Ժամանակագրութիւն

Եւ այն ամի եւ թուոյ այսպէս եղելոյ, մեք ոչ էաք աստ, այլ ի Ղալաթիայ էաք, յորժամ բօթալից խապարն երեկ աղէտաշարժ թղթերօք, նա' ուշաթափ եղեալ ցնորեցայ ժամ մի եւ կոծեցաք լալիւ մեծաւ եւ աղիողորմ որպէս մօր դառնացելոց ի վերայ միամօր որդոյ սիրելոյ:

Եւ յետ այսորիկ տաճկաց ազգն ոմանք զղջացին ի գլխաւորացն եւ ցաւակցաբար խրատ տալով ասացին. ա'յ հայերք, մի' հոգայք, մեք ձեզ եկեղեցի մի կառնենք ի հոռոմոցն, նոքա երկոտասան եկեղեցի ունին, զձեր ուզած մինն կառնունք: Եւ յորժամ լսեցին ազգն յունաց զմիաբանութիւնն տաճկաց ընդ հայոց վասն եկեղեցոյ, նա' իւրեանքն առ ահիւ ասացին. այո' կուտանք, լռեցէ'ք մէկ քանի օր մի, եպիսկոպոս չունինք, յորժամ մեզ եպիսկոպոս լինի, նորին հրամանաւն տանք յայնժամն: Զայս նենգութեամբ ասէին եւ ոչ ճշտութեամբ: Սոքա հաւատացեր էին ստութեան նոցա եւ ինձ գրել էին թէ` հոռոմքն այսպէս եւ այնպէս կասեն, սահէ տալու եղան, եպիսկոպոսի կու մնան: Յորժամ ընթերցւոյ զսուտակայ պատրողական բանք թղթոցն, նա' յոյժ խռովեցայ յոգի իմ վասն նենգաժոտ յունացն հաւատալոյն, որ ի սկզբանէ ունին զայդ չարահնարութիւնդ, որպէս հանապազ կու լսեմք ի պատմութեանց գրոց, որ այնպիսի սուտակայ բանիւք, երդմամբ եւ զաչնօք զմեր փոքր թագաւորութիւնն Յանոյ խափանեցին եւ իւրեանց մեծ թագաւորութիւնն այլ խափանեցաւ. եւ այլ բազում նենգութիւն շատ են արարել ի ժամանակի եւ տակաւին եւս կու խորհին չարութիւն: Զայս յիշելով մեր` գրեցի խրատ զգուշութեան եւ փութացուցանելոյ զխնդրելին, եւ թէ` մի' հաւատոյք յունացն, նոքա վասն այն օր յօր կու ձգեն` մինչ հնար գտանեն չտալոյն եւ թուրքերն այլ կու պաղին. ասեն ի խօսս աշխարհի թէ` զմեռել թաժա լալ պիտի: Զայս եւ այլ բազում բանք գրեցի եւ ուղարկեցի. նա' բնաւ ցոյց այլ չէին տուեալ ոչ քահանայից եւ ոչ ժողովրդոց առաջակայք. յետոյ զինչ գրեցի զգուշութիւն եւ խրատ` այնպէս եղեւ, յաւելի եւ ոչ պակաս քան զգրեալսն: Թէ ի նոյն ժամն, որ տաճիկքն կանգնեալ էին ի թիկունս մեզ, նա' շատ դրամ այլ չէր գնայր, նա' յամեցուցին, որ թուլացան եւ յետս կացին եւ ի թշնամութիւն դարձան: Եւ յորժամ եպիսկոպոս այլ եղեւ, պնդեցան եւ յայտնի ասացին թէ` ոչ կամիմք տալ, եւ մեր ազգն շուար ի վայր մնացին, եւ ոչ գիտէին զինչ առնելն, եւ այնքան որ ժամասէրք էին, խորհեցան վաճառել զանշարժուն գոյսն եւ ցրուիլ, եւ այնք որ ցուրտ էին հաւատով եւ հեղգ յաղօթից` ասէին. չէ' մեզի պէտք ժամ եւ եկեղեցի, ի միոյն հազիւ ազատեցաք: Ոչ թէ զայս ցուրտ զրուց բառի ըռամիկ աշխարհականք միայն ասէին, այլ ի քահանայից ոմանք եւս ասէին, որ զատին քահանայից ասացեր թէ` ամէն քահանայ թո'ղ յիւր տունն աղօթէ լոկ առանց ճամիաթի: Նա' զայս լսելով` ամէն երէց յիւր տունն ժողովուրդ առնել, զամենայն խորհուրդ եկեղեցոյ կատարելով անթերի, եւ յորժամ աշխարհականք զայն տեսանելով վասն այն ասէին թէ` երբ մեր բանն կու կատարի, չէ պիտոյ մեզ եկեղեցի: Չէին միտք աներ թշուառականքն` թէ քակած ժամին քանի ցեղ ֆաթվանելով յամրեր կայր եւ շատ զատոց հուճաթներ, նա' բնաւ ի խռովութեան ժամին միտ չդրին եւ ոչ վերայ հայեցան, այլ խցին որպէս զօձի զականջս իւրեանց եւ ապա խայթեցին չարաչար: Ո՞ւր մնայր որ մէկ դատարկ զրուցով մի եկեղեցոյ եօթն խորհուրդ կատարել թողուին. սակայն ասել թէ առանձին ամէն մարդ թո'ղ իւր տունն առնեն աղօթք, որ ժողով չլինին եւ ճամիաթ առնեն եւ եկեղեցոյ գործ կատարեն, նա' այնքան անմտանան, որ զվերջն ի միտ չածեն, որ զիւրեանց տունն այլ քակել պիտէր տային:

Եւ յորժամ զայսպիսի վնասակարութեան անկարգութիւնս լսեցի, նա' երկեայ յոյժ եւ զարհուրեալ դողացայ զանմտաբար որոգայթ պատրաստելն ինքեանց, եւ ելեալ գրեցի նամակ մեծ սպառնական եւ աղաչական եւ յուսադրութեան եւ ընչից խոստման` թէ որ չբաւեմ ճարել զամենայն ծախսն ի ճանապարհս եկեղեցոյն, զամենայն գրեանս, զգաւազանս եւ զեմիփորոնս եւ զթագս վաճառեմ եւ տամ, եւ թէ ոչ լիցի բաւական` զանձինս, թէ որ գին բերէ, դնեմ յուղուրն ձեր. այլ առժամս քսան հազար ստակի ճար կառնեմ, զայս խարճեցէ'ք ի դրունս արքունեացն, թէ որ ծայր տայ փոքր մի, նա ա'յլ կու ճարենք պարտօք եւ յետոյ մուրալով վճարեմք ի ձէնջ եւ յօտարաց, եւ թէ ոչ` որ չլինի հնար, նա' ես ի քսան հազարէն անցայ, թո'ղ կորի աստէն: Սակայն զգոյշ լերո'ւք եւ խափանեցէ'ք զժողովդ լինելն աղօթից աղագաւ ի տներդ, եւ զպատարագն սուտ մի' առնէք եւ զմկրտութիւնն եւ զպսակն այլ արգիլեցէ'ք` բայց ի հաղորդութենէն, որ անհոգ չլինին եւ անփոյթ առնեն, մանաւանդ հակառակ զրոյց տան կամողացն եւ սիրով ջանացողացն առ ի թոյլացուցանել զսիրտս նոցա. լաւ է մէկ քանին կորնչել քան ամենայն քաղաքի հայքն միահամուռ կորնչել: Բայց ամենայն քահանայք ելեալ եկէ'ք, մէկ քանի լաւ մարդիկ` բանք եւ զրուց հասկացողք եւ հասկացնողք յառաջակայինցն ընդ ձեզ բերէ'ք ի լաւագոյնիցն: Եւ ուղարկեցի զԹադէոս երէցն, որ յայնժամ աշակերտութիւն էր մեզ, նա' գնացեալ բազում վիշտս կրելով ի ծովին` հազիւ զերծեր ի ծովասոյզ լինելոյն, սակայն աջողելովն Աստուծոյ զերծեր էր անվնաս, եւ հասեալ աստ ի քաղաքիս մեծաւ ջանիւ եւ տաժանմամբ, ժողովեալ էին ի միասին ամենայն քահանայքն եւ երեք չորս այլ յառաջակայ մարդիկ եւ եկին առ մեզ յԸստամբօլ, մէկ հազար ստակ այլ խարճլըխ չէին առել ի հետ. մեծ ամօթով եկին վասն դատարկութեանն: Նա' առանց յապաղելոյ ետու ի ձեռն Միրաքին եւ Տէր Աւագին, որ տարեալ եդին առաջի ամենեցուն եւ ոյժ առեալ զօրացան եւ ուրախ եղեն եւ խնդութեամբ գնացին ի դրունս մեծամեծաց ի խնդիր: Նախ ուղարկեցի զմեր հոգեւոր ձեռնասուն որդեակն` զՏէր Գասպարն, որ հելլէն լեզուաւ ճարտար է, գնաց առ պատրիարգն հոռոմոց եւ առ մեծ մետրապօլիտն Երակլոյ, որ այս երկիր Ըռատօզս նորա իշխանութեամբն է, ի նմին ժամի անդ էր մօտ առ պատրիարգն եւ նոցա լեզուաւ խօսեցաւ ընդ նոսա բնախօսութեամբն եւ հասկացոյց մի ըստ միոջէ զամենայն անցս աղէտիցն` զիւրեանց եւ զմերն, եւ հաւանեցոյց զնոսա եւ ետուն երկոքին ձեռագրով իւրեանց թուղթ հրամանի վասն տալոյ եկեղեցոյն: Հինգ հազար ստակ խարճ գնաց ի դուռն պատրիարգին եւ մետրապօլին մէկ ստակ չէր առեալ, եւ խնդութեամբ եկին առ մեզ եւ այն նամակներաւն եղեւ զինչ որ եղեւ: Եւ ապա գնացին առ մուֆտին. նա բնաւ երես չերետ թէ` մեզ մեղանք է ձեզ եկեղեցի հրաման տալն: Գնացին անտից մօտ Ըռաճապ փաշան, նա այլ այնպէս էր ասացեր, այլ ոչ թթուաբար. դարձեալ գթալով ասացեր թէ` գնացէ'ք ի հոռոմ պատրիարգէն գիր բերէ'ք, որ ձեզ նորին հրամանաւն տամ ձեզ յամր. եւ հանեալ ցուցին զտուեալն նոցունց, եւ առժամայն հրամայեաց տալ մուրհակ եւ հրովարտակ հրամանի, եւ առեալ բերին աստ ի յԸռատօզս: Եւ յայնմ աւուրն, որ քսան հազար ստակն որ տուի Աստուծոյ աջողելովն, Ներսէս մահտեսին այլ երեկ յԵրուսաղէմայ, որ դեռ մէկ ստակ չէին խարճեր, նա յամենայն տեղիքն ի հետ նոցա գնայր: Գնացին եկին ի Ըռատօզս, նա' խիստ դիմութիւն արարին հոռոմքն եւ եպիսկոպոսն, եւ զպատրիարգին գիրն առեր ի վայր է դրել եւ Ռայիս Ներսէսն այլ բարկացեր է ի վերայ եպիսկոպոսին եւ ահ տալով ելեալ գնացեր է թէ` ես զքո վանքն այլ քակել տամ. երբ մեր քակեցաւ ձեր պատճառաւն, թո'ղ ձերն այլ քակի: Ելեալ գնաց, երկու չարագլուխ մեծանուն իսպահիք խրատեց, որ գնացին ահացուցին: Նա' զարհուրեր էր եպիսկոպոսն եւ կոչեր էր առ ինքն զՌայիսն եւ զՓեշտամալճի Փանոսն, զԱստուածատուր երէցն ու ասացեր աղաչանօք. թո'ղ լինի տամ. ապա զիմ ազգն չեմ կարեր հաւանութիւն ածեր ի տալն: Նա' մէկ բեռն ստակ ամենայն ազգին կու խոստանան եւ քառասուն ղուրուշ այլ իւրն կուտան, ապա կուտայ զպատրիարգաց տուած թղթերն եւ ինքն այլ մէկ քանի գլխաւոր մարդոց, քահանայից եւ ժողովրդոց հրամանով ձեռագիր կուտան մեծաւ երդմամբ թէ` այլ եւ այլ չենենք, առանց հակառակութեան հաստատուն լիցի մեր տուրն: Եւ դարձեալ զբանալին տուեալ ի նոսա եւ երկու աբեղայք թէ` գնացէ'ք, բացէ'ք եւ մուծէ'ք ի ներս եւ տո'ւք զբանալին իւրեանքն. եւ խրատ այլ եւս տուեալ թէ` ընդ մտանելն վաղվաղակի պատարագ մատուցէ'ք, որ խառնախազինջքն դադարեցնենք ի մրրկեալ աղմկացն. թէ որ պատարագ այնէք, նա' աղաչէք թէ յետ առէ'ք, նա' այլ չեն մօտիր բնաւ: Նա' զինչ որ կու խրատէ, կուգան այնպէս կառնեն, ապա կու դադարին ի խռովութեանցն: Եւ յիւրեանց միջէն մէկ բռնաւոր Մալղօչ անուն քուրքչի մի կայր, նա այլ շատ դատեցաւ մեզ համար ի յԸստամբօլ թէ ի հոս. տասն հազար ստակ նորա տուաք. Աստուած ողորմի իւր հոգոյն, որ [առ] Աստուած փոխեցաւ:

Եւ յորժամ զհոռոմք դադարեցաք եւ լռեցին, նա' տաճիկքն ամբարձին զգլուխս իւրեանց, եղեն ոսոխք մեծ, զբերած յամր տարին առ դատաւորն, որ ղայտ արար, յիսուն հազար ստակ էառ, մէկ քանի օր անցաւ` մանզուլ եղեւ, նոր եկած զատին այլ էառ եօթն հազար ստակ: Որչափ իսպահիք եւ զլուխ ենկիչարիք եւ չարուժք կային` ամէնքն կերան, մէկ իսպահոց սարտարն ինն հազար ստակ էառ: Թէ ի հոս թէ յԸստամբօլ չորս բեռն ստակ յաւել գնաց եւ ոչ պակաս. թո'ղ որ փլաւ, որ կրկին յամր հանեցաք նորոգութեան, կրկին անգամ խարճ գնաց: Խուց եւ ոտայ չկայր, Աստուած պատճառանօք ետուր զմէկ հոռմին տուն մեզ, որ ի բակին միջումն էր, ընդարձակեաց մեզ: Եւ զամենայն պարտքն եւ զծախսն այսպէս վճարեցաք. մէկ բեռն հնգետասան հազար ստակ ես վճարեցի, երեք գիրք վաճառեցի եւ զայլն` յԸստամբօլու եւ յԱտրանու եւ վարի գեղջէ, մինչ ի սիլայէն աղաչեցի զԲենկցի Յովհաննէս եպիսկոպոսն, որ երեսուն մարչիլ ղրկեց. Տէր Աստուած վարձահատոյց լիցի իւրն եւ ծնողաց իւրոց. եւ զայլն ի քաղաքէս հաւաքեցաք, ոմանք տասնական հազար ստակ ետուն եւ այլք մէկ քանի` հինգ հազար եւ ոմանք` երեք հազար եւ ոմանք` հազարական եւ այլք` հինգ հարիւր, երեք հարիւր եւ հարիւր եւ ապա սակաւ սակաւ` հարիւր, վաթսուն յիսուն իջան: Այսպիսիւ հնարիւք վճարեցաք զամենայն պարտսն. Տէր Աստուած ամենայն աշխատաւորացն եւ երախտաւորացն եւ տուրս տուողացն առհասարակ ողորմեսցի եւ վարձահատոյց լիցի. ամէն: