Ժամանակագրութիւն

Եւ այս եղկելի տառապեալ քահանայքն եւ ժողովուրդքն անտէրունչք եւ անփարախք մնալով` բոլոր ամ մի թափառի կու շրջին որպէս զոչխար կորստական, եւ ոչ ոք իցէ որ այց առնէ եւ ժողովէ զցրուեալսն ի մի: Եւ իւրեանքն յիւրեանց միջին միաբանութեամբն մեկ խափան եկեղեցի մի կու գտնուն` Հրեշտակապետ անուն` ի Պալաթու դրան ներքոյ, կէս մղոնաւ հեռի խաւարչուտ տեղի մի ի մէջ հրէից եւ կու ջանան առնուլ ի հոռոմոցն: Նա մեծածախ գանձիւք հազիւ թէ լինելոց է, եւ զոչ ոք չունի գլուխ եւ առաջնորդ, որ ժողովուրդն ի միաբանութիւն պահէ եւ անսացնէ զնոսա:

Եւ Ըռըստագէս Խարբերդացին յայնմ ժամու կու գայ յԸստամբօլ. կու գնան եղկելի քահանայքն եւ ժողովուրդքն առ նա ի խրատ հարցանել: Նա մխիթարական բանիւք կու յորդորէ եւ յանձն կառնու գլուխ լինել նոցա գործոյ իրացն, եւ կառնուն զինքն եւ կու տանին ի միջոյ իւրեանց ի Խասգեղն, եւ կու յորդորէ կոչելով զամենեսեան առ ինքն, եւ ի հաւանութիւն կու ածէ զամենեսեան: Յորդորելով զմիմեանսն շատ դրամ եւ արծաթ կու հաւաքեն, զվազիր եւ զամենայն մեծամեծսն արքուանեաց կու կաշառեն, եւ հոռոմքն ամենեքեան կու շարժին ի պատերազմել եւ մարտնչել ընդ հայոց, չթողասցեն առնել հայք զեկեղեցին: Եւ Լուսաւորչին սուրբ աղօթիւքն եւ Աստուծոյ ամենակարող զօրութեամբն հայք կու յաղթահարեն զնոսա եւ զամենայն թիկունս լինողքն նոցա, եւ Ըռաճապ փաշան հայոց հրամանագիր կուտայ եւ երեք չաւուշ զկնի, եւ կուգան կու բանան զեկեղեցին եւ կուտան ի ձեռս հայոց մերոց զանցս, եւ յոյժ ուրախութիւն կու լինի ի մէջ իւրեանց:

Եւ կու տխրին եւ սկսանին հոգալ վասն կարի առաւել փոքրութեանն եւ վասն խաւարչուտ գոլոյն. կու հնարին թէ զիա՞րդ կամ ո՞րպէս հրաման կարասցեն առնել վասն նորոգութեանն, որ խախտեալ էր ի հիմանցն: Նա մեծաւ ջանիւ եւ բազում ծախիւք կրկին հրամանաց գիր կառնուն վերստին նորոգութեան` Պօլպօլճի Աստուածատուրն Տիպրիկցի, որ մեզ հաւատարիմ բարեկամ է եւ յոյժ աստուածասէր, մեծահանճար եւ համարձակ ճարտարախօս եւ քաղցրաբան. նա' շատ աշխատ եղեր ի յամրերաց եւ այլ ամենայն հուճաթներաց հանելն` ի դրունս մեծամեծաց դեգերելովն բազում աւուրս, զորոյ վարձն փոխարինի նորա հատուսցէ Տէր, թէպէտ մարդիկ երախտամոռաց են, որպէս զմերս:

Յետ այսպէս լինելոյն յետոյ, փոխանակ օգնելոյն տառապելոցն, կրկին ի նախանձ կու շարժին Կեսարացոյ կողման չարահնար մարդիկն` Արզրումցի Մինաս վարդապետն եւ Երզնկացի Պակթամուրձագ Յովհանէս եպիսկոպոսն, որ ի տեղի իւր եդեալ էր Կեսարացին եւ ինքն ի Լեհաց աշխարհն էր գնացեր. եւ սոքա, որ տեղապահք էին նստեր, հակառակ լինելով Ըռստագիսին եւ ամենայն քահանայից եւ ժողովրդոցն պալաթացւոց, արգիլել կամելով` զշինութիւն եկեղեցոյն խափանելով եւ զԸռըստագէս վարդապետն հալածական առնելով, որ զօղեալ կայր ի նոցանէ ի Ղալաթիայ ի նոցին չար խորհրդոցն:

Եւ յաւուրսն այնոսիկ եկաք հասաք մեք այլ յԵրուսաղէմայ ի վերայ, եւ յորժամ զմեր գալուստն յիմացեր էին պալաթցիք` մեծ ու փոքր, քահանայք եւ ժողովուրդք, ի յՈւսկուդարն դէպ եկին եւ զաղաղակ բարձին ի ձեռանէ եպիսկոպոսին եւ Սուլումանաստրցի Խաչատուր ուռեցին [երիցին]` ոնց ուռեցաւ խափանեցաւ: Եւ յորժամ անցաք ի Խասգիւղն, նա' ի տես երեկ մեզ եպիսկոպոսն այն, որ յառաջն մեզ աշակերտութիւն եղեալ էր ի մանկութեան ժամանակին, նա' մեք այլ բնաւ յերես չթողաք, եւ շատ նախատանաց բանքեր ասացի, եւ յամօթ երեսաց իւրոց ծածկեաց զինքն եւ գնաց տխրեալ:

Եւ սկսաք յորդորել եւ քաջալերել զքահանայքն եւ զամենայն ժողովուրդքն ի շինութիւն եկեղեցոյն, որ յանուն Միքայէլ Հրեշտակապետին է, որ ի սոսկալի տեսլեան պատկերէն մեծամեծ հրաշս եւ սքանչելիս կու կատարի ի փառս Քրիստոսի: Եւ ես եւ Ըռըստագէս վարդապետն վերակացու լինելով նոցա եւ յօժանդակութիւն առնելով ըստ կարողութեան մերոյ յամենայն պիտոյից` մինչեւ կատարեցաք աջողելով Տեառն, եւ օրհնեցաք նաւակատիս առնելով մեծահանդէս տօնիւք: Եւ եթող Ըռըստագէսն եւ գնաց ի կողմն Բութանիոյ:

Եւ յետ քանից աւուրց հուրայրեցութիւն եղեւ, որ տոչորեց զամենայն թաղն եւ զամենայն հրէից տներն, որ կից եկեղեցոյն էին եւ հուպ յոյժ, որ հանապազ կու թքէին ի վերայ եկեղեցոյն եւ գարշ հոտն կու բուրէր հանապաղ: Եւ մէկ անուանի հոռոմ մեծատուն յոյժ եւ գեղեցկաշէն տունք եւ յապարանք կայր իւրն բարձր ի վերայ եկեղեցոյն` որպէս զհրէիցն հուպ, որ զկերակրոյն անպիտանն` թէ ոսկր, թէ կեղեւանք սեխենաց եւ մրգոց ի վերայ եկեղեցոյն արկանէր, առաւել չարեօք քան զհրեայքն էր հակառակ եկեղեցոյն: Յորժամ որ հուրն անկաւ, նախ զնոցա շինուածքն մինչեւ ի հիմն յատակեաց, որ մէկ շիւղ չեթող, որ յաւիտենից աւերակ դարձան տեղիքն եւ եկեղեցոյն շրջապատ շինուածքն այլ այրեացն եւ վրայի քիրամիտն մանր խորտակեցան ի մարդկան ոտից եւ զսեղանն կործանեցին տաճիկքն, հալա' լոկ առաստաղն զերծաւ` խախտեալք: Նա' մեք ի Ղալաթիայ էաք, ընդ լուսանալն մարդ էին ղրկել ի կոչել զմեզ անդ ի հրայրեացն, եւ գնացաք կրկին քաջալերս տուաք ամենեցուն վասն վերստին նորոգելոյն զամենայն խախտեալքն եւ տոչորեալքն հրոյն: Ի յայնմ ատենին էր եւ ժամանակին եւ մօտ աւուրքն, որ Իսկալէ Յարապա պազրէն ի վեր մինչ ի ջրի կամարն այրեցաւ ամենայն շինուածքն, որ թէ մէկ քիրամտին ոսկի մի տային` չէր հնար գտանելոյ ուրուք: Նա' աստուածային բազմապատիկ օրհնութեանցն` միշտ եւ հանապազ մեր ակնցիքն, որ ի Խասգեղն կու լինին եւ քիրամագործք են, մանաւանդ մեր հոգեւոր զաւակաց հայրքն` Տէր Գասպարին եւ Ղազար դպրին եւ Խոճայ Ղարիպ մեր եղբայրացեալն եւ Խոճայ Վարհատն եւ Ճիհանշահն եւ Կուլպակն հինգական հարիւր քիրամիտ ետուն եւ այլքն ըստ կարի, մինչ երեք օրն երկոտասան հազար քիրամիտ հաւաքեցաք եւ ծածկեցաք զվերեւն եկեղեցոյն, որ թուրքերն նախանձ շարժեցան թէ` դեռ մեր աւերակսն չենք շինել, դուք զայդքան քիրամիտ եւ քարաստան ուստի՞ց գտայք: Տարաւ դատաւորն զեկեղեցպանն գան եհար, մինչ ի փաշայէն կրկին հրաման երեկ եւ ապա լռեցին: Եւ շինեցաք զշրջապատն եւ զփողոցն, զխուցն, զմիջին խախտածք եւ զսեղանն կրկին վերստին հաստատեցաք. եւ պարտակելոյ տեղի եւ կարիս վճարանաց ոչ գոյր հնար, որ յոյժ անձկութիւն էր, եւ աստուածային աջողութեամբն բրել տուի զօրով, որ չէին կամիր ոմանք, չորս սպիտակ յաւել ասի բրողին գաղտ յիւր ընկերացն եւ ամենայն հակառակորդացն եւ ասացի թէ` որչափ կարես բրէ' խորագոյն, եւ ի բրելն գմբեթ մի բացաւ եւ հազիւ ծակեցին զգլուխն, նա' գտաւ շինուածք մի մեծ հողով եւ քարով լցեալ, որ չորս վարձկան ինն օր հազիւ կարացին մինչ զմէկ անկիւնն պարպել եւ յատակել, որ եղեւ տեղի հանգստարանի կարեաց մինչեւ ցայժմ:

Եւ յորժամ կատարեցան ամենայն շինուածքն, եւ քահանայքն յոյժ շտապեցնէին զսեղանն օրհնելոյ եւ այլ չէր փոյթ նոցա զամենայն եկեղեցին, զպատկեր եւ զխաչ վերստին օրհնել եւ աւծանել ընդ խախտեալ սեղանոյն, որպէս գրեալ կայ ի ցուցակին յատուկ գրեալ շատ քան զառաջինն խորհրդաբար թէ` ոք խախտեսցի ի հաւատոց կամ յօրինաց, վերստին հաստատեսցի ապաշխարութեամբ եւ ջերմ արտասուօք, այր անզգամք զայս ոչ ծանեան եւ այլն: Ես գիտասցի թէ Աստուծոյ համար կու փութացուցանէին, այլ վասն իւրեանց ագահութեան ախտի շահիցն էր ջան նոցա: Եւ յորժամ օրհնեցաք զամենայն եկեղեցին եւ օծեցաք խրատով ցուցակին զսեղանն եւ զամենայն կահն սրբութեանն մեծահանդէս տօնիւք եւ ցնծութեամբ պատարագօք, եւ յետ արձակման պատարագին յորդորեցի զժողովուրդն թէ` եկեղեցոյն շատ դրամ պարտք եղեւ այս անգամ քան զառաջինն, շատ քարաստան վերասիայ է եւ մշակաց վարձքն եւ զհացն այլ վերասիայ կերեր. լաւ աջամբոյր տայք, որ վճարիմք ի պարտուց խնդրողացն: Նա' կու կարծէի թէ հաճութեամբ է նոցա, նա' լսեցի որ տրտունջ եւ խռովութիւն կայ ի մէջերն վասն իմ, եւ չար թուեալ յաչս նոցա ասացուածն մեր վասն եկեղեցոյն աղագաւ, երբ յորժամ լսեցի` ի վայր դրի զթապախն եւ ժողովուրդն դատարկ ելեալ գնացին: Եւ դարձան ամենեքեան քահանայքն կատաղեալ բարուք, դիմեցին ի վերայ իմ լրբենի երեսօք, հայհոյեցին փոխանակ շնորհակալութեանն եւ վիրաւորեցին սրտիւք եւ ելեալ խռովութեամբ գնացաք ի Ղալաթիայ:

Այսպիսի չարութեաբ վճարեցին այսքան փոխարէն բազում երախտեացն մերոց: