Ժամանակագրութիւն

Յետ այսորիկ այսպէս եղելոյ, գայ գտանէ Պարոնն, նախասկիզբն այժմոյ ճգնողականացս, չորս եւ հինգ աշակերտօք գալով ի Ֆռանկաց աշխարհէն ի վեր` հետ Երզնկացի Խօճայ Յովսէփին, որ ուխտի պատճառաւ գնացել էր ի Սուրբ Պետրոսն եւ ի Պօղոսն եւ ի Սուրբ Յակոբն եւ այն օրերն եկեալ գտաք զմիմեանս եւ ուրախացաք յուրախութիւն մեծ:

Վասն զի սոցա տեսութիւնն առաւել բերկրալի եղեւ մեզ քան զամենեցունց, զի սա եղեւ մեզ պատճառ վարդապետ լինելոյս մեր, յորժամ էաք ի լեառն Սեպուհոյ առ սպասաւորութիւն դամբարանի Լուսաւորչին, հայրաբար գթալով ի մեզ եւ հանապազ յորդորական բանիւք խրատէր միշտ, որ մանուկ եւ անիմաստ էաք եւ անհրահանգ եւ անկիրթ յամենայն կողմանց` թէ յուսմանց եւ թէ կարգաց եւ ամենայն սահմանաց եւ կրօնից, քանզի սատանայ կուրացուցեր առհասարակ տգիտութեամբ, եւ խափանեալ էր ի վաղուց հետէ զամենայն բարեկարգութիւն թէ' ի քաղաք, թէ' ի գիւղ, թէ' ի վանք, թէ' յանապատք վասն կարի տգէտ եւ տխմար առաջնորդաց, այլ փոքր սակաւիկ ի քաղաքունաքն կայր ժամակարգութիւնք եւ ուսմունք կարգաց, եւ վանորայքն ոչ թէ գեղացոց տանց նման էր, այլ քրդոց: Ոչ ոք էր ի վերայ խելաց, որ մեղք ու անմեղութիւն, չարութիւն կամ բարութիւն ճանաչէր, օրէնք կամ անօրէնք հոգայր, սաստէր եւ կամ հոգաբարձութեամբ խրատէր եւ յուղղութիւն ածէր: Մեք մանկագոյն աբեղայ գոլով, զմեր լինելոյն եղանակն գրեր եմ յառաջն` ի խաւարումն արեգական ՌԼԹ (1590) թիւն:

Նա' այսպէս թշուառական գոլով մեր, սանձարձակ շրջելով, ոչ ոք չէր հոգ որ ասէին ցիս թէ` ո՞ւր ես գնացել կամ ուստի՞ գաս: Որ եւ այսօր տակաւին դեռ այնպէս են մեր վայանքներն (վանքերն) յԱրզրումէն ի վայր, կանանց տունք եւ քրդատունք են, ոչ մշտնջենաւոր ժամակարգութիւն, ոչ պատարագ, ոչ կարգ, ոչ կրօնք եւ ոչ սաղմոսերգութիւնք, որպէս ասաց Մեծն Ներսէս թէ` Տեղիք սրբոցն եղիցին օթեւանք անաստուածիցն: Այսպիսի եղկութեանց միջոյ գոլով, զմեր պակասութիւնն եւ զանկարգ սովորութիւնն ոչ գիտէաք, այլ այս Պարոն անուն միայնացեալս, որ ի տեսչութենէ խնամոցն Աստուծոյ յարոյց Աստուած զսա օրինակ ամենայն բարութեանց, կարգաց եւ կրօնից, որ քսան տարի միայնակութեանմբ բնակեալ կայր ի Սեպհոյ անդնդախոր ձորոջ քարանձաւին, որ յառաջագոյն բնակութիւն էր եղեալ միանձնացելոց անձանց, որ Շիկի_Քարայատակ կոչէին, զոր յետոյ վեց եւ եօթն այլ եկին յաշակերտութիւն, որ ոմանք լաւք եղեն եւ ոչ բաժանեցան ի նմանէ, որպէս Մարգարն եւ Յակոբն, որ յետ վախճանելոյ նորա մնացին յԵրուսաղէմ քսան եւ հինգ տարի յաւել: Որ Մարգարն աւագ_սարկաւագ էր եւ լուսարար Սուրբ Յակոբայ եւ այլ բազում եկեղեցեաց, մանաւանդ Սուրբ Աստուածածնի գերեզմանին, որ զսորա գովութիւնն ո՞վ կարէ գրով արկանել, թէ' հեզութիւնն, թէ' զանտանելի չարչարանացն համբերութիւնն, որ ի Գրիգոր եպիսկոպոսի ձեռանէն կու կրէր, թէ' միամտութեամբ եւ անտրտունջ զամենայն եկեղեցեաց ջահերն լուանայր եւ լուցանէր եւ խնկարկէր, ոչ թէ եկեղեցիք միայն, այլ ամենեցուն` թէ' վարդապետաց, թէ' աբեղացն, թէ' զԳրիգոր եպիսկոպոսին, մինչ յարտաքս կարեաց վճարելոյ տեղացն այլ ջահերն լուցանէր, թէ' զանհանգիստ արթնութիւնն, որ շատն յոտից վերայ զքունն կու անցուցանէր, որ մարմինն դեղին խնկի նման էր եղել, որ թվ. ՌՁ (1631) առ Աստուած վերափոխէր բարիոք մահուամբ, որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի: Այլ էր սա ի մեր երկրէն Կամախոյ, ի մեծ գիւղաւանէն Գոմերոյն էր:

Եւ Յակոբն լծակից եղբայր սորին` Սուրբ Ծննդեանն Քրիստոսի Բեթղեհէմի, էր լուսարար եւ հայր վանաց հետէ ցաւագնեալ անձամբ, որ թիկնացաւութիւն ունէր ի քամակին անբժշկելի, որ մէկ աշուն եւ ձմեռ մօտն կացաք, որ այն ցաւովքն էր եւ ի տքնութիւն գիշերային պաշտամանց եւ սաղմոսերգութեանցն մարգարտաշար եւ ի տուընջենի զամենայն սպասաւորութիւն, մշակութիւնն եւ զանտեսութիւն, պատրաստութիւն կերակրոցն: Եւ դեռ եւս կենդանի գոլով կայ յԵրուսաղէմն, բայց այժմ ելեալ է եւ իւր անձին կայ:

Եւ երկուք այլ ի նմանէն անպիտանք եղեն եւ յետս չոգան, եւ մինն իւր հալին է եւ ահա' քսան եւ վեց տարի յԸստամբօլ ի Սուրբ Աստուածածնի ժամին յաւելածութիւն կառնէ եւ ջրկրութիւն:

Ապա միւսն չարաչար կեղծիւք եւ սուտակայ խաբէութեամբ լի է, չար խորհրդովք եւ ապականեալ մտօք առաւել քան զՅուդային ունելով զմոլութիւն արծաթսիրութեանն եւ զմատնութիւնն եւ զկախարդաբար խաբէութիւնն Սիմոնի Մոգին: Որ այս Պարոն միայնաւորիս գլուխն թէ ի'նչ անցք անցոյց, զոր թէ գրեմք մի ըստ միոջէ ի սկզբանէն ի վեր` նա' այսչափ տետր մի կու բաւէ տանել կամ ոչ, սակայն ոչ զանց արարից ամենեւին: Արդ այս Մազոտ անունն եւ ոչ Մելքիս, որ այժմ կայ չարաչար կենդանութեամբ եւ առաջնորդ է դարձել Սեպուհ լերանն, յայնմ ժամանակին, որ այս Պարոն միակեաց ստոյգ ճգնաւորս, որ ի մերում ժամանակիս էր եւ ես հանապազորդ երթեւեկութիւն կու առնէի առ նա վասն առաւել ջերմ սիրոյն, զոր ունէաք ընդ նա եւ նա ընդ մեզ, յայնժամն եկն այդ խաբեբայ եօթնաճղի լեզուն եւ աշակերտեցաւ նմա եւ նա այլ ընդունեց զնա սիրով իբրեւ զընկեր եւ զեղբայր եւ որդիական գութ ածելով նմա, եւ ոչ գիտէր զչար սրտի նորա զխորհուրդ, որ իբրեւ զՍիմոն Մոգի եկեալ, զի այնու փառս որսայցէ: Եկաց տարի եւ կէս, կարդացոյց մէկ քանի կանոն սաղմոս եւ ասաց օր մի թէ` այսչափ մարդ ի մէջերս մէկ քահանայ անուն կայ ոչ, վանորէից հեռի եմք եւ ամենայն շինութենէ: Կամ եղեւ ինձ զի զայս Մելքիս եւ ոչ Սեդեկս քահանայ անուն ձեռնադրել տամ, զի փոքր մատուռ արարաք գերեզմանի պատճառաւն, զի զամենայն կարիս եւ զպէտս հոգեկան կատարեսցէ: Յառաջն կեղծաբար հրաժարելով թէ` ես չեմ բաւական այդմ լինել եւ մենք ալ հարկեցաք թէ` երբոր Հայրն կու կամի` նա լե'ր հնազանդ, որպէս ասէ եւ կամի: Յետ այսպէս ասելոյն այլ ոչ դիմացաւ, զի իւր սրտի յօժարութիւնն այլ այն էր, սակայն կեղծաւորութեամբ ասէր զոչ արժանն: Եւ ես յայնմ ժամանակին աշակերտութիւն գնացի, որ թվին ՌԽԵ (1596) էր ի մեծ պահոցն` ի Բաբերդ առ ոտս Սրապիոն հռետորին: Նա յայնմ պահոցն ձեռնադրել է տուեր, դրել ի Սերովբէից վանքն` թէ զխորհուրդն եւ զաղօթքնին կարդայ, նա ոնց սուտ ու փուտ զխորհուրդն ի տախտակին վերայ հազիւ ասել կարաց: Երբ քառասուն օր լմնցեր է, նա ի դուրս անկեր ի գեղանն խաբեբայութիւն առնել: Նա' գացեր Պարոն Հայրն յԵրզնկան, լացեր ւÿաղաղակեր Ղազար վարդապետին, Կարկառցի Պետրոսի մեծ աւագ վարդապետին, նոքա սաստեր էին, եկեր էր յոչ կամաւ ի մօտն: Ոնց վարդապետք յերկրէն հեռացել էին, կրկին էր ապստամբեր եւ անկեալ էր աշխարհ ի խաբէութիւն: Եւ զիս այլ վարդապետն ուղարկեր էր եւ տուեալ հրաման խրատ եւ բան ասելոյ վասն հարկի կամրջին, որ իւրեանց հարանցն գոլով, ի պատճառս նորա ժողովք առնել, որ եկի յԵրզնկան, ի Կամախոյ քաղաքն, ի յԱկն: Ոնց յԱկնէն յետ դարձայ ի Գոմեր գիւղն գնացի, նա անդ էր ի Շաղաւաթ անուն բարի քրիստոնէի մի տուն անկեր եւ անշարժ կայ որ նա մեծ ճգնաւորին ասպնջականն էր: Եւ ասացին ինձ զապստամբութիւն նորա կրկնակի, եւ ես ելեալ գնացի անդ, զի մեզ այլ ծանօթ էր պատուական այրն այն, եւ ազդեցուցի նոցա զապստամբ լինիլն: Եւ ապա սկսայ չարաչար յանդիմանել եւ նախատել եւ գանալից առնել, նա յոտ եւ երես անկանելով մեղայ ասաց. երթամ, թէ չես հաւատար` ահա չարակնոց մի կայ` քեզ գրաւ թող լինի, թէ երթաս յաղօթանոցն զիս անդ չգտնուս, թո'ղ քեզ լիցի: Մէկ քանի աւուրց յետոյ ապա գնացի յամելով ի գեղաներն: Երբ երթամ ի յանապատս նոցա ի տեսութիւն, նա այնչափ ժամանակն դեռ չէր գնացեր մօտ Հօրն ի հնազանդութիւն: Ես այլ զշարակնոցն ցոյց ետու Հօրն եւ ասացի թէ` այլ չեմ տալիս, զիրայ հանց եմ զաւլ արեր: Նա' Հայրն աղաղակեաց թէ` վասն Աստուծոյ մի տանիր, ես ամանաթ եմ առեր այս անուն իրիցէ թէ` մէկ ժամանակ կարդայ. նա` զչարաչար հնարքն տե'ս: Այնուհետեւ ետու զշարակնոցն ի Հայրն եւ գնացի: Նա' այնքան խրատելոյն կու ձանձրանայ, եւ այլ ի մօտն չի գայր, կերթայ ի վանորայքն ընդ հոմանիս կու բնակի, մինչեւ յամրան եղանակն, որ աւազակք լերանցն ի շարժ կու ելանեն եւ ի վանորէիցն կու կերակրին: Նա' քուրդ մի Խուլախսուզ անուն եօթն ընկերօք անդ կու գնայ ի Լուսաւորիչն` կերակրոյ աղագաւ. նա' ոնց վանացն կու ելնեն քրդեր, հետ կու գնայ ճանապարհի ուղարկաւորութեան պատճառաւ: Նա' ի ճանապապհին գնալն յոտն երեսն ի վայր կու անկանի, կաշառ կու խոստանայ, մահու կու մատնէ զՃգնաւորն եւ զընկերսն ամենայն թէ` այս ցեղ մարմարդիկ կան յայս նիշ տեղոջ, թէ որ երթաս քարահոս առնես զնոսա, նա' քեզ այսչափն դրամ տամ: Զինչ տեսանեմք` մէկ օր եօթն քուրդ վառեալ զինօք եւ աղեղամբք եկին բարկութեամբ, ոչ ալէք եւ ոչ սալամ, սկսան ասել յայտնապէս թէ` զքեզ ի սպանանել եկաք: Եւ ես այլ ցեղ ու ցեղ պէս պէս եղանակաւ քաղցրաբանութեամբ ի զեղջ ածի զաւազակապետն շնորհօքն Աստուծոյ, զի կարի առաւել քաղցրաբանք էր սուրբ Հայրն հարանց: Եւ աւազակն սկսաւ խոստովանել զչար խորհուրդով գալն եւ թէ` ո՞վ ոք ուղարկեաց զիս, եւ ես այլ զամենայն որպիսութեանն չարանալոյ նորա ընդ մեզ եւ զմեր հալն հասկացուցի նմա, խիստ ողբացին, եւ բաղարջ դրի, թէ այլ ինչ որ գիւտ էր` կերան եւ օրհնութիւն խնդրեցին ի մէնջ եւ ելեալ գնացին: Եւ ես այլ ամենայն միաբանօքս ելեալ գնացաք ի Սերովբէից վանքն: Նա' տեսաք, որ անդ է մատնիչ երկրորդ Յուդայն` Մազոտ աշակերտն մեր եւ որդին անօրէնութեան, սկսայք ի թքանել եւ ի նախատել: Նա յուրաստ եղեւ եւ սկսաւ յերդնուլ չարաչար, եւ ընդ երդնուլն յանկարծակի վերայ հասան, որ կու երդուէր վասն մատնութեանն: Նա' գիտաց աւազակապետն ի զայրանալոյն մերմէ, եւ եթուք ընդ երեսն յանաստուածին եւ եցոյց մատամբն զտեղին, զոր Ակներաց Մարգարճախին ասեն, որ ի գլուխ վանաց հանգստարանի սրբոյ, որ ջուրն անտից կուգայ ի վանսն, եւ զորքանութիւն խոստման կաշառոցն այլ ասաց, եւ յետոյ կռուեցաւ ընդ նա թէ` ե'լ զաջն համբուրէ: Նա առ ահին եւ ոչ ի կամացն զՅուդային համբոյրն արար, եւ ելեալ աւազակն գնաց որ կերպիւ որ է, զի նմա այլ վտանգ մեծ եհաս յանկման(?), եւ առ ժամն զերծաւ: Եւ այս եղեւ պատճառ հրաժարելոյն մեր եւ տարագրութեանն:

Զայս ամենայն պատմեաց մեզ, յորժամ երեկ ի Ֆռանգաց անէն ի յԸստամբօլս, եւ գտաք անդ զմիմեանս: Նա' փառք մարդասէր ներողութեանն Աստուծոյ, որ յայսմ ժամանակէն ի վեր ողջ է, եւ նոքա ամենեքեան փոխեցան առ Աստուած, եւ նա կայ անզղջութեամբ առանց պատուհասի, ո'չ ապաշաւել եւ ո'չ մեղայ ասել. Ահա' մեղաւորք եւ աջողեալ է նմա: Իբրեւ զԱստուած կու . . . վասն երկու պատճառի, նախ` յանուն Լուսաւորչին, եւ երկրոդ` որ խարազնազգեստ է եւ մազոտ որպէս զԴեւդասն, անուն Լուսաւորչին ի վերան է եւ տարին մի անգամ կու գնայ հետ երկրին ուխտի` խաչամբուրին վասն, յաշխարհականաց տունքն կու կենայ ի մէջ կանանցն: Քանզի որ խարճլըխ աշխարհականաց կու պակասի` կու գնայ, կու կողոպտէ զաշխարհն յանուն Լուսաւորչին եւ կու բերէ յաշխարհականաց տունքն կու լնու: Այնպէս առնելով երեք տունք աւերեցան մեծատուք գոլով: Ես կարի քաջ տեղեակ եմ նորա չար գործոցն: Եւ այր մի Իմարէոց Նորման անուն, ի մանկութենէ ողջախոհ առաքինի, վեց տարի տնտեսութիւն էր արեր ի վանքն ի Սեպուհ, շատ չարչարանք էր կրեր ի քրդոցն վասն Մազոտին, որ տուրք չէր իտար, այլ աշխարհական տանց տայր` սուտ որդիացելոցն: Ասէր թէ` ի տարին երեսուն ղուրուշ տայր նա աղային այլ կու լինար եւ քրդերացն այլ. ուխտաւորաց միայն չորս հինգ հարիւր ղուրուշ կուգայ, թող զերկրէն ժողովածն, զի գիտենք թէ ինչ կառնէ: Եւ այն Նորման անտեսն մեզ այլ մէկ տարի տնտեսութիւն արար, հանգոյց զմեզ եւ դիւրացոյց: Աստուած ողորմի իւր հոգոյն, որ առ Աստուած է փոխեր: Եւ այն չար Մազոտին այլ այսչափն խրատ եւ սաստ գրեցի վասն այնմ գործոցն. բանադրանք եւ նզովք ոչինչ փոյթ չի առներ վասն երկրին ընդունելոյն, եւ երկիրն այլ երկու անգամ մեծամեծ պատիժք կրեցին, Փարաւոնի պէս մեղայ գոչեցին, ոնց պատիժն յետ գնաց` նա' մոռացան: Եւ կայ ի ներքոյ նզովից եւ կապից եւ ոչինչ փոյթ կառնէ զայնմանէ վասն երկրին ընդունելութեանն: