Ժամանակագրութիւն

Թվականիս մեր հայոց ՌԾ ութերորդի (1609), Մուրատ փաշա զօրավար եւ սպարապետ եւ գլխաւոր պաշ վազիր եւ աջողակ` Աստուծով զօրացեալ, ելեալ անհուն զօրօք գնալ ի վերայ ապստամբաց ջալալեացն, որ խուռն աւերակ էին արարեր զամենայն Ասիական աշխարհն, մինչ ի ծովեզերայսն ովկիանոսի, որ այժմ Անատօլիս կոչեն, որ մնացեալ ի յանուն Անատօլի զօրավարին Թէոդոսի, որ կայր ընդդէմ պարսից եւ օգնական ամենայն հայոց:

Զայս Անատօլի լցեալ էին ապստամբօք, եւ յորժամ գնաց սա հրամանաւ Սուլթան Ահմատին ի պատերազմ ընդդէմ նոցա, որ ոչ գոյր թիւ համարոյ զօրաց նոցին, որոց գլխաւորքն էին նախ` Մուրատխանցի երիս եղբարցն, որ բնակեալ էին ի ծործորին Ծանախու, որ այժմ Կումիշխանա ասեն, Մուրատ փաշա անուն եւ Իբրահիմ պէկ եւ Մուսթաֆա պէկ, եւ ի մեր Կամախու բերդն Շիրին պէկ անուն եւ Թաւուլ, որ անհուն էր զօրքն եւ Ղալանդար օղլի` այնչափ զօրօք, որ զՊուրսա յաւարի էառ եւ շատ խայտառակութիւն գործեաց ընդ կանայս եւ ընդ մանկունս նոցա, որ Սուլթան Ահմատն էանց շատ զատըրզա նաւովք ի Բութանիա, եւ երկուցեալ ի նոցանէ` ոչ կարացեալ գնալ ի վերայ նոցա, այլ թապուր փորեաց եւ նստաւ քանի օր ի մէջ թապուրին եւ դարձաւ ի յետ եւ եկն յաթոռ իւր: Եւ նա' զինչ կամեցան` արարին եւ ելեալ դէպ ի յԵզնամուտ գնացին եւ յԸստամբօլս այլ լրտեսք եկին, որ շատ բռնեցին ի նոցանէ: Այնքան ահ եւ դող եկան, որ զհայ եւ զթուրք քաֆիլ ետուն միմեանց, եւ որոց որ չլինէր ոչ ոք երաշխի` ըմբռնէին. վասն այն արարին թէ հուր չարկանեն քաղաքին:

Եւ Ճանփոլատն ի Հալապ, զորոյ զպատմութիւնն գրեցուք ի վերայ մինչ ի վաղճան նորա, եւ այլք բազումք, զոր ոչ գիտացաք յանուանէն եւ ոչ զթիւ զօրաց նոցին. եւ ոչ թէ ի միատեղ էին, այլ յատուկ յատուկ շրջէին եւ աւար հարկանէին, սպանանէին եւ հրձիգ առնէին, զմանկունս եւ զկանայս խայտառակէին: Ոչ թէ քրիստոնէից միայն առնէին, մանաւանդ տաճկաց առաւել անողորմաբար գործէին զամենայն չարիս, որպէս ասէ Մեծն Ներսէս թէ` Կերիցեն զմարմինս բազկի իւրեանց, այսինքն` յազգայինսն ոչ խնայեսցեն: Որպէս յայտ է յԵրզնկա քաղաքին, որ զամենայն քաղաքն զիւրեանց մաչիթնին այլ հրով տոչորեր էին, եւ եօթն ժամ կայր, իւրեանց խցերովն ամբողջ անարատ մնացեր էին Աստուծոյ խնամարկութեամբն:

Զայսքան բազմութիւն ջալալեացս, որ փոքր ի շատէն գրեցաք ի կարճոյ համառօտիւ, նա ի մէկ տարոյն մէջն իսպառ կոտորեաց եւ բնաջինջ արար եւ եբարձ ի միոջոյ աշխարհէն, որ ի միոյն վերայ թագաւորն առ ահիցն ահեղից անկարացեալ գնալոյ, սա Աստուծով զօրացեալ` Մուրատ փաշան իսպառ ջնջեաց, որպէս Գեղէոն երեք հարիւր արամբ զՄադիամացիս: Եւ զՄուրատխանցիքն եւ զմեր Շիրին պէկն ի Խախտեաց դաշտին, այսինքն որ Բաբերդ ասի, ի Սուներ գեղջն կոտորեր եւ հորեր էր լցեր, զոր ինքն փորել կուտայր յառաջագոյն յամենայն իջեւանսն` վասն ջալալեացն եւ ամենայն վնասակարացն, յորոցմէ գանգատէին մնացորդքն երկրին` կոտորէր եւ ի գրին արկանէր եւ երկու երեք մարդ ի վայրն կային, որ զձգածն իստիֆով շարէին, զոր տեսողքն պատմեցին: Եւ մեք չորս ամաց յետոյ ընդ նոյն ճանապարհաւ անցաք, ի ձմերան աւուրքն էր, տեսաք զհորեն մեծամեծ տան չափ. մէկ երկու փլեր էր, որ զբերանն ծածկեալ էր փայտիւ եւ հողով: Եւ այսպէս բարձան ամբարիշտքն երկրէ եւ պակասեցան որպէս զծուխ զի պակասէ եւ ոչ տեսին զփառս Աստուծոյ:

Եւ յորժամ յետ դարձաւ Մուրատ փաշան ի կոտորածէ ջալալոցն, մեծաւ յաղթանակաւ եմուտ յԸստամբօլ, բոլոր քաղաքն ամենայն ելին ընդ առաջ նորա, որպէս հզօր թագաւորի, որ էր թվ. ՌԾԸ (1609) եւ ի մուտ իններորդին, եւ մէկ քանի օր հանգիստ էառ: Եւ յետոյ հրաման հանեց ի թագաւորէն եւ իւր հրամանաւն մունէտիւ ձայնեց ամենայն քաղաքին թէ` աստից` երեք ամիս` ամենայն ոք, որ յԱնատօլուէն եկեր, ամենայն ազգ եւ ազինք զձեր պատրաստութիւն տեսէք, որ հազըր լինիք. սուրկուն կառնեմ, ամենայն ոք իւր հայրենի տեղիսն կու ղրկեմ, յետոյ չպատճառէք զանապատրաստութիւնն. ահա' ասացի ձեզ, այսուհետեւ անպարտ եմ ի ձէնջ յայնմ ժամանակին: Եւ յամենայն ամսագլուխ ի նորանալ լուսնին երեք օր կու ձայնեցուցանէր մունէտիւ զնոյն բանն` թէ ի մոռացունս չլինին եւ անհոգանան: Եւ ուղարկեց ոստիկան եւ չաւուշ յամենայն տեղիս, ուր ցրեալ բնակեալք էին ի մէջ խեղաթիւր ազգաց, մանաւանդ նենգաժոտ ատելի յունաց:

Եւ յորժամ բորբոքեցաւ հրաման թագաւորին եւ սպառնալիք փաշային, եւ սպասաւորքն ոչ դադարէին ամենայն ուրեք ի փութացուցանելոյ զփարաքանդան ամենայն ազգաց` գնալով ի հայրենիս իւրեանց եւ երկիր իւր, որ յիւրեանց կամացն էր եւ ոչ յԱստուծոյ, որպէս յայտ էր յանխնամակալութեանցն եւ առանց պետութեանց իշխանաց իշխելոյ եւ պահելոյ ի վնասակարաց, այլ առանց տերանց անտէրունչս վարեցին եւ արտաքս արարին եւ հանին ի քաղաքաց եւ ի գեղորէից եւ յագարակաց եւ թողին անխնամս, ուր եւ կամեսցին գնասցեն, որ եղեն իսկ այնպէս, որպէս եւ բազումք աստ եւ անդ հնարեցան եւ կացին, ոմանք կաշառօք եւ ոմանք յարքունի գործակալութեան աղագաւ ի շինումն տան աղօթարանի, որ ճամի ասեն` յանուն Սուլթան Ահմատի կոչեն, եւ շատք` ի մեծամեծ իշխանաց հովանիս ի ներքոյ թեւոց ապաւինելով զերծան եւ այլ բազումք աստ եւ անդ յենելով պատսպարեցան:

Եւ մեր Ըռատօզս մէկ մարդ բնաւ ի տեղոջէն ոչ շարժեցան վասն հողագործութեան աղագաւ: Գնալով գիր պայմանի խնդրեցին ի վազիրէն թէ` ներման ժամանակ տո'ւր մեզ մինչեւ յաշնան եղանակին, որ զվաստակոց հողոյ արդիւնսն ժողովեմք. մեք զինչ որ ունիմք` հողոյ յաւանդ եմք տուեր, մէկ փողոյ եւ ստակի ճար չունիմք, մեր վաստակն ամենայն ի հողոյ է: Այսու պատճառաւ գիր պայմանի առին, եւ յամելովն ի մոռացունս եղեն եւ մնացին:

Եւ մեք յայս բարկութեան ժամանակին ի յԸստամբօլ էաք` ի Թոփղափին` ի մէջ ժողովրդին մերոյ: Յատուկ առանձին ի բացեայ կային եւ մեք ընդ նոսա ի վերայ ճանապարհի պալատի թագաւորին, որ Տաւութ փաշայ ասեն, որ ամենայն ոք գիտէին արքունական մարդիկն գիտելով եւ հանապազ տեսանելովն երթեւեկութեան ճանապարհաւն, որ միշտ ընդ այն անցանելով եւ զբազումս յերեսաց եւ յանուանէ կու ճանաչէին, որ հանապազ ի սպասու կային նոցա գրաստիւք իւրեանց, եւ ոմանք խոհակերացն ի սպասու կային, եւ նոյնպէս ախոռղափուցիքն այսպէս:

Եւ յորժամ սաստկանայր հրաման թագաւորին վասն արտաքսութեանն, սկիզբն ի մեզ գային հրամանակատարքն եւ փութացուցանէին, եւ մեք ժամավաճառ լինէաք յօրէ օր, ժամէ ի ժամ, թերեւս հնար լիցի ուստեք յԱստուծոյ կամ ի մարդկանէ, նա' ոչ եղեւ հնար փրկութեան վասն մեղացն իմ ծովացելոյ: Եւ տեսան որ ասելով չեն ելաներ, նա' եպարքոսին հրաման արարին, որ բրովք եւ ֆալախովք շրջեսցին ի քաղաքին եւ զորս գտանիցեն արտաքոյս, գանիւք կշտամբեսցեն, եւ որ ոք ի տան իցեն եւ ի ներքոյս անյայտ տեղոջ, զիւրեանց ուլամայսն կոչեցին, այսինքն` զիմամ եւ զմուղրի, որ մազին ասեն, եւ սպառնական բանիւք պատուիրեցին թէ` ամենայն թաղերն եւ ի դրացութեներն, որ ամենայն ոք զիւր վարձաւորն արտաքսեսցեն. եւ արարին այնպէս: Եւ եկին առ մեր թաղի թանիշմանցն այլ նոյնպէս պատուիրեցին, որ նոքա եկին մեզ զգուշացուցին փութացուցանելով եւ զշատոցն զկարասիսն ի դուրս լցին եւ զդրունսն փակեցին: Անդ էիր տեսանել զամենայն սիրտ ի տրտմութիւն եւ զաչս յարտասուս եւ զկականումն մօր եւ մանկանց:

Եւ յետ այս աղէտիցս ինձ հարկ դրին ժողովուրդն թէ` մեք անտէրունչ եւ անհովիւ ո՞ւր կու գնամք, ահա' այսօր է օր տիրութեան այցելու լինել մեզ եւ խնամարկել զմեզ, եւ դնել զանձն քո ի վերայ մեր, որպէս եւ մեք եդաք ի վերայ քեզ յաւուր նեղութեան եւ անձկութեան քո: Եւ յանրջից տեսլեանց գան հարին ինձ. վասն է՞ր հեղգաս եւ ոչ փութաս գնալ ընդ դոսա: Եւ ես կամօք յօժար էի գնալոյ, որչափ դրամ խարճեր էի յամրերաց համար վերին աշխարհացն. չորս ցեղ, ա) վասն աշխարհին շինութեան, բ) թէ մեր քննութեան օրինացն ոչ ոք հակառակ կացցէ, եւ գ) վասն աւերակ եկեղեցեաց եւ վանորէից, ո'չ թէ մին երկրի եւ գաւառի միայն, այլ երեք սանճախաց իշխանութեանց` Սեբաստիոյ եւ Հարզուլումին եւ Տրապիզոնոյ զիա՞րդ չէի կամենար զընթանալ զկնի նոցա, այլ կու մնայի մեր յԸռատօզի ժողովրդեանս` թէ գայցեն, որ միաբանութեամբ գնամք: Նա' խապար չեղեւ ի դոցանէ եւ ինձ հրաման եղեւ ի տեսլեան, որպէս վերոյ գրեցի:

Յետ այսորիկ ես փութացուցանէի անցանել յայնկոյս ծովուն, եւ գնացաք անցաք ի յՈսկոդարն, նստաք վեց եօթն օր, մինչ ժողովեսցին ամենեքեան: Եւ Մուրատ փաշան վրանօք եւ խորանօք եւ բազում զօրօք անդ էր բանակեալ իբր թէ գնալով ի վերայ պարսից ի պատերազմ, եւ մեր գլխաւոր մարդիկն անդանօր ապա առին յամր յատալաթի եւ երեք ամ ազատ կալ յամենայն հարկապահանջութեանց եւ զհայրենի ժառանգութիւնսն դարձուցանել առ իւրեանսն` թէ առ ո'վ ոք իցեն լեալ: Եւ իսկոյն վաղվաղակի կատարեցին զխնդիրն անյապաղ` վասն փութացուցանելոյ աղագաւ: Ոչ վերակացու դնելով ի վերայ, ոչ պետ եւ ոչ իշխան, որպէս զԿիւրոս եւ զԱրտաշէս եւ զԴարեհ, յորժամ արձակեցին զժողովուրդն գնալ յԵրուսաղէմ, նա' մեծամեծ իշխանօք եւ պալարակապ երիվարօք եւ կառօք գնացին ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ: Այլ մեզ ոչ այնպէս, այլ անտէրունչս որպէս զոչխար առանց հովուաց եւ դարմանողաց բայց յԱստուծոյ, եւ յԱստուած ապաստանեալք, որ տիրէ հոգոց եւ մարմնոց եւ խնամողն ամենայն արարածոց` երեւելեաց եւ աներեւութից: Եւ թէ' գլխաւոր եւ թէ' իշխեցող մեք էաք, եւ երկու նորչարիս կային ի մեր գեղորէից, ես ինձէն զնոսա զօրական անուանեցի, որ զկնի մեր գնային ի սիլա: Եւ այսպիսի պատրաստութեամբ չուեալ գնայաք. ոչ սակաւ էաք, այլ եօթն հազար մարդ յաւելի էաք ընդ հայք եւ ընդ տաճիկք, որ չէաք բովանդակիր ի ճանապարհին եւ յամենայն իջեւանս, ոչ կերակուր եւ ոչ դարման անասնոց չէր բաւականայր: Ո'չ թէ մեր գաւառացն միայն էին, այլ յամենայն աշխարհաց էին հաւաքեալ, վասն այսորիկ յերկուս բանակս բաժանեցաք, եւ որչափ տաճիկք կային սակաւ հայիւք եւ Տէր Մինասն Յարապկերցին, որ յայսմ ամի նահատակեցաւ, որ էր թվ. ՌՁԳ (1634) օգոստոսի ժա. սա էր ընդ նոսա քահանայ եւ առաջնորդ Փոքր Հայոցն, որք էին ընդ տաճկաց բանակին: Եւ Աստուծոյ խնամովն եւ հովանի աջովն պահպանեալք լինէաք, եւ ոչ ոք էր որ գայր ընդ առաջ եւ զկնի ի վերայ մեր չարութեամբ որպէս զորդոցն Իսրայելի յելսն Եգիպտոսէ, այլ մանաւանդ երկունք կալան զամենեսեան զբնակիչս եւ զանբնակ չարսն, զոր էարկ Տէր ի վերայ նոցա ահ եւ երկիւղ եւ ի զօրութենէ բազկի Տեառն քարացեալք եղեն, յորժամ ի գնալն յերկուս բանակս կու գնայաք, նոքա առաջի եւ մեք զկնի, մինչեւ ի Թոսիայ: Եւ անդ զետեղեալք էին եւ կացեալք վասն առաւել երկիւղի համբաւոյ չարեաց ջալալոց մնացորդացն զօրագլխի միոջ, որ Մուրթատ անուն ասէին` բազում զօրօք, որ իջեւանեալ էին ի մարգագետին մի ի վերայ ճանապարհին, որ Հաճի_Համզա ասեն, եւ յահէ նոցա փակեալ էին [դրունք] քաղաքաց եւ դղեկաց եւ ամենայն ամրոցաց: Եւ ելեալ միաբանութեամբ գնացաք, եւ հետեալք, աղեղնաւորք եւ սուսերաւորք ելին ի միջոյ ախիցն` մօր եւ մանկանց եւ արանց տկարաց եւ գնային ի բացեայ ի վերոյ մեր եւ մեք զուղիղ ճանապարհաւն: Եւ յորժամ տեսին զմեզ բազմամբոխ բանակօք եւ ամենայն պատրաստութեամբ եւ զինովք վառելովք, նա' Աստուծով ահաբեկեալք եւ մտին ի վրանսն, եւ ոչ ելին չարութեամբ ի վերայ մեր, այլ կացին ոմանք ի դրաց վրանացն եւ բարովեցին զմեզ եւ ոչինչ վնասեցին մեզ, այլ անցեալ գնացաք խաղաղութեամբ մինչեւ ի Մարզուան, ի Նիոյկեսարիայն եւ ապա անտից բաժանեցան, իւրաքանչիւր յերկիր իւր գնացին, եւ ոմանք յուր եւ հաճեցան` մնացին:

Եւ մեք կամախացիքս յատուկ մնացաք եւ գնացաք հասաք անվնաս յամենայն որոգայթից մինչեւ ի մեր երկիրն` ի Կամախ եւ ամենեքեան ոմանք ցրուեցան իւրաքանչիւր ի գիւղս իւրեանց: Եւ Մարէք գեղջ ասեն, որ յանդիման քաղաքին, յառաջագայ գլխաւոր մարդիկն անտից էին եւ չատք ի ժողովրդենէն անտից էին, որ ի ժամանակին երեւելիք եւ անուանիք էին` Երեւան անուն եւ Հազարշահ եւ Բարունակ եւ Խաթլուշ` քաջասիրտք եւ քաջախօսք, յորոց միջի բնակելով մեր ժամանակս երիս, եւ սոքա էին մեզ զօրավիգ ի ժամ պատերազմին: Վասն որոյ բռնութեամբ տարան ընդ ինքեանս, եւ յորժամ մտաք ի սահմանս երկրին, նա' ոչ թողին ուրեք գնալոյ, այլ առեալ տարան յիւրեանց գեղջն, որ մնացորդք գեղջին չէնք էին քան զառաջինն, փարթամք ընչիւք եւ անասնովք եւ մեծատունք եւ անուանիք, որ ի ներքոյ թեւի հովանոյն պահեալ էր զնոսա Շիրին պէկն ի յիւրոց եւ յօտար վնասակարացն` ի պէտս պիտոյից սպասաւորութեան իւրոյ: Եւ գնացաք իջեւանեցաք առ նոսա եւ հանգստացաք աւուրս բազումս իբր ի մեր հայրենի տան գոլով: