Ժամանակագրութիւն

Թվին ՌԾԳ (1604) մեռաւ Սուլթան Մուհամմատն, որ ինն տարի թագաւորեաց: Եւ նստուցին ի տեղին զՍուլթան Ահմատս, որ էր մանուկ մատաղ երեքտասան ամաց, որ ի մեռանելոյ ժամն յանձն արար Սուլթան Մուհամմատն զորդին իւր զայս` Սուլթան Ահմատս ի Յալի փաշան` վասն մանկական հասակին: Եւ այս Յալի փաշաս էր խիստ աշխարհի հոգացող եւ բարեխորհուրդ եւ նախ յԸստամբօլ սկսաւ առնել խաղաղութիւն, որ էր յոյժ ահարկու ի վերայ չարագործացն եւ զապըտջի եւ ասախով յոյժ, որ այլափոխէր զկերպ հանդերձիցն եւ ի գիշերի շրջէր ի մէջ քաղաքին եւ զոր գտանէր զվայրապար շրջողսն` ի գտած տեղին կախէր, եւ ի տուընջենի այլափոխէր զինքն եւ զթագաւորն եւ ընդ իւր շրջեցուցանէր տեսանելով զամենայն գործս մարդկան` զբարի եւ զչար, եւ բանասցէ զաչս թագաւորին, զի կրթեսցի եւ զգաւնասցի. եւ շատ բարեգործութիւն ուսոյց, որպէս վայել էր թագաւորաց: Նա' մէկ տարի եւ կէս այսպէս կրթեաց զթագաւորն, եւ զաշխարհի չարքն մեծ ջան եւ փոյթ ունէր բառնալոյ: Նա' վաղամահ եղեւ եւ ոմանք ասացին թէ կախարդական հնարիւք սպանին, որ յանամ ասեն, քառասուն օր կարդալով զգիրսն Յանէսի եւ Յամրէսի եւ դիւաց սպանանել տան: Եւ թէ ինքն նախագէտ լինի գործոյն եւ իւրն այլ լիցի ընթերցողք այնմ գրոյն եւ ընդդիմակ արասցէ ընթեռնլով` զնոցա կու խափանէ: Այլ թէ որպէս եղեւ` Աստուծոյ է գիտելի: Եւ յետ մեռանելոյ Յալի փաշային, թագաւորն Սուլթան Ահմատն զնորա արարմունքն գործեր շատ ժամանակս եւ նորա խրատովն վարէր զթագաւորութիւնն:

Եւ ի սորա ժամանակին ջալալիքն զաշխարհն Անատօլեաց ծածկեալ էին որպէս զձիւն: Ի Սուլթան Մուրատէն սկսան բորբոքումն կայծականց հրոյն եւ ի հօրն ժամանակին` Սուլթան Մուհամմատին` ճարակեցաւ ամենայն աշխարհ հրով բոցոյ ջալալեացն, որ ոչ գոյր խաղաղութեան տեղի ուրեք, բայց միայն ի Կոստանդնուպօլիսս եւ ի Թրակացւոց աշխարհիս, որ Ուռումել ասի: Վասն որոյ աշխարհ ամենայն` հայք եւ տաճիկք աստ հաւաքեալ եւ ցրուեալ մինչեւ ցԲելըրղատն, մինչեւ ցաշխարհն Պուղտանաց եւ Գոթացւոց եւ ամենայն Իւսկութացւոց:

Եւ Կարմիր գտակն այլ ի վեր կողմանցն զօրացաւ եւ մինչ ի սահմանս Թէոդուպօլիսն բռնակալեց: Եւ մնացեր աշխարհ շէն Ըստամբօլ եւ Ուռումել եւ աշխարհն Եգիպտացւոց միայն կալով ի հրաման թագաւորութեանն:

Եւ սա բարեխորհ գոլով սակաւ զօրացաւ Աստուծով եւ էր Տէր ընդ սմա: Եւ եհան բարեպաշտ իշխան մի Մուրատ անուն` փաշա եւ եդիր գլուխ վազիր եւ սպարապետ եւ ետուր զամենայն զօրսն ի ձեռս նորա եւ ուղարկեաց ի վերայ ամենայն ջալալոցն, որ երկու ամացն միջումն ի սպառ ի սպուռ ջնջեաց զամենեսեան եւ բազումքն ինքն ընդ իւրեանցն չքացան ի հրամանէն Աստուծոյ եւ եղեն որպէս զչեղեալք, որպէս որ գրեալ եմ զամենեսեան մի ըստ միոջէ յառաջիկայսդ, թէ զին՞չ արար ընդ նոսա եւ կամ ո՞րպէս ջնջեցան եւ բարձան յերկրէ եւ եղեւ խաղաղութիւն վայր մի վասն շունչ կլանելոյ մնացելոցն ի մեծ պատուհասիցն, եւ թէ ո՞րպէս սուրկուն արար մեզ եւ գնացաք:

Որքան Մուրատ փաշաս կենդանի եկաց, նա' խաղաղութեամբ կացուք եւ յետ վաղճանի նորա ի Յամիթ եւ այլ ոմն Նասիֆ փաշա բռնութեամբ յաջորդեաց զտեղի նորա եւ բարձաւ խաղաղութիւնն յաշխարհէ եւ լցաւ ամենայն աշխարհն վայիւ եւ աղաղակաւ, եւ դարձեալ փախստական եղեալ մեր ի յահէ նեղչացն եւ հազիւ անկաք յԸստամբօլս ի թվ. ՌԿԱ (1612):

Եւ ամենայն ընդ մեզ գնացողք դարձեալ եկին եւ աստ էին խաղաղ կենօք մինչեւ ցայս ամի, որ թվ. ՌՁԴ (1635) լինելով` կրկին սուրկուն արարին, որ ոմանք բազումք գնացին եւ շատ կիսոցն մնացաք Աստուծոյ ողորմութեամբն եւ տակաւին ի կասկածի եմք թէ վերջն ո՞րպէս լինելոց է, որ Աստուծոյ է գիտելի:

Եւ այս Սուլթան Ահմատս էր յոյժ խաղաղասէր եւ հեզ եւ հանդարտ եւ ողորմած եւ քրիստոնասէր եւ աղքատաց գթած, որ մէկ վազիրն քուրակ աղջասու հարկ եդիր ի վերայ հայոց. նա' յայնմ ժամանակին ամենեքեան ի վերայ իւր ջամիին կու աշխատէին, բողոք բարձին առ նա եւ գանկետեցան: Նա' սակաւ մնաց որ զգլուխն հատեալ էր, ասելով թէ` յետ դարձո' ի տեարսն, զոր ինչ առեալ ես: Եւ նա կոչեաց զքահանայսն եւ ասաց թէ` զոր ինչ տուեալ էք եւ առեալ էք` նշանագիր բերէ'ք, ցոյց տուք ինձ եւ առէ'ք զձեր տուրսն ի ձեզ: Եւ այնպէս առին մինչեւ ցմի բնիոնն, որ է գարեհատն: Եւ այսպիսի բարի բնութեամբ էր, լի եւ առատ սրտիւք եւ քաղցր բարուք:

Եւ յորժամ եղեւ օր մահուն, կոչելով զամենայն մեծամեծսն իւր եւ յանձնեալ զթագաւորութիւնն ի յեղբայրն իւր ի Սուլթան Մուսթաֆայն, վասն որդոցն մատաղ մանուկ գոլոյն` մինչ ի զարգանալ նոցին, եւ յետ զարգանալոյն, ապա ընտրութիւն արասցեն թէ ո՞ ի նոցանէ արժան իցէ, ապա կամօք ամենեցուն դիցեն յաթոռ ի տեղի իւր, ըստ այսմ` Փոխանակ հարց եղիցին որդիք:

Եւ եկաց Մուսթաֆէն քառասուն օր յաւելի եւ ներքինապետ Մուսթաֆայ աղան ետես, որ ամենեւին բնաւ խելաց զօրութիւն չկայր առ ինքն, որ խելագարութեամբ կու խօսի եւ կու գործէ, ոչ զասածն գիտէ եւ ոչ զգործածն: Հանէր զխազնան արտաքոյ եւ ցրուել կամէր, եւ օր մի գնալով ի վերայ ծովուն թագաւորկան զայեխովն, նա' տեսեալ զգլբին ձուկն եւ էառ զոսկի քուքն ականակուռ, որ թօփուզ ասեն, եւ ընկէց ի ծովն զկնի ձկանն, իբր հարկանել զնա, եւ այլ վայրապարութիւն բազում:

Եւ աղան` մուֆտուն եւ ամենայն մեծամեծաց արքունեաց կամօքն ընտրեաց զմին յանդրանկաց որդոցն` զՍուլթան Օսմանն, որ էր երկոտասանամեայ, որ էր կարի առաւել խելացի եւ իմաստուն եւ զօրաւոր: Եւ օր մի շուրջ ածել էին տարել սպասաւորքն եւ յամեցուցին մինչեւ ցերեկոյ եւ եդին ամենեցուն կամօքն զՍուլթան Օսմանն յաթոռ: Եւ յորժամ եկն ի զբօսանացն, ընդդէմ ելին ամենեքեան ներքինեաց մարդիկն զինօք վառելովք եւ այլ ոչ թողին գնալ յաթոռն ըստ սովորութեանն, այլ տարեալ յառաջին յարգելանս:

Եւ այս Սուլթան Օսմանս խիստ ասախով էր եւ թատպիրով եւ կերպափոխ լինելով բազմաց գործս յայտնէր` զմեծամեծաց, զոր գաղտ կու գործէին կաշառակրծութեամբ` ի թագաւորացն եւ բազում չարագործս ըմբռնէր ի քաղաքին, զոմանս սպանանէր եւ զոմանս պատժէր:

Եւ գնաց բազում զօրօք ի վերայ լեհաց թագաւորին, բայց ոչ կարաց յաղթել զնոսա, այլ միայն Թաթար ազգն գողութեամբ զախիրաճիքն, որ նոցին պատերազմողացն կերակուր կու բերեն, ձերբակալ արարին եւ բերին առ թագաւորն Օսման, եւ անողորմ սրով եւ զանազան տանջանօք սպաննեց զնոսա: Եւ ասացին թէ քանի մի մարդ որ կանգուն` եհատ զգլուխս նոցա. նոքա շատ ժամս կանգուն կացին ի վերայ ոտից եւ զձեռս յերկինս համբարձեալ, որպէս Աղէքսանդրու հայրապետն Պետրոս: Եւ զայն տեսեալ Սուլթանին սոսկացաւ եւ զայլ կալեալսն ազատ արար, որպէս եւ ինքն այլ յետ ութն ամսոյ անողորմ մահուամբ սպանաւ յիւրոցն, որպէս ասէ իմաստունն թէ` Որով եւ մեղանչէ ոք` նովիմբք եւ տանջեսցի:

Զսորա զսպանման մահն, զինչ իրաց վերայ արարին զօրքն եւ զօրագլուխքն, նա' աւանիկ գրեալ եմք ի մէջ գրոցս, թվ. ՌՀԱ (1622) ի մայիսի իե. ուրբաթի օր: Եթէ կամիս, անդ գիտ տե'ս:

Եւ յետ սպանման սորա, զայն խելագար Մուսթաֆայն դարձեալ եդին յաթոռ եւ եկաց երկու ամ եւ կէս եւ դարձեալ ընկեցին վասն խելագարութեանն եւ եդին յառաջին տեղին ի մետաղս: Եւ ամենեցուն կամօքն եւ միաբանութեամբն ընտրեցին զՍուլթան Մուրատս զայս յայլ եղբարցն եւ հաստատեցին եւ եդին յաթոռն երեքտասանամեայ գոլով:

Ահաւասիկ զսորա որպիսութեամբ նստուցանելն եւ զՄուսթաֆայի որպիսութիւնն եւ զկատարածն գրել եմք ի ճառ սպանման Օսմանին: Եւ զայս Մուրատիս գործքն եւ գլխոյ անցանքն գրել եմք յերկար եւ ճոխ պատմութեամբ ի վերջ գրոցս, թվին ՌՁերորդի եւ ի մուտն միակի (1632) ի փետրուար ամսոյն: