Ժամանակագրութիւն

Եւ յետ քանի աւուրց եկաւ Կեսարացին մեծաւ ամբոխիւ, եմուտ ի Բուզանդիա ահեղագոչ եւ խրոխտ կերպիւ որպէս զառիւծ, որ ամենայն հայոց ազգն սարսեցին ի նմանէ: Եւ մեք այլ դեռ չէաք տեսել զինքն եւ չունէաք կարծիք ոխակալութիւն ունել ընդ մեզ, այլ լցեր են չարախօսութեամբ եւ բորբոքեր են նախանձով բարկութեամբ ընդ մեզ, թէ' Նազարէթին նենգութիւնն վասն իրիցերացն եւ թէ' մատնչի չՂազար չիրիցին կողմանէն: Վասն այսոցիկ պատճառաց փութացուցին ի բերելն` զմեզ դատապարտելոյ եւ հալածելոյ աղագաւ եւ այլոց վարդապետաց ահարկութիւն լիցի եւ այլ մի' ոք իշխեսցեն գալ, զի ինքն միայն բնակեսցէ ի մէջ հայոց, որպէս ասէ Եսայի առ որդիսն Իսրայելի, որ զմարգարէսն հալածել ջանային, ասէր ցնոսա. Եւ դուք միայն կամիք բնակել յաշխարհի. նոյնպէս եւ սա այնպէս ունի խորհուրդ յայնմ ժամանակէն մինչեւ ցայսօր ժամանակի, զի ինքն միայն բնակելոյ յայսմ աշխարհի: Եւ չէաք գիտակ խորհրդոց նորա. կու հռչակէին հանապաղ ամենայն ոք զանողորմ բարք եւ զընկերեղբայրատեցութիւնն եւ զգոռոզաբար մեծամտութիւնն, նա' չէաք հաւատար թէ` գոնեա օրինազանցսն անաչառ խրատելոյ եւ զոչ եկեալս յուղղութեան աղագաւ է: Նա' ոչ բնաւ, այլ ագահութեան ախտից եւ փառամոլութեան համար եւ ոչ վասն Աստուծոյ:

Եւ խորհեցաք ի հետ Տէր Սիմէոն գրոց աշակերտին մերոյ` անխարդախ մտօք գնալով ի տեսութիւն իբրեւ զհօր եւ զեղբօր մեծի, ունելով ընդ մեզ բազում զանազան ձիրս պարգեւաց եւ ընծայից` մէկ պատանս լուսաշաղախից, մէկ գերեզմանի տուն օրինակ ի քարէ շինած, մէկ փայտ խաչի բազմամասնեայ տնօրինական տեղաց լուսազարդից, լուսոյ մոմք, ղունար թաղպէհք, մէկ գլուխ շաքար, շատ մի նուռ առաք գնացաք մէկ քանի քահանայիւք եւ եկեղեցպան Պետրոս Չալապի անունի հետ: Յորժամ ի դրունս գնացաք, արգելին թէ` կացի'ք, նստէ'ք ժամ մի, մինչ ազդ առնեմք: Բարիոք է, զի օրէն է այնպէս առնել ամենայն մեծունեաց: Շատ մի յամելով` ապա կոչեցին ի ներս եւ ողջոյն մատուցաք. նա ոչ շարժեցաւ ի տեղոջէն եւ ոչ զողջոյնն մեր ընկալաւ եւ ոչ յայսչափ պարգեւացս անկնեաց: Ասաց` ա՞յս է այն վարդապետն: Ասացին` այո', այս է: Սկսաւ արհամարհանաց բանք ասել եւ մեք այլ պատասխանեցաք ողոքական բանիւք զընդդիմակ նորին բանից: Եւ այլ ասաց հարցումն ցասմամբ թէ` զիա՞րդ իշխեցեր դու զիմ մարդն գանալից առնել: Եւ վեր ելաւ` ի բաղանիսն կու գնայր, այլ միտ չեղիր, որ ես զպատճառն ասել էի զհարկանելոյն, թէ ասէի նա ունկն չէր դներ: Ոնց գնալու եղեւ դէպ ի դուռն, նա' ձեռաց գաւազանս դրէլ էի առ դրանն, էառ ի ձեռն եւ ետուր յիւր մարդիկն, ասելով թէ` առէ'ք, պահեցէ'ք, ես շատ դատաստանի զրուց ունիմ ի հետ դորա տիրոջն, եւ ելեալ գնաց ի բաղանիսն:

Եւ մեք այլ շուար ի վայր մնացաք, իբրեւ զմահապարտ` ամօթալի երեսօք գնացաք ի մեծ Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին: Եւ մեր հայրեղբօր որդի Սարգիս որ յԸռատօզ կու լինի յայն ժամն, կու պատահի չար Ղազարին, որ մեր Սարգիսս էր փախուցեր ի խուզման ժամին ի սպանմանէն, որ արժանի էր մահու, եւ սա չարաչար սիրելի, եւ չէ գիտաւ զմեր ո՞րպէս ազգային եւ ծանօթ գոլն ի հետ Սարգսին: Իբր բարի խորհրդակցոյ կու պարծի թէ` ես նոր եկած վարդապետի մի այսպէս որոգայթ պատրաստեցի եւ արկի ի ցանցս, զգաւազանն առնել տուի: Յորժամ կու լսէ, կու յիմանայ որ ես եմ, Հազարշահ ասեն` մելիք մի եւ այլ մէկ քանի գլխաւոր մարդիկ Իմարէուցն, նոցա կու հասկցնէ Սարգիսն եւ կու դառնան ի վերայ` վասն է՞ր այնպէս արարեր եղբօրն իմոյ, վասն իմ բազում երախտեացն որ ազատեցի ի չար մահուանէն` փոխարէն այսպէ՞ս հատուցեր: Երբ այսպէս արարիր, նա' դու զմեզ խաբեցեր, մետասան հազար ստակ առիր թէ` ձեզ եկեղեցոյ յամր կու հանեմ եւ չէկիր. ե'կ, երթա'նք ի փաշան, թէ չես ի մեզ տար, թո'ղ թագաւորական լինի: Կու վարեն մղոնաչափ մի. մարդ կերթան, կասեն` մարդիկ տարան ի փաշան: Նա այլ աղաչանք կու ընկնի թէ` երթանք առ պատրիարգն մօտ, թէ ես գործեցի, այլ ես առնում զգաւազանն եւ համոզեմ զնոսա ի խաղաղութիւն. եւ կու դառնան կերթան առ վարդապետն: Նա զրուցել կուտայ զՍարգիսն յԸռատօզու գործեալ մատնութեան չարիքն, զխոստովանութիւնն հրապարակելն այլազգաց. յանդիմանն առ երեսս ասելով: Եւ ասաց. վարդապետն այլ, քեզ նմա երկու մարդ այլ թո'ղ գան անտից, ես զդորան մորուսն եւ զկուլակն ածիլեմ:

Եւ ելեալ անտի եկին առ իս բազում մարդիկ անտեսք եւ անծանօթք` ի մեր Սարգսէն ի զատ, եւ բարեւեցին զմեզ ողջագուրիւ եւ գորովալիր գթով եւ ասացին թէ` զմեզ կու ճանաչե՞ս: Եւ ասացի. ոչ գիտեմ` թէ ո՞վ էք կամ ուստի՞ իցէք, բայց ի Սարգսէն անցել: Եւ ասացին. մեք եմք յայն տեղացն եւ ի գաւառէն, ուստի դու իցես, եւ մին որ Հազարշահ ասեն, ասաց. ես այլ ազգային եմ քեզ ի մօտ գիհաց: Եւ ծանօթութիւն ետուն մեզ եւ ասացին զինչ որ առ Ղազար չիրիցին գլուխն անցք որ անցուցեր էին, եւ թէ զինչ որ գանկատ արարեալ էին յԸռատօզի մատնութեանն համար` զամենայն ասացեր էին մի ըստ միոջէ, եւ մխիթարեցին ոչ սակաւ եւ ելեալ մեծարանօք առեալ գնացին ի Թօփղափուի դուրսն, ի մէջ ամենայն համշահրեց գեղջացւոց եւ քաղաքակցաց մերոց` ծանօթից եւ անծանօթաց: Եւ յոյժ ուրախութեամբ ուրախ եղեն ի տեսն մեր եւ մեր զնոսա իբր ի մթին լոյս ծագել անհնարին սգով խաւարելոյս ի վշտակիր ժամանակին: Եւ յորժամ որ այսպէս անկելոյս ձեռնտու եղեն կանգնել ի գլորմանէն եւ տկարիս զօրացուցիչ եւ զօրավիգն եղեն, մեր սեպհական եւ բնիկ ժողովուրդն եւ քահանայք օրըստօրէ գային յամենայն յանկեանց քաղաքին եւ քաջալերելով մխիթարական բանիւք սփոփէին զմեզ:

Եւ լուան նոքա զգումարումն քահանայից եւ զբազմութիւն ժողովրդոց բարդումն եւ յարաբարդումն ի վերայ մեր, եւ երկունք կալեալ զնոսա եւ քսմնոտեալ ասեն ցմիմեանս թշնամիք մեր թէ` չէ' բարիոք գործն զոր գործեցաք, այլ երթանք բերենք միջնորդելով ի մէջ երկուց, թերեւս հաշտեցուցանել կարասցուք: Վաքիլնին զայս այսպէս խորհելով` առաքեալ էին զոմանս ի գլխաւոր արանց եւ ընդ նոսա զԴանիէլ վարդապետն Անթապցի. եւ եկին առ մեզ ի խնդիր հաշտութիւն առնելոյ եւ բազում աղաչանօք առեալ տարան զմեզ, եւ բազմամբոխ ժողովուրդք ի մերոցն զկնի գնալով ի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին: Եւ յորժամ մտաք ի ներքս եւ ողջոյն մատուցաք, նա ոչ թնդաց ի տեղացն, ոչ ի վեր հայեցաւ եւ ոչ զմեր ողջոյնն ընկալաւ, եւ մեք այլ նստաք անպատուաբար զյետին տեղոջն ունելով: Եւ յամր անագան ժամի յետոյ թթուաբար խօսելով ընդ իս բանս կռուոյ զառաջինն թէ` դու զիմ մարդն վասն է՞ր ծեծեցիր: Եւ ես ասացի թէ` զմեզ կռուո՞յ աղագաւ բերիք` թէ հաշտութեան. ես հաշտութեան սակս եկի, երբ այվայ զայն կու յիշես եւ կու հարցանես զվասնէրն, նա' բազում անգամ ասացաւ քեզ զպատճառն ձաղանաց նորա` վասն անօրէն եւ անաողորմ մատնելոյն, եւ զխոստովանութիւնն հրապարակ առնելոյ սակին հարկանեցի, որ չարաչար մահուան էր արժանի` չէ թէ հարկանելոյ: Դու ժամադիր եղեր եւ սահման պայման եդեր թէ` յԸռատօզու հաստատուն վկայք թո'ղ գան, ես չարաչար պատժեմ զնա օրինօք. արդ` լուռ լե'ր եւ անսա' մէկ քանի օր, նորա ոսոխքն եւ վկայքն գան: Նա անդրադարձ արար բանից մերոց, ներհակաբար պատասխանի արարեալ ասաց. համարեա'ց` թէ եկին պատմեցին զամենայն եւ վկայեցին որ գործեր է այնպէս, արդ` զի՞նչ կարողանայք առնել ընդ նմա: Եւ ես այլ շատ բան ասացի նախատինս անարգանաց եւ ելեալ մեծաւ ցասմամբ գնացի մինչ ի պողոտային: Եւ յետեւէ եհաս Դանիէլ վարդապետն եւ այլք բազումք ի պատուագոյնից արանց, եւ բռնութեամբ դարձուցին, եւ առեալ տարան ի ներքս նստուցին եւ բերել ետուր զցուպս եւ ետուր ցմեզ, եւ վեր երեսօք սուտ հաշտութիւն առնելով ընդ մեզ եւ ոչ կատարեալ սրտիւք, թէ զինչ կերպիւ որ է` արձակեցաք ի նոցանէ եւ ելեալ գնացաք ուր եւ կամեցաք: