Ժամանակագրութիւն

Եւ յետ այսքան ճակատամարտ պատերազմացս եղելոյ, հասին թշնամիքն մեր, որ վանեցան եւ եղեն նախատինք գրացեաց ամենայն այլասեռ ազգերացն ... անգլուխ էք եւ ապստամբ ազգ, որ կու կամիք անգլուխ լինել, որ չէք հնազանդ կենար առաջնորդաց ձերոց եւ հրամանաց նոցա կատարողք: Արդ լսելով նոցա զայսպիսի գորովանաց բանք ի յարքունուստ մեծամեծաց եւ յամենայն յումեքէ, երկեան եւ զամօթի հարան եւ նախանձաբեկ եղեն վասն միաբանութեանն մերոյ, եւ յոչ կամայ եւ ի հարկէ առ ոտս անկեալ աղաղակեցին մեղայիւ հանդերձ եւ զղջական բանք շատ ասացին եւ զայն եւս թէ` զմեզ դարվերացն կոխան մի' առներ, թէ` զինչ որ ենք, մենք քո եմք եւ դու մեր: Եւ այսպիսի պատրողական բանիւք հաւանեցուցին, եւ սկսան գրգռել եւ դարձուցանել զսըրտմտող սիրտ նորա յառաջին ատելութիւնն եւ ի դիւրաշարժ բարկութիւնն եւ յանհաշտ խռովութիւնն, առ ի դրժել եւ ի նենգել զմեզ եւ զամենայն քահանայքն, որ եդին զանձ իւրեանց ի մահ վասն իւրն:

Եւ մոռացաւ վաղվաղակի զսէրն եւ զամենայն երախտիս մեր, լուծեց զբարեկամութիւնն եւ դարձոյց ի թշնամութիւն զսիրտ իւր ընդ մեզ ի տարապարտուց, զոր ոչինչ մեղաք նմա: Եւ դարձեալ հարկս խնդրելով ի խեղճ քահանայիցն ըստ առաջին հարկացն երեք կերպիւ` բարձրագոյն եւ միջակ եւ ստորեւ, եւ կշռով առնոյր զֆլորին եւ զղուրուշն, զպակասն դարցուսցէ կամ զթերին լցուսցէ, որպէս պատմեաց մեզ ոմն դերձակ, եթէ` ես նստելով նափորտ մի կու կարէի իւրն խաչանիշ, զուտ ոսկի եւ արծաթի թելով, որ դժուարին էր, եկն Կամախեցի Յովհաննէս անուն երէց մի եւ ետուր տասն կարմիր երդուելով թէ` հազիւ առի յայս անուն մարդուէ ի փոխ. եւ կշռեաց եւ գտուաւ պակաս ինն ստակ: Նա պնդեց` կամ դարձո' զլման բե'ր, կամ տո'ւր զպակասեալն. նա բողոքեաց երդմամբ թէ` այլ մէկ փողոյ հնար չունիմ: Եւ ես այլ երեք անգամ յոտն անկայ` վազ չերեկ, լազում թէ գտիր բե'ր. վրաս չունէի որ տայի: Ելաւ խեղճ երէցն ի դուրս, եւ աղաղակեաց մեծաձայն ի լսելիս հայոց, որ շուրջն կային թէ` լուարո'ւք, լուարո'ւք, որ կերթամ զկնոջս եւ զտղայոցս ձեռն կու ըմբռնեմ եւ մունէտին ձայնել կուտամ թէ` ահա' ես կու տաճկնամ ամենայն ընտանեօքս ի հայոց պատրիարգի ձեռանէն:

Եւ ես յորժամ լուայ զայս աղէտաշարժ բօթալից համբաւս, յոյժ սգացի եւ լացի, եւ առի քարտէզ եւ սկսայ գրել բանս աղերսանաց, յիշեցուցանելով զմեր մեծարանաց սէր եւ զսեղանակցութիւնն եւ զիւր ողբերգական սգեալ բանքն` որ յաղագս սիրոյ, եւ .. երկու տող չկա կուրացուցեր էր, որ բնաւ պատասխանի չլսեցի թղթոյս, մանաւանդ այլ առաւել զայրացեալ ի վերայ տառապելոց եւ ի բարկութիւն շարժեալ ի վերայ նոցա եւ մեզ, եւ փութացուցանէր զհարկ սակին, եւ նիւթել կամէր մեզ չարիս հալածանաց եւ կորուսանելոյ: Եւ մարդ ուղարկելով չաւուշով զոմն երէց Պօղոս անուն մեզ խալիֆայ էր, աշակերտակից եւ խորհրդակից, զոր երկրորդ Աքիտոփէլ եղեւ եւ համեմատ Յուդայի. ուր եւ խոյս ետու եւ թաքեայ` եղիտ զմեզ եւ ոստիկան զկնի:

Յորժամ էաք ի յԱխսողափին ի մէջ մեր ժողովրդին եւ քահանայից ոմանց, նա' եկն Պօղոս երէցն եւ մէկ զօրական ընդ իւրն, ասելով թէ` ե'կ որ գնանք մօտ առ տաֆտարտարն եւ պատրիարգն անդ գալոց է, որ յանդիման լինիք առաջի նորա: Եւ ելեալ բազմամբոխ ժողովրդօք եւ սակաւ քահանայիւք գնացաք ի դրունս գանձապետին, եւ նա այլ եկն բազմամբոխ քահանայիւք: Եւ նստաք առ դրանն յանդիման միմեանց, եւ ես ողոքական բանիւք ասացի ցնա. ա'յ եղբայր, մեք աստ ի՞նչ բան եւ գործ ունիմք, մեծ ամօթ է եւ գայթակղութիւն բազմաց, ո՞ւր է մեր սէրն, աղ եւ հացն եւ ձիրք պարգեւացն եւ քո ողբով ասմունքն վասն մեր եւ շատ դիւանի գնալն վասն քո: Նա ընդ պաղատանօք յիշեցուցանելն զայս ամենայն երախտիսն մեր, թերեւս կակղասցի ի խստասրտութենէն եւ զիջանիցի ի ցաւագին բարկութենէն, որ ի տարապարտուց եւ սնոտի խաբէութենէ վասն ագահութեան ախտի, նա' փոխանակ զղջանալոյն եւ քաղցրանալոյն, դարձաւ ի դառնութիւն, ի հայհոյութիւն, ի յանարգանս. ա'յ հերձուածող, ա'յ ուրացող, ա'յ շուն, ա'յ քոբակ, քեզ այլ անիծեալ եւ քո ժողովուրդն այլ: Նա, ասացի, զանիծած հաց յէ՞ր կերար քանի օր: Դարձաւ թէ` ապաւառեմ ի քո աղուհացին անօթն: Եւ այսուհետեւ այլ ոչ կարացի հանդուրժել, եղէ անզգամ ըստ նորա անզգամաբար անարգանացն եւ հայհոյութեանցն, եւ ես դարձայ ի ցաւագին բարկութիւն եւ անդրադարձ պատասխանի արարի իւր տարապարտ հայհոյութեանցն եւ աղտեղի հայհոյութեանցն, որ ինքն զիւրն ցածուց եւ ապաշաւ եղեւ ասացածին: Նա' դեռ ես կու մարտընչէի աղաղակաւ ընդդէմ երեսացն, որ ի ներքուստ մէկ պատանի երեկ թէ` աֆէնդին կու դժուարի, լուռ լերո'ւք. եւ ապա լուռ եղաք:

Եւ կէս ժամ եղեւ կամ ոչ, կոչեցին ի ներս ի յատեան եւ եհարց տաֆտարտարն թէ` ի՞նչ է այժմ ձեր տաւէն, որ գիտակ էր առաջմէ զամենայն վասնորոյ այժմ ասաց: Նա' ես ասացի թէ` այժմ ա'յս է մեր գժտութեան տաւէն, որ ի տարին երկու երեք անգամ ծանրագոյն հարկապահանջութիւն կուզէ ի յաղքատ փափազներացն: Նա' ոմանք կարի չքաւոր են եւ չունին որ տան, կու գան կողբան առ մեզ թէ` ո՞րպէս տի լինի մեր հալն, իրիցութենէ վաղ կու գանք, եւ շատոք թարկ արարին, համլութիւն կառնէին եւ ջրկրութիւն: Նա' ես կասեմ թէ` մի' առներ այդպէս անիրաւութիւն եւ յափշտակութիւն, խեղճ են: Նա յուրաստ եղեւ եւ ասաց թէ` սուտ կասէ, ահա հա'րց, ամէնքն աստ են, թո'ղ ասեն թէ այդպէ՞ս է: Նա' եհարց տաֆտարտարն, մէկ բերան ոչ եբաց եւ առ ահի նորա խօսել ոչ կարացին եւ ես եղէ սուտ եւ ասացի թէ` վասն առ ահի եւ երկիւղ կրելոյ ի զորա չեն ասեր: Ասաց տաֆտարտարն թէ` ի՞նչ պիտի առնել դա դոցա: Ասացի. այսպէս առնել կարող է, որ մանզուլ կանէ, զկարգն կառնու, յեկեղեցոյ եւ ի ճամիաթէ կու վարէ: Նա Պօղոս երէցն, որ դրան երէց էր նորա յայնմ ժամանակին, յառաջեալ ասաց ընդ իս թէ` ես զգլխիս զտակն կուզեմ, ալ դու չես կամենար, միթէ՞ դու մեր վաքիլն ես: Նա ես ասացի թէ` քեզ չըխիշ կենէ. մէկ տասն կառնուս, որ դորա քոհիան ես, բայց այս ֆուխարայիցս զուլում է: Եւ ընդ վիճելն մեր Սուլումանաստըրի մեծ Տէր Յովհաննէսն առեալ զամիրեց գլուխն, որ նախիպ ասեն, շատ փեշքաշով` մրգոց սեղանովք, որ դապլա ասեն, եւ հաւք բազումք, եւ սկսաւ չարախօսել զիս եւ մահու սպառնալ, մինչ դարձոյց զսիրտ տաֆտարտարին ի բարկութիւն ի վերայ մեր, որ յառաջն բարեկամ էր եւ գթայր ի մեզ: Նա փոխանակ գթոյն դարձաւ ի դառնութիւն եւ ի թշնամութիւն, ասելով թէ` ե'լ ի միջոյ եւ գնա'. որ յայնժամն բռնուեր էր ամենայն ճանապարհնին, ջալալին ի Պռօսա եւ ի Նիկոմիդա, որ Եզնամիտ ասի, յամենայն ծովեզերեայս տարածեր էին, որ ուրեք գնալոյ ճարակ չկայր: Յորժամ այսպէս հրամայեցին, նա' ես հանի զմեծ ղատուն հուճաթն ցոյց ետու, որ տունն չորսական ստակ ի յարտում ենեն պարաթին կորայ, եւ ամենայն ոք զիւր ճամիաթն զապտ ենէ, մարդ ման չլինի: Նա' չկամեցան եւ ոչ ընդունեցան զհրամանն մեծ զատուն, այլ հրամայեցին թէ` տարէ'ք ի փոքր նաիպն, որ ի Տաւութ փաշան կու նստի, երկու պաղի ղուլ այլ ի հետ, թէ` թո'ղ սիճիլ ենէ, որ այլ բնաւ ի ճամիաթի մէջ չմտանէ:

Եւ ոնց գնացաք ընդ ոսոխին մեր, եւ ելաք ի վեր առ դատաւորն եւ յորժամ ետես զերկոսինս, նա աւագեաց ասելով. ամօթ չէ ձեզ, որ այդպէս միմեանց նենգութեան կու ջանայք: Յառաջն զնա խօսեցոյց եւ յապա զմեզ: Ոնց ունկն եդիր երկուց կողմանցս, նա' ճանաչեց եւ յանդիմանական բանք շատ ասաց նորա, եւ ասաց թէ` ահա' յայտնի է որ դորա զուլմ ես արեր, եւ այլ կու ջանաս յաղթահարել զդա, դու զալում մարդ կու նմանիս եւ բռունք ունիս եւ բռնութիւն կառնես այդ ֆախիրիդ: Եւ ապա հանի զմեր յամրն եւ զմեծ ղատուն հուճաթն եւ ցոյց ետու նմա: Յորժամ էառ եւ ընթերցաւ, ասաց. մեր աֆէնդին շարով տեսեր, այլ ի՞նչ կուզէք ի սմանէ. եւ այսպէս ասելով զմեզ իրաւացոյց եւ զինքն պատաւորեաց: Նա' տեսան հետ եղած պաղ ղուլիքն, որ դատաւորն ուղիղ դատաստան արար յաղագս մերոյ փրկութեան, նա' գնացին առ տաֆտարտարն եւ ասացին թէ` զնա իրաւացոյց եւ զմեզ ստեաց: Եւ երկուս այլ չաւուշ էր ղրկեր տաֆտարտարն թէ` գնացէ'ք բռնութեամբ բերէք, ինձ համար, որ չարաչար տանջեմք զինքն եւ ի բանտ արկեմք: Նա' ղատին բուռն եհար զյինէն եւ կորզեաց առ ինքն, որպէս զոչխար ի ժանեաց պատառող գազանացն, եւ ասաց. ես չեմ իտար ի ձեզ, որ տանիք ի զուր դատէք, դուք բռնաւոր ուռֆիճի էք, զդատաստանի բանն ի՞նչ գիտէք, ես զդա ի մեծ աֆէնդին կուղարկեմ, ձեր ձեռն չեմ իտար: Եւ նախատեաց զնոսա եւ վարեաց յերեսացն եւ առ իս ասաց. մի' երկնչիր, նի'ստ աստ վայր մի մինչ հեռասցին ի դրանէս: Եւ շատ խրատ ետուր ինձ օգտակար եւ զայն թէ` յորժամ ի քեզ գան, դու ե'կ առ իս կամ մէկ մարդ ղրկէ, որ ես արզ կանեմ առ վազիրն եւ առ աֆէնդին մեր թէ` իմ դատաստանին ղայիլ չեն, նոցա հախէն կուգան, եւ այլ շատ մխիթարական բան ասաց: Եւ մէկ մուղսիր եդիր ի հետ թէ` գնա' ի հետ մինչեւ յիւր դադարն, որ ի գնալն չյափշտակեն եւ տանին. եւ մէկ փող ոչ խնդրեաց ի մէնջ, այլ վասն Աստուծոյ արար զուղիղ դատաստանն եւ փրկեաց զմեզ յանիրաւացն, զոր Տէր Աստուած արդար դատաւորն հատուսցէ վարձս փոխարինի նորա, որպէս դիտէ կշռել եւ հատուցանել: Եւ յետ այսորիկ այլ բնաւ չմերձեցան առ մեզ:

Յետ քանի աւուրց միջնորդ ուղարկեցին թէ` թո'ղ գայ, որ հաշտութիւն այնէք եւ զԸռատօզ իւրն տանք իւր բոլորի հայերովն. հազար ստակ տարին քասում որ տայ միշտ, ոչ մեք առ ինքն խօսինք եւ ոչ ինքն ի մեզ: Եւ ես յօժար կամօք յանձն առի ասացելոց նոցա, եւ մեծ Տէր Յովհաննէսն էր միջնորդն եւ մեր Սարգիսն: Եւ առեալ տարան զմեզ ի Սուրբ Սարգիս եկեղեցին` մօտ առ պատրիարգ եղածն, եւ յորժամ ողջունեցաք, նա այս անգամ սիրով ընկալաւ զողջոյնն մեր եւ համբուրեցաք զմիմեանս եւ նստաք: Եւ գրեաց գիր սահմանի եւ ելեալ ողջունիւ բարով մնալ ասացաք եւ առեալ զձեռագիրն եւ գնացաք ի Թօփղափին: Եւ յետ քանի աւուրց ելաք եւ եկաք ի յԸռատօզս` յերկրորդ հայրենիքս մեր եւ դադարեցաք աստ ժամանակ մի: