գնալով յանտառախիտ, մացառուտ եւ արիւնահոտ ծովեզերայքն Բութանացոց, Նիկոմիդացոց եւ Նիկիացոց եւ ամենայն Կիզիկացոց եւ Եփեսացոց եօթն քաղաքաց մարդակերաց երկրին, եւ այլ հեռաւոր տեղրանք շրջելով, իբրեւ զքաղցեալ եւ սովեալ շունք շրջելով զքաղաքօք, ոմանք միայն գնալով, որ մեզ է դէպ դիպէր ի յարիւնահոտ մացառս, եւ զբազումս կու սատակեցուցանեն յորժամ կու շրջին ի գեղորէքն վաճառելով զինչսն, յորժամ կու ելանեն ի գեղէն միւս դեղորէքն գնալով, յետեւ հասանելով արանց արիւնահեղացն, որ սովոր են եւ դիւրին է յաչս նոցա, որպէս ասէ իմաստունն թէ` Որպէս ոք ջուր հեղու, այնպէս երագ են ի հեղուլ զարիւն մարդոց. այնպիսիքն կու սպանանեն զբազումս ի նոցանէ: Որպէս եւ մեք լուաք յորժամ էաք ի Նիկիոյ նորաշէն գեղորէքն հայոց ի Նիկիոյ Ծովակին` զերիս չարչիսն սպանին: Եւ այսոնք որ այսպէս չարաչար զմահ յանձն առեալ կորստեան կու մատնեն զանձինս եւ զինչս իւրեանց, ոչ թէ վասն կարի առաւել չքաւոր աղքատութեան առնեն զայս չարիք հոգոյ եւ մարմնոյ կորստեան դուրս վաստակոյ, այլ վասն մեծանալոյ սակին, որ նոցա չար մեծատունքն այս կերպիւ մեծացեր են գանձիւք: Եւ այս չարչիքներն ի շրջելն գիւղ առ գիւղ, տուն առ տուն` բիւր չարեաց կու պատահին, ոչ պասն գիտելով եւ ոչ զուտիսն, ոչ աղօթք եւ ոչ յիշումն Աստուծոյ եւ յողորմութեան վտակէն ամենեւին ցամաքեալք, խստացեալ սրտիւք որպէս զսատանայ: Ի յաղօթից տունն այլ թէ ննջեն, ի յաղօթից ժամն այլ չեն յառներ յաղօթս կալ ընդ ժողովրդեանն, որպէս մեք էաք ի գիւղ մի Նիկիացոց, որ Սոլող ասեն, մեք էաք իջեալ ի տուն մի աղօթարանին, երեք չար եւ չիքեր ի նոցանէ եկին առ մեզ իջեւանեցան եւ ննջեցին, եւ յորժամ եղեւ ժամ աղօթից, ոչ զարթուցի առժամայն` թէ աշխատեալք են. ասաք զաւուր սաղմոսքն եւ զպատշաճ աւուրց շարականներն եւ զաղօթնին, մինչ ի Փառք ի բարձունն հասուցի, ի վերայ գլխնոյն եմք կանգնեալ, ոչ թէ ի խոր ի քուն լինելով, այլ արթնացեալ գաղտ հայելով, վասն առաւել թերահաւատութեանն ոչ կամին զԱստուած յիշել: Յորժամ ի Փառք ի բարձուն սկսայ որ չելին` կարի յոյժ խռովեցաւ սիրտ իմ ի փորի իմում եւ զայրացայ եւ հարի գաւազանաւ զանօրէնութիւնս նոցա եւ տանջեցի ըստ անիրաւութեանն իւրեանց, եւ յարուցեալ գօտելոյծ եւ բացագլուխ եւ բոկ եւ մերկ փախան արտաքս, եւ որք անդն կային` խիստ հաղ արարին. եւ յետոյ ապա տուաք իւրեանքն զամենայն ագանելիքն եւ ելեալ կորան ի յայլ գիւղքն:

Զայսքան փոքրիշատէն զոր եւ գրեցի, ամենեցուն ականատես եմք լեալ, եւ են ամենեքեան շատաշուրջքն միապէս վէսք, ամբարտաւանք, սնապարծք, անգութք, անողորմք, աննուէրք, անպատիւք եւ բնաւ ոչ դնեն պատիւ ումեք բայց յերուսաղէմացոց եւ էջմիածնեցոց` վասն փառասիրութեան աղագաւ: Եւ աղքատաց եւ գերելոց եւ եկեղեցեաց շինութեան եւ ամենայն նեղելոց եւ կարօտելոց, մանաւանդ սեւագլխոց, եւս առաւել վարդապետացն եւ աղքատ քահանայից մերոյ աշխարհիս Հոռոմոցն բնաւ երբէք պատիւ չեն առներ, որ առաքեալն Պօղոս կու հրամայէ հանապազ թէ` Երիցագոյնքն կրկին պատուոյ արժանիք, մանաւանդ որ վարդապետութեանն աշխատիցին, եւ այլուր ասէ թէ` Հատուցէ'ք ումեմն զպարտսն, ումեմն` զմաքսն, ումեմն` զպատիւ, ումեմն` զերկիւղն եւ մի' ումեք պարտապան գտանիցիք, բայց զմիմեանս սիրելոյ: Եւ այս ջուղայեցիքս յայն երկու տեղացն ի զատ այլ ումեք գութ եւ ողորմութիւն բնաւ ոչ կամին առնել եւ ոչ ումեք պատիւ դնել. այլ թէ մեծ ժողովրդապետ քահանայ լինի, որ զիւրեանք հանապազ մեծարեսցէ եւ ապա իւրեանքն այլ վասն իւրեանցն` նմա արասցեն զփոխարէնն եւ ոչ վասն Աստուծոյ: Որ քանիցս անգամ եմ պատահեր նոցա ժողովոցն վասն այս մեր Թաքիրտաղոյս, որ մեր ժամն քակեցին տաճիկքն, որ շատն իւրեանց իջեւան էր, որ ամսօրեայ ժամանակօք կու կենային ի խցերն` վաճառականքն, յորժամ նոր եկեղեցի գնեցաք ի հոռոմոց, անչափելի դրամ գնաց ի գինն եւ ի տաճկաց կաշառն եւ ի շինութիւնն: Յորտեղ որ ջուղայեցոց հանդիպեցայ` թէ' յԸստամբօլ, թէ' յԱտրանայ, թէ' յԸռատօզս, նա' մէկ քարի գին չկարցաք առնուլ, որ Մելիտոս սուրբ ճգնաւոր եպիսկոպոսն, որ մերկ կու շրջէր եւ յումեքէ ոչինչ առնոյր, այլ յորժամ գնայր ընդ վաճառականացն ի Մծբին, որ Սուրբ Յակոբն զԱստուածածին մեծ եկեղեցին շինէր, նա' բռնի կամաւ եւ յակամայ հարիւր դահեկան էառ ի վաճառականացն եւ ետուր ի Սուրբ Յակոբն վասն ի պէտս շինութեան եկեղեցոյն:

Եւ ի նոցա միջումն այլ կու լինին լաւ հասկացող եւ երկիւղած բարեսէր մարդիկ, որ ամէն մէկ աշխարհ արժեն եւ այլ յաւելի, բայց մինն ի հազարաց եւ ի բիւրուց, որպէս Նոյ ի ջրահեղձացն եւ Աբրահամ ի մէջ քաղդէացւոցն եւ քանանացւոցն եւ որպէս Ղովտ ի մէջ սոդոմայեցւոցն: Որ մինն ի լաւացն է մեր հոգեւոր որդին Խոճայ Տաւիթն, որ ի Ղալաթիայ կու լինի բնակութեամբ եւ Ղալաթու ժամն զարդարէ արծաթէ կանթեղօք եւ ոսկետուփ այսմաւուրօք, եւ այս մեր նոր եկեղեցոյս շինութեանն ետուր երեքտասան հազար դրամ եւ մեր հոգետանս շինութեանն այլ շատ ետուր եւ հանապազ կուղարկէ հազարօք, հինգ հարիւրօք եւ կու յուսադրէ թղթովք թէ` վասն կարեաց եւ պիտոյից հոգետանդ շատ հոգ չկրես, որքան ողջ եմք եւ զինչ ունիմ` հետ իրերաց կու տեսնումք, որ բոլոր աշխարհն չեն ասեր մեզ զայս խօսք յուսադրութեան, զոր Տէր Աստուած հատուսցէ վարձս փոխարինի նորա աստ եւ ի միւսանգամ գալստեանն. ամէն:

Եւ այլոց չարեացն եւ անզեղջ անառակիցն, որ զամենայն անօրէնութիւնս իւրեանց իբրեւ զբարի կու համարին ուրախութեամբ գործելով, որպէս գրէ հոգետես իմաստունն Սողոմոն թէ` Են ճանապարհք որ թուին մարդկան թէ բարի են, բայց կատարած նորա հայի յատակս դժոխոց, որպէս խունկն Ոզիայի եւ զղուրպանն Յեփթայի եւ Սաւուղին եւ հրեայք զՔրիստոսի խաչելն եւ զառաքելոց քարկոծելն եւ զհաւատացելոց չարչարելն եւ հալածելն` իւրեանց բարի համարելով, նոյնպէս եւ հեթանոսաց չար թագաւորքն զամենայն նահատակսն եւ զմարտիրոսսն` վասն Քրիստոսի: Որպէս եւ այժմ տաճիկք մեծ վարձք համարելով զքրիստոնէից ուրանալ զՔրիստոս եւ ի Մահմէտի օրէնս եւ ի կրօնս դառնալ, զխաչ եւ զեկեղեցի բեկանել եւ խորտակել, եւ հաւատացեալք որ ոչ հաւանին Մահմետի եւ չար կրօնից նորին, ազգի ազգի տանջանօք չարչարեն եւ հրով այրեն եւ համարին պաշտօն Աստուծոյ մատուցանել, որպէս եւ Տէրն հրամայեաց թէ` Գայ ժամանակ, որ զձեզ սպանանելն համարին Աստուծոյ պաշտօն մատուցանել: Նոյնպէս եւ ամենայն չարագործողքն ի մարդկանէ` իւրեանց բարի համարեալ, որպէս գողբակաց նստողքն ի վաճառս` ի յառ եւ ի տուրսն շորթեն զպարզամիտսն բազում կերպիւ եւ մէկ ստակին առն երեք մեղս գործեն, նախ` որ սուտ խօսին, երկրորդ` որ ամենայն իրօք խաբել ջանան եւ երրորդ` որ սուտ երդուին յանունն Աստուծոյ եւ սուտ վկայ բռնեն զԱստուած, որ է մեծ հայհոյութիւն եւ աններելի մեղք, եւ ոչ բնաւ համարին մեղս, ոչ զղջալով խոստովանին կամ ապաշխարեն, այլ մեծ հալալ վաստակոց արդիւնք համարին, որ քան զաւազակութիւն եւ զգողութիւն չար է. վասն զի գիտելով նոցա զիւրեանց չար մեղանաց գործսն եւ վաճառողքն յառ եւ ի տուր` ոչ: Նմանապէս եւ այլ յաւելի քան զսոսա ջուղայեցիք առնեն, որպէս ի վերոյ գրեցաք զամենայն արարս եւ զչարագործութիւնս եւ զկատարումն չար պատահմանց նոցա, նա' բնաւ ամենեւին ոչ զգան զաններելի ծանրութիւն մեղաց եւ անօրէնութիւնն իւրեանց, եւ ոչ ոք իցէ որ ծանուցանիցէ զմեղս եւ զանօրէնութիւնս նոցա, ոչ ի սրբոց եւ ոչ յանսրբոց, այլ գլխաւոր տեղաց առաջնորդացն մեծարելով զնոսա եւ գովելով յորդորեն զնոսա ի նոյն գործս վասն ագահութեան կարեաց եւ պիտոյից իւրեանց, որպէս եւ ես: Եւ քանիցս անգամ յիշեցաք մեք յատենաբանութեանն յեկեղեցոջ յԸստամբօլ, նա' եկին ոմանք, մեղադրեցին մեզ ի բարեկամաց մերոց թէ` չար մեծ կու թուի յաչս բազմաց, տրտնջելով ամենեցուն թէ` մինչեւ ցայսօր ոչ ոք յիշեաց զայս գործս մեր` մեղս համարելով մեզ, ոչ կաթողիկոս եւ ոչ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք եւ ոչ քահանայք, բնաւ ամենեւին յումեքէ լուեալ չենք երբէք: Տեսի որ ոչ ոք համարեցաւ զմեր զգոյշ առնելն նոցա զաններելի անօրէնութեան գործոց նոցա, որպէս Գրիգորիսի սրբոյն արարին ղուբացի աւազակքն, որ ասաց թէ` մի' առնէք զայդ գործ, նա' չար թուաց ասացեալն յաչս նոցա, ասելով թէ` զմեր քաջութեան գործեալ որսոցն` անօրէնութիւն քարոզէ, վասն որոյ կապեցին յամեհի ձիոյ ագիս եւ թողեալ ետուն ի Վատնեան դաշտին եւ սպանին զկենաց սուրբ առաջնորդն` զթոռն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին` զորդին մեծին Վրթանիսի: Եւ յորժամ այնպիսի սրբոյն ասացեալն չար թուելով գործողացն զչարութիւն, նա' մեր ասացեալն բարի՞ պիտիր թուիլ: Թէ կաթողիկոսացն սրբոց եւ եպիսկոպոսաց եւ վարդապետաց ընդդէմ բերիցէ ոք, մեր գրելոցս պարսաւագէտ լիցի եւ եպերան արասցէ մեզ, նա' վասն երկու պատճառի ոչ զգուշացուցին նոքա. մին` վասն կարեաց կարօտութեան պիտոյից իւրեանց` առատութեամբ տուրս տալով նոցա երկոցունցն` յերուսաղէմացոց եւ էջմիածնեցոցն եւ երկրորդ` որ ոչ գիտելով զգործոց վնասուց նոցա եւ ոչ ականատես լեալ եւ ոչ ի միտ առնուլ եւ քննել զնոսա վասն բազում հոգոցն որ կայ ի վերայ նոցին, վասն որոյ անփոյթ արարեալ նոցա: Այլ ես տրուպս ամենեցուն զոր ինչ ի վերոյ գրեցի վասն նոցա ամենեցուն, ականատես եղէ յամենայն տեղիս եւ զփոքրիշատէն գրեցի վասն չձանձրանալոյ ընթերցողացն:

Եւ դարձեալ դարձայց յառաջին յոճ կարգի Մխլոյին … զոր պատմեցից զմնացեալն յառաջին սկզբանց նորա: Եւ այս ջուղայեցիք թողեալ զիւրեանքն դերանալիր աչօք եւ զայլոց շիւղսն հանել ջանալով, զիւրեանց անառակ չար սովորութիւնն ոչ տեսանելով, որ մամոնայի ծառայ եղեալ եւ Աստուծոյ սիրոյն զրկեալք, որպէս ասէ սուրբն Ներսէս յերգսն թէ` Նման աչացս որ ի մեզ կայ, տեսող այլոց առ ի բացեայ, ինքըն զինքեանս անտեսանայ, եւ զսխալսն անգիտանայ: Նմանապէս նոքա զիւրեանց բիւր սխալանսն ոչ տեսանելով, այլոց դառն դատաւոր լինելով, եւ որպէս զօրացուցանելով զայս դիւաբնակ Մխլոյս … ի վերայ արեւելից սեւագլխացն, հրովարտակ հանելով ի Շահէն եւ այլ խաներացն, ուր եւ գտանիցէ թէ աբեղայ անուն, թէ եպիսկոպոս անուն եւ թէ վարդապետ անուն, սպանանիցէ եւ զբազումս հալածեսցէ յաշխարհէն Հայոց, որպէս արար բազմաց: Եւ գային այս ջուղայեցիք եւ հիացուցանէին զայս աշխարհի մարդիկ եւ սուտ սքանչելիս պատմէին թէ` բազմութիւն մարախոց ընդ իւր շրջեցուցանելով, եւ որք հակառակին եւ ոչ լսեն հրամանացն` զսեւագլուխն ի ձեռն չտալով նմա, նա' հրաման տուեալ մարախոցն ուտել զամենայն վաստակ եւ զխոտ երկրին եւ սպառել զամենայն պտուղ անդոյ նոցա, եւ ստայօդութիւնս բազում: Եւ այս` գործ դիւահարին է եւ ոչ աստուածայնոց արանց, որպէս Սարգիս ճգնաւոր եպիսկոպոսն եւ Տէր Կիրակոս ճգնաւորն եւ Պօղոս վարդապետն եւ Մովսէս կաթողիկոսն` ամենագովելիքն, որ բազում անգամ գրել եմ զիւրեանց վարուց պատմութիւնն ի մէջ գրոցս, նոքա յայնմ ժամանակին էին, վասնէ՞ր ոչ սպանանէին զոք կամ հալածէին յաշխարհէն, այլ խրատելով, աղաչելով առ իւրեանս տանէին եւ խնամարկելով որպէս զեղբայր եւ զընկեր, այնպէս հաճոյ լինէին նոցա: Ոչ թէ զայն աշխարհաց սեւագլխոցն միայն, այլ հեռաւորացն թղթով յորդորէին գնալ առ իւրեանսն եւ լինել մխիթարակից իւրեանց, որպէս Տէր Մովսէս կաթողիկոսն լոյսհոգին երկու նամակ սիրով ողջունիւ եւ յորդորական բանիւք բազմօք առ ինձ ուղարկել` եթէ կարողութիւն ունիս գալոյ, ե'կ որ մարմնաւոր աչօք տեսանեմք զիրեարս: Նա' ոչ կարացաք գնալ վասն երեք պատճառաց, մինն` վասն նեխեալ եւ տկարացեալ մարմնոյս եւ երկրորդ` որ եկեղեցեաց շինութեան հոգոց ներքոյ կայաք` Պալատոյ եւ Ըռատօզուս եւ երրորդ` որ պատերազմ մեծ էր յայնմ աշխարհացն վերայ, որպէս յայսմ ամի` թէ զինչ գործեցաւ երկուց թագաւորացն: Եւ ահա այսպէս է աստուածային հրամանն, որ զայնպիսի մոլորեալսն սիրով ի խնդիր ելանել եւ գտանել եւ ի վերայ ուսոց դնել եւ ի փարախ ածել եւ խառնել ի սուրբ հօտն եւ ուրախ լինել ի գիւտ մոլորելոյն, որպէս Տէրն արար. ո'չ հալածել կամ սպանանել, որպէս այս դիւաբնակ Մխլոյս … առնէր չարութեամբ: Զարեանց հեղմունս գործէր, եւ տեսանէր որ հաճոյ էր յաչս ամենեցունց տգէտ աշխարհականացն իւր անօրէն մոլի կատաղութիւնն, նա' օր քան զօր յաւելոյր զգործ չարեացն, որպէս Հերովդէս` յորժամ սպան զՅակոբոս զեղբայրն Յովհաննու Աւետարանչին եւ սպանումն նորա հաճոյ թուեցաւ յաչս հրէից, նա' յաւել եւ զՊետրոս այլ եդ [ի բանդի], զի սպանցէ ի հաճոյս հրէիցն, եւ զհրեշտակ իւր առաքեաց Տէր եւ ելոյծ ի կապանաց եւ եբաց զդուրսն բանդին եւ տարեալ յԵրուսաղէմ: Նմանապէս եւ սորին արարմունքն նոցա, եւ լոյսհոգի Տէր Կիրակոսն եւ Սարգիս ճգնաւոր եպիսկոպոսն եւ Պօղոս վարդապետն եւ Մովսէս վարդապետն եւ ամենայն անապատաւորք սաստկական եւ յանդիմանական գիր ուղարկեցին ի վերայ իւրն եւ կամակցացն` վասն անաստուած գործոցն զոր առնէր, եւ ապա հազիւ շիջաւ չարն եւ զղջացաւ եւ գնաց յԵրուսաղէմ: Եւ անդ շատոք գանկատէր էին Գրիգոր եպիսկոպոսին Յերուսաղէմայ եւ նա ի շղթայս էր եղեալ եւ ի բանդի արկեալ, զի տացէ ի ձեռս Պարոնին: Նա' ուխտական տօլվաթաւորքն բազում աղաչանօք հազիւ զերծուցեր էին ի ձեռանէ Գրիգոր եպիսկոպոսին եւ եկեալ էր ի Հալապ: Եւ մեր երկրէն վաճառական Սաֆարն ասաց թէ` ի Հալպայ ես բերի մինչեւ ցԱմիթ եւ անտի ի յետ անյայտ եղեւ եւ ոչ ոք գիտաց թէ ո՞ւր գնաց: Եւ Մխլոյ վասն այն կոչէին, որ տէգ ունելով ի ձեռին որպէս նիզակի եւ նոգաւ հարկանէր մահուամբ զսեւագլուխքն, որպէս մէկ եպիսկոպոս եւ մին աբեղայ փախուցեալ ի յահէ չարին եւ անկանելով ի տուն պառաւոյ միոջ, եւ նորա ազգ լինելով, զհետ մատնելով նոցա, եւ կինն մուծեալ զնոսա ի փեթակ ցորենոյն եւ թաղեալ ի ցորեանն, եւ նա գնացեալ եւ որոնեալ զամենայն տունն եւ ոչ գտեալ, եւ ապա գնացեալ ի փեթակն եւ գիտացեալ զնոսա անդէն եւ տիգաւն մխեալ ի մէջ ցորենոյն. չգիտացաք մեռանիլն եւ զկեալ նոցա: Վասն որոյ Մխլոյ կոչեցին իբր քաջութիւն համարելով: