Ժամանակագրութիւն

Յորժամ այս խորհրդովս հաստատեցին զերեսս իւրեանց յԱրեւելահայսն, մեզ այլ կամ եղեւ գնալ ընդ նոսա անփոփոխ մտօք: Նա' ամենաչարն սատանայ եւ բարիատեացն անջատեաց զմեզ ի սուրբ երամոցն եւ ի փոքր հօտիցն յոգնահնար մեքենայիւքն եւ խառնեաց յերամակս վարազ խոզից եւ յափշտակող գայլոց, որ եղեւ այսպէս:

Եւ մինչդեռ տակաւին ուրախ էաք անճառ խնդութեամբ` յայն բարի խորհրդոցն եւ միաբանութեանն վերայ կալով, նա' զմեր Մարկոսին, որ հարազատ եւ համամայր եղբայր գոլով մեզ, որպէս գրեցաք ի վերոյ թէ` ո՞րպէս եղեւ գիւտն նորա ի Կոստանդինուպօլին, եւ յետ գտանելոյն թողաք զնա անդէն ի տեղոջն եւ տուաք յաւանդի եւ յուսումն կրթութեան գրի եւ եւ արուեստից ի մեր Բարղամ երէցն Երզնկացի, որ զձեռնադրութիւնն ի մէնջ էր ընկալեալ` զօրհնութեան աղօթսն եւ ոչ զօծման, եւ ծանօթ ի մանկութենէ: Յետ այսպէս եղելոյ, յեղակարծում ժամու առանց ուխտականացն անժամանակ եկն առ մեզ ի սուրբ քաղաքն յԵրուսաղէմ եւ բօթ աղէտից մատոյց առ իս թէ` մեզ մեծ ծերագոյն քոյր է կացեր Թուրվանդայ անուն հարսնացու դստերով մի` Թամ անուն, անտէրունչ լինելով` հետ խիզանացն կուգան մինչ ի յՈւսկուտարն: Երկու ստակի իրք մի չի գտուիր որ տան վարձ փոքր նաւուց, անցանելով դէպ յԸստամբօլ ի մէջ ծանօթից. անճարակ մնալով յեզր ծովին` զուր երթալն գիտեն ոչ: Երկու պոռնիկ բոզ կանայք տաճիկ կու անցնին դէպ ի Քաղկեդոն, որ այժմ Ղատիգեղ ասեն, երկու ստակ կուտան վարձ նաւուց, զմայրն մէկ կինն կու տանի եւ զդուստր` մէկ կինն: Մէկ քանի օր կու պահեն, կու տեսնուն որ մայրն պառաւ է եւ անպիտան, զդուստր կառնեն եւ զմայրն արտաքս կու վարեն: Մայրն հարցանելով կու գտնու զմեր երկրի հայերն եւ զծանօթ գեղորէիցն, կու հասկացնէ զամենայն անցս աղէտիցն որպէս եղեալն: Եւ նոքա կու գտնուն զՄարկոսն եւ կու պատմեն նմա, եւ Մարկոսն այլ կու գնայ կառնու զքոյր մեր` գնալով դէպ մօտ աղջիկն: Նոքա կու արգելուն եւ չեն իտար, ասելով թէ` տաճկացաւ, չենք իտալիս: Կառնուն մեր ազգային Գրիգոր երէցն այլ զկնի գնալով յՈւսկուտարի զատին, եւ նոքա աղաղակելով թէ` տաճիկ եղել. եւ աղջիկն եւ մերայինք կական բարձեալ թէ` ոչ, զուր կասեն եւ բուխտան: Բազում սուտ վկայիւք կու վկայեն թէ տաճիկ եղեւ. զատին սիճիլ կենէ, զաղջիկն կու արգիլեն եւ զայլք կու հալածեն: Կու տեսնուն որ այլ փրկութեան հնար եւ ճար չի լինիր ուստեք, նա' հնար ու ճար զայս կու առնուն, կերթան մեր գեղջն երկու ենկիչարի կու գտնուն, կու ծանուցանեն նոցա, եւ առեալ տանելով զնոսա ընդ իւրեանս մինչ ի տեղի կոյսին: Եւ ասացին` եթէ տաճիկ այլ եղեւ` նա' լաւ է, եւ մեք զմեր ազգային յէ՞ր կու թողումք օտարացդ ի ծառայութիւն, կու տանիմք` թո'ղ մեզ խզմաթ այնէ. զայս ասելով` բռնութեամբ կու առնեն տանին: Մարկոսն մուրանալով յեկեղեցիքն` մէկ քանի ղուրուշ կուտան վարձ ստիցն. երկու ազգային հանճարեղ եւ քաղցրաբան բարի կանանց միջնորդութեամբ կառնուն ի նոցանէ եւ կուտան ի ձեռն Մարկոսին թէ` ուր կամիս տար: Եւ տարեալ Մարկոսին ի տունս մէկ բնիկ քրիստնէի մի տուն գաղտ, որ իւրեանց բառովն Կուճչուք Սարգիս Չալապի ասեն, տալով նոցա ի սպասաւորութիւն, եւ մայրն մնալով անտէրունչ: Ամենքն դեռ եկածք աղքատք եւ տնանկք եւ չքաւորք եւ մուրողք` ամենայն ոք հոգայր զանձին իւրոյ զհոգ եւ ոչ զեղբօր կամ զազգատոհմի եւ կամ զընկերի, վասն որոյ անխնամ մնալով եւ անայցելու` վասն վտանգի գոլոյն եւ յանճարակութենէ իւրովի գնալով, ի տուն մի տաճիկի անկանելով եւ մնալով ի ծառայութիւն նոցա: Եւ յորժամ եկեալ Մարկոսին պատմեաց մեզ առաջի նոցա զմեծ թշուառութիւնս զայս, սկսան ստիպելով հարկել զմեզ` գնալով ի Բուզանդիայ այց առնել մոլորելոցն եւ գտանել զկորուսեալքն, եւ վկայ բերելով զբան Առաքելոյն թէ` Ոք զազգայինս ի թշուառութիւն տեսանէ եւ ոչ օգնեսցէ, քան զանօրէնն անօրէն է եւ ի հաւատայն ուրացեալ, մանաւանդ որ հաւատոյ լինի թշուառութիւն, եւ այլ վկայութիւնք բազում ի սուրբ գրոց: Եւ այսպիսի բանիւք ոչ կամեցան գնալ ընդ ինքեանս, այլ միաբանութեամբ ուղարկաւորք եղեն զմեզ ի Բուզանդիոնս:

Եւ մեր յուղի անկեալ եկաք ընդ ցամաքով եւ ընդ ծովօք, բազմավիշտ կրիւք հասաք յԸստամբօլս, ազատեցաք զքոյր մեր ի ձեռաց այլազգոյն եւ զդուստր նորին ի Էնկիչարեացն կասկածմանէն, որ կասկած կարծեաց գոյր թէ` գոնէ կրկին խնդիր առնեն, որ երբեմն կու յիշեցուցանեն եղեր եւ կու հարցանեն թէ` ո՞ւր իցեն եւ զի՞նչ եղեն: Եւ յորժամ եկաք, ասացին մեզ մերձաւոր ազգայինքն մեր զնոցա յիշեցուցանելն հանապազօր: Եւ գնացեալ մեր ի բնակութիւնս հարազատ հօրեղբօր մերոյ եւ կոչելով զնորչարիքն (եէնիչէրի) անդէն եւ մէկ մէկ բարակ լալիս փակեղ գլխոյ գնելով առաջին նոցա պարգեւս, եւ բազում թախանձանօք հազիւ ընկալան զպարգեւեալսն ի մէնջ եւ վերստին շնորհեցին մեզ զամենայն վնասն մեծաւ երդմամբ անյիշաչար լինել, զոր հատուսցէ նոցա Տէր որպէս եւ գիտէ: Եւ մեր հանեալ ի տանէ Սարգիս Չալապուն եւ ամուսնացուցաք ընդ կիսասարկաւագի մի քաջ ուսեալ զուսումն ի մօրեղբօրէ իւրմէ` Թադէոս կրօնաւորէ առաքինոյ, եւ օրհնեցաք քահանայ, եւ այժմ են ի սիլայ, եւ ծերունի քոյրս կենդանի գոլով ընդ նոսա:

Եւ վաղվաղակի յետ բազմավիշտ նեղութեանցն ազատուելոյն այնոցիկ, եկն եհաս մեզ ա'յլ նեղութիւն մեծ եւ յարուցմունք սատանայականք եւ ցաւք անբժկելիք եւ խռովութիւնք անհաշտելիք եւ ատելութիւնք անսիրելիք: Զնոսա ազատեցալ եւ փրկեցաք, որք մոլորեալք էին եւ կորուսեալք` գտաք եւ դարձուցաք, սակայն մեք մոլորեցաք եւ կորաք զանդարձ եւ զանգիւտ կորուսսան յաւիտենից, եւ զնոսա զերծուցաք ի փորձանաց, բայց մեք անկաք ի փորձութիւնս անզերծանելիս ընդ յերկար ժամանակս ի նեղութենէ եւ ի վշտաց սուտ եւ իրաւ, նախանձոտ եւ աչաղկոտ եղբարց եւ ի քսմոս եւ ի բանսարկու քահանայից եւ ժողովրդականաց ոմանց, որ գրգռեցին ընդ մէջ մեր եւ ընդ Կեսարացի Մեծ Գրիգոր վարդապետին` համանունին մեր, որ բազում վիշտս եւ անհանդուրժելի նեղութիւնս եւ տառապանս կրեցաք ի միմեանց եւ հալածանս ընդ յերկար ժամանակս` որ էր յայնմ ժամանակի թվ. ՌԾԶ (1607), որ սկիզբն եղեւ երկանց չարութեանց եւ եկաց մինչեւ ցայսօր ժամանակի, որ է թվ. ՌՁԳ (1634) եւ է մինչեւ ի մուտ չորրորդին ի նոյեմբերի ե.: