Ժամանակագրութիւն

Եւ նաւեալ գնացաք ի Կոստանդնուպօլիս աջողակ հողմով, փութանակի հասաք ի նաւահանգիստն Բուզանդիոյ` ոչ բարով: Եւ մարդ ուղարկեցի առ մեր իրիցաներն ի Վլանկան թէ` զան ընդ յառաջ եւ տանին ուրախութեամբ յեկեղեցիքն: Նա' եկին մեր Տէր Գրիգորն եւ Տէր Աւագն, տրտմեալ երեսօք եւ տխուր դիմօք սգաբար ողջունեցին զմեզ եւ սկսան տխրել եւ հոգալ եւ ոգոց հանել: Եւ խռովեցայ յոգի իմ եւ ասացի. զի եղեւ ձեզ, որ ի տեսն մեր խռովեցաք եւ կու տխրիք, մեր գալն ձեզ լաց եւ սո՞ւգ եբեր: Եւ նոքա ասացին. ո'չ այդպէս, այլ Կեսարացին այսմ տարոջ բերին եւ կրկին պատրիարգ եղեւ, եւ մեծ խռովութիւն աղմուկ արկեալ է ի քաղաքիս եւ հետ Յովհաննէս վարդապետին եւ զնա ի նեղ արկեր, ոչ յեկեղեցի կու թողու մտանել եւ ոչ թոյլ կուտայ մարդոյ որ երթեւեկութիւն առնել ամենայն ոք ընդ նա, ոչ յիւրոցն եւ ոչ յօտարաց, եւ թէ ո՞րպիսի վիշտ հասոյց նմա: Եւ քեզ յորժամ ոք որ կու յիշէ, կու խռովի չարաչար, վասն այնորիկ չեմք իշխեր ի նորա երկիւղալի ահիցն ասել քեզ թէ` ե'կ ընդ մեզ, երթա'նք ի մեր ժամն` առանց նորին հրամանին, եւ ընդդէմ ընդ առաջ գալս մեր առ քեզ թէ գիտասցէ` կու խռովի ընդ մեզ. վասն այսորիկ կու հոգամք եւ տխրեալ եմք, ի քենէ կամաչեմք, եւ ի նմանէ կերկնչիմք, զինչ առնելն մեր հնար ոչ գիտեմք` թէ որպէս առնեմք: Ամենայն եկեղեցեաց քահանայքն մեզի պէս են, ոչ ոք առ նորա ահին չի իշխեր առ քեզ մերձենալ, քանզի պատուիրեալ է ամենեցուն թէ` վա~յ այնորիկ, որ առանց իմոյ հրամանի ոք զսեւագլուխն ընդունի կամ մօտն զնայ, ո'չ թէ աստ միայն, այլ յամենայն տեղիս` յԱնատօլի եւ յՈւռումէլին: Եւ մեզ ազդ եղեւ թէ ի Տրապիզոն իջեր ես որ գաս, նա' թուղթ ուղարկեցաք թէ` լսեցաք որ գալոց ես եղեր, զենեհար գաս ոչ, որ փորձանաց չպատահիս կրկին, նա' չեհաս առ քեզ:

Երբ յորժամ լսեցի զայս բօթալից զրուցերս, նա' միջաբեկ եղայ եւ սրտակտուր եւ ցաւեցայ եւ ապաշաւեցի եւ զղջացայ զգալուստն իմ ոչ բարով: Ո' չ թէ ձեր գիրն որ հասեր էր առ իս` նա' չէի գալ, այլ միայն թէ լուեալ էի առանց գրոյ, զայս աշխարհիս անունն այլ չէի յիշեր, թո'ղ թէ գալն աստ: Եւ դարձեալ ասացի. մեք հաշտութեամբ բաժանեցաք ի միմեանց եւ Դիոնէսի մեկնիչ մի օժտեցի, որ մէկ աշխարհի գին էր, չի՞ տի յիշէ: Նոքա ասացին. զփորձածդ յէ՞ր կուզես նոր փորձեր, նա ոչ պարիշութիւն գիտէ, ոչ աղէկութիւն, զնորա անհաշտ խռովութիւնն եւ զսուտ հաշտութիւնն եւ զերախտամոռացութիւնն տեսար ո՞չ ի Թօփղափին: Քարամ արա', մի' նեղեր մեզ, այլ լո'ւր զոր ինչ ասեմք քեզ. արի' ել ի նաւէս եւ գնա' ի Խոճայ խանն, ամենայն վաճառականք հայերք շատք կան անդ յամենայն աշխարհաց եւ Խարբերդցի Խոճայ Սարգիսն անդ է հանապազ եւ լաւ ոտայ ունի, կացի'ր անդ մէկ քանի օր, մինչ հարցանենք առ յինքն եւ հրաման խնդրենք առ քեզ գալոյ, տեսնունք թէ ո՞րպէս կասէ, այնպէս խապար բերեմք քեզ` թէ բարի եւ թէ չար, որ դու այլ զքո պատրաստութիւնն այնոր կորայ գիտենաս եւ տեսնուս: Զայս ասացին եւ գնացին:

Եւ յորժամ ի մեր գալոյ կողմանէն իբր յանգէտս լինելով մեր երիցաներն կու գնան մօտ առ նա, եւ նա նենգաւոր բանիւք կու հարցանէ ընդ նոսա թէ` ձեր աղան եկեալ է, գնացի՞ք մօտ առ նա թէ ոչ: Նոքա յուրաստ լինելով առ ահիւ թէ` ո'չ, արդ ա'յժմ լուաք ի քէն. եւ մեք վստահացեալ ասացաք թէ` հրամայե՞ս որ երթամք ի տեսութիւն, եւ ուր հրաման եղիցի ի քէն` անդ երթիցէ յեկեղեցոջ: Եւ խստութեամբ պատասխանեալ ասաց թէ` չէր բնաւ կամք իմ նորա գալոյ յայս աշխարհ, երբ յորժամ եկեր է, թո'ղ գայ մօտ առ յիս եւ ուր կամք լիցի մեզ` անդ գնասցէ. զայս հենիւ ասացեալ եւ ոչ անխարդախ մտօք: Եւ մեր եւ նոցա ոչ գիտացեալ զխորամանկութիւն սիրտ նիւթեալ չարիսն, այլ յուսալով մեր հաշտութեամբ եւ սիրով բաժանիլն ի միմեանց, եւ օժիտ եւ պարգեւ տալով յաստուածային հոգեւոր գանձունցն` եկեղեցական գիրք մի Դիոնէսի մեկնիչովն, որ այսքան ժամանակ այլ չգտաք բնաւ ուրեք, վասն խաղաղութեան եւ սիրով աղագաւ տուաք: Վասն որոյ վստահանալով եւ առանց զգուշութեամբ գնալով առ նա, եւ ողջունեցաք զմիմեանս եւ նստաք եւ կացաք մօտն երիս տիւ եւ երկու գիշեր: Նա' բնաւ ամենեւին ի յաղօթից ժամի պաշտամանն մէկ բանից մի հրամայեցելոյ չարար արժանի յատենին, այլ ստերիւրելոյ կու ջանայր յամօթ առնել զմեզ առաջի հրապարակին: Եւ սկսաւ թթուաբար երեսօք դառնութեամբ պատասխանի առնել ընդ մեզ եւ ոչ քաղցրութեամբ:

Եւ տէր Մօսէսն, որ յայնժամն ի հնազանդութիւն կայր մօտ առ նա, ոչ ուսանելոյ սակս, այլ գաւազան առելոյ աղագաւ, որ աշակերտակից էր սորա առ ոտս Սրապիոն կաթողիկոսին Եդեսացոյն, նա առանձին խցի կայր ի լռութեան եւ յընթերցման գրոց պարապեալ, եւ ես յարուցեալ գնացի մօտ առ նա զրուցատրելոյ աղագաւ վասն յԵրուսաղէմ գնալոյ պատրաստութեան մեր եւ նորա, որ նորա այլ կամք էր գնալոյ եւ փոյթ էր ի գնալն: Խօսեցաք երկու երեք ժամս եւ ապա մարդ երեկ թէ` մեծ վարդապետն կու կոչէ զքեզ, ինձ ասացին, եւ յարուցեալ գնացի եւ նստայ: Սկսաւ յայտնել զսրտի նենգութիւնն, որ բորբոքեալ կայծն կայր ի ներքուստ, եւ եկեալ ոմանց ի հին թշնամեացն` յատելեացն մերոց բանսարկելով, յարտաքուստ փչելով զկայծն սրտի նորա որ թաքուցեալ էր յաճիւն, բորբոքեալ էին վերստին եւ շարժեալ էին ի բարկութիւն եւ ի նախանձ եւ ասելով թէ` զքեզ վասն այդպիսեացդ աղագաւ բերաք, որ հալածես եւ չտաս թոյլ մտանել դոցա յայսմ աշխարհ. եւ յիշեցուցանելով զառաջին անցեալ ամացն խռովութիւնքն, որ իւրեանքն էին առիթքն եւ գրգռիչքն, եւ այսպիսի չարախօսութեամբ բանիւք լցեալ էին չար թիւնիւք զսիրտ նորա: Եւ եբաց զբերան իւր եւ եհան բանս չարութեան ասելով թէ` քահանայք եւ ժողովուրդք կու տրտնջան թէ` մեք հազիւ կու հնարիմք մեծաւ ջանիւ գտանել վաստակօք զօրըստօրէ հարկաւոր կերակուրն կանանց եւ որդոց մերոց, արդ դոցա չեմք բաւական եւ կարող կերակրելոյ եւ կամ տուրս տալոյ: Եւ ես ասացի թէ` որք զայդ բանդ ասացին, մեզ թշնամիք են եւ ատելիք ի վաղուց հետէ. նոքա ոչ թէ զիւրեանցն կու խնայեն մեզ, այլ զԱստուծոյ առատ ջուրն ըմբելոյ մեզ չեն կամենար. թո'ղ մեզ կերակուր եւ տուրս բնաւ չտան այդպէս ասացողքն, ես նոցա համար չեմ եկեր: Նա' մարդ ղրկեր յառաջագոյն ի Սուրբ Նիկողայոս եկեղեցին եւ պատուէր տուեալ է բանս չարութեան թէ` եկէ'ք, տարէ'ք ի ձեր ժամն անարգաբար առանց պատուոյ եւ դրէ'ք ի մէկ խուց մի իբր ի բանտի, ո'չ հաց մի' տանէք եւ ո'չ մեծարանաւք ի ժամ մի' կոչէք եւ ո'չ քարոզ եւ դաս մի' թողուք ասել, եւ զգոյշ կացէ'ք դրանցն եւ մի' տայցեք թոյլ մտանել եւ ելանել առ նա զոք յիրայոցն. որ եւ արարին իսկ եւ իսկ, որպէս պատուիրեալ էր: Եւ ես երկու անգամ պաղատանաց նամակ յղեցի թէ` մի' հատուցաներ չար փոխանակ բարոյ ընդ մեզ. ես որպէս յառաջագոյն նամակ ղրկել եմ քեզ թէ` ի մեր սիրտն քեզ վնասու խորհուրդ կայ ոչ. ես Երուսաղէմայ ճանապարհորդ եմ, մի' արգելոյր զմեզ վասն Աստուծոյ, լռեա' ի բարկութենէդ մինչեւ ի ժամանակ ուխտաւորացն. յայնժամն կու գնամ, ամենայն աշխարհն թո'ղ քեզ լիցի. մի' նեղեր եւ վշտացներ զմեզ, զի մեք ի վշտաց մեծաց եկեալ եմք եւ ակն ունէաք մխիթարութիւն գտանել ի քէն, նա' փոխանակ մխիթարութեանն` կրկին մի' վշտացներ: Նա ընդդէմ պատասխանի արարեալ էր թղթատարոյն մերոյ թէ` ես զայս եւ զայն գիտեմ ոչ. թո'ղ ելնէ երթայ յատապով յայսմ աշխարհէ, եւ թէ ոչ' զինքն յէշ կու հեծուցանեմ, զերես կու մրեմ եւ քաղերդ կու անցուցանեմ ի պարանոցն եւ ամենայն քաղաքին նշաւակ կառնեմ զինքն: Եւ յորժամ լսեցի զայս անհարկութեան զրոյցս, յիշեցաք զբան Առաքելոյն թէ` Մի' կալ հակառակ չարին. եւ ելեալ գնացաք ի Խոճայ խանն ամօթալի երեսօք եւ կացաք անդ սակաւ աւուրս:

Եւ մեր համշահրի քաղաքացիքն եւ գեղացիքն, որ յԱխոռզաբին կու կենան, եկին ժողովեցան առ մեզ եւ մխիթարեցին ոչ սակաւ, եւ առեալ տարան յիւրեանց միջումն ի տունս եւ ի բնակութիւնս իւրեանց, եւ շատ մի աւուրք պահեցին մեծաւ պատուով: Եւ յետոյ եկին թօփղափուցի մնացորդք հայերքն եւ առեալ տարան անդ եւ ասացին թէ` մեք ամենեքեան քո հոգեւոր երկանց ծնեալ զաւակ եմք եւ ձեռնասուն, վասն է՞ր այսր եւ անդր կու անգանէիր, չգիտէ՞իր զքո բնակարանն: Եւ ես ոչ գիտէի` թէ այնքան ժողովուրդ են մնացեր անդր: Եւ գնացին մեծ վերնատուն մի ոտաներով առին ի վարձու եւ եդին զմեզ անդէն եւ հանապազօր մխիթարէին ոչ սակաւ եւ յամենայն կողմանց գային բարեկամքն եւ սիրելիքն եւ ազգայինքն մեր` եթէ` քահանայք եւ թէ' աշխարհականք` ի տեսութիւն:

Եւ օր մի մեր քաղաքացիքն ամենեքեան մեծ եւ փոքր եկին մինչ յիսուն թիւ համարով եւ մեղադիր լինելով մեզ թէ` վասն է՞ր լուռ կաս եւ ոչ խօսիս ընդ Կեսարացին. մեզ մեծ ամօթ է եւ նախատինք զքեզ յայդ հասուցանելն. ո՞ւր են քո յամրերն Արզրումի սանճախին, է՞ր չես յայտներ. մեք առ ժամս այսչափ մարդիկս զանձներս ի մահ եդեալ եմք ի վերայ քեզ, թէ կու կամենաս` որ վերստին նորոգութիւն առնեմք յամրերացդ եւ հաստեմք զքեզ ի վերայ վիճակացդ առաջնոյ: Նա' ես ամենեւին պատասխանի չետու նոցա, բայց միայն զայս բողոք բարձի թէ` մի' նեղէք զմեզ յաճախ. ես ուխտաւոր եմ Սուրբ Երուսաղէմայ, չեմ կամենար զայդ ցեղ զրուցն ձեր. եւ ելեալ գնացին տրտմեալ եւ տխուր դիմօք: Յառաջն երկու անգամ ի Խոճայ խանն այլ եկին զայս բան ասացին եւ ոչ լուայ նոցա երբէք: