Ժամանակագրութիւն

Եւ յետ այնորիկ զպանդուխտ եւ զնժդեհ, նորեկ, տառապեալ, անանկ եւ աղքատ քահանայքն ի չարչարել սկսաւ, եւ թէ` եկէ'ք մէկ մէկ աւագերէց եղիք, զբոլոր ժամն ասացէք, այսմաւուր եւ ճաշու գիրք կարդացէք առաջի հրապարակին խայտառակելոյ համար, որ գեղորէից իրիցաներն այսմաւուրաց եւ ճաշոցի անուն բնաւ չէին լսել, չէ թէ տեսել: Եւ երթային ի չար կոչ նորա իբր ի սպանդ, եւ յառաւել ահէն եւ ամօթալից երկիւղէն ի դողման եղեալ յափշէին եւ զսակաւ գիտացածն այլ մոռանային: Թէ լինէր որ կարողանայր ասել, եւ մէկ գիր կամ հեգ կամ փաղառութիւն կամ բայ մի շփոթէր յասելն կամ յընթեռնուլն, հրապարակագոյժ խայտառակէր զնոսա: Ոչ թէ ուսուցանելոյ աղաղաւ առնէր զայն, այլ Նազարէթին եւ այլոց վերակացուաց աշխարհականաց խրատովն առնէր այնպէս, զի հաճոյ թուեսցի նոցա վասն առաւել ատելութեանն, որ ունին առ տառապեալ, աղքատ եւ անանկ նժդեհից եւ պանդուխտ եղելոց քահանայիցն, որ պարտ էր եւ արժան` սփոփել եւ մխիթարիչ լինել հալածելոցն եւ ի մեծ վշտաց եկելոցն: Նա' փոխանակ մխիթարութեանցն` կրկին վիրաւորէին զվիրաւորեալսն եւ զթալանեալսն եւ զտարագրեալս ի գաւառաց եւ ի հայրենի տանցն եւ ժառանգութեանցն: Եւ ոմանք թէ ուսածք այլ էին` նա' եօթն ութն տարի ի մէջ արժանահաս համատարած չորս ազգ պատահասի գոլով` սաստկութեան սովու եւ սրոյ փայլատակմանց եւ գերչաց եւ գազանաց մարդակերութեանց, որ խուռն աւերակութիւն եղեւ ասիական աշխարհին, որ այժմ Անատօլիս կոչեն, ի ջալալոց բորբոքմանէն, մանաւանդ տառապեալ վշտատես ազգացս Հայոց աշխարհին, որ երկու սրոյ միջի գոլով միշտ եւ հանապազ` ի պարսից եւ ի թուրքաց, եւս առաւել յայնմ ժամանակին ի ջալալոցն անհանդուրժելի դառնագոյն նեղութեանց վտանգիցն, որպէս գրեալ եմք ի վերոյ զոմանց պիղծ անուանէ զարարս եւ զչար գործոց նոցա, եւ զմնացորդս, մինչ ի սպառել նոցա աշխարհէ, գրելոց եմք մի ըստ միոջէ զամենայն ի ժամանակի իւրեանց, եթէ Տէր կամեսցի:

Եւ այսքան վտանգից միջի լինելով հանապազ, յահ եւ երկիւղ ի դողման եղեալ, ի խարխափել ծառոց տերեւանց` ի յայրս եւ ի փապարս լերանց եւ ի ծերպս վիմաց դիմէին փախստեայք, եւ անդ լինէր արհաւիրք ահից ի դողոց եւ յաւազակաց, ոչ թուփ թաքստեան լինէր եւ ոչ վէմ ապաւինութեան, ըստ գուշակմանն Եսայեայ մարգարէին: Եւ զիա՞րդ այսքան դառնագոյն տանջանաց միջի գոլով յերկար ժամանակաւ ուսմունք կու մնայ ի մարդ կամ վարժմունք: Թողում ասել զի ի հարկէ եւ ի բազում շփոթմանց հոգոց եւ յաճախ պատճառաց, զորոց գրելն տաղտկութիւն է եւ լսողաց ձանձրութիւն, քանզի միշտ սովորութիւն է հանապազ, որ գեւղից շինականաց քահանայք եւ ռամիկք տգէտք եւ անհրահանգ կու լինին յոչ կամայ քան զքաղաքացիսն, զի քաղաքացիքն թէ քաղաքական օրինօքն, որ հրահանգին հանապազ, բաւական է նոցա եւ չունին իբր զգեղջացին բազում պատճառս շփոթմանց: Եւ ոչ թէ մեր անտէրունչ տառապեալ ազգացս միջի միայն է այսպէս սովորութիւն, այլ ընդհանուր ազգաց հաւատացելոց եւ անհաւատիցն միջոցին այլ այսպէս են, որպէս զմերս: Մեք թագաւորական զօր եւ ուժ չունինք, նոքա որ թագաւորական ուժ ունին եւ զօրութիւն կարողութեան, որպէս ազգս տաճկաց, յորոց միջի կամք ծնեալ եւ սնեալ ի խառնիխուռն բնակեալ ամենայն ուրեք, նա' միապէս չեն նոցա շինական հողագործաց գեղջացիքն եւ քաղաքացիքն: Եւ զայս ի սուրբ աւետարանէն ուսանիմք, որ ասէ ի Մատթէոսն թէ` Երկիր Զամբուղանի եւ երկիր Նեփթաղիմայ, յայնկոյս Յորդանանու, ոյք նստէին ի խաւարի` լոյս ծագեաց նոցա, որ է` քարոզութեամբ: Տեսանե՞ս զի այլ էին նոքա տգիտութեամբ օրինաց եւ մարգարէից եւ այլ ազգ էին դպիրքն եւ փարիսեցիքն, որ հանապաղ կու ընթեռնուին զօրէնս եւ զմարգարէսն, եւ Տէրն ա'յլ ազգ խրթնածածուկ քարոզէր դպրացն եւ փարիսեցոց եւ ա'յլ` պարզ եւ յիստակ ուսուցանէր զգեղջուկսն: Ահա' յայտ եղեւ որ ամենայն ազգաց յամենայն ժամանակս ի խաղաղական կեանս այսպէս կու գործի ըստ տեղոյն եւ ոչ ըստ բերմանց ժամանակին, եւ ոչ որպէս զմերս, որ զերկուցն ունի զպատճառ` զտեղոյն եւ զբերմանց ժամանակն դառն եւ չար: