Ժամանակագրութիւն

Եւ արտաքոյ բանիս անկարգութեանն մի ոք եպերեսցէ, զի այս օրէն է բանի` զմոռացեալն յառաջ բերել յետոյ: Թվին ՌԿ եւ Թ (1620) ի մուտ եօթանասնին, դեկտեմբեր ամսոյ քսանին, ի հնարից չարին ոմն երիտասարդ յազգէն մերմէ արուեստիւ հալաճ` գնալով ի տունս հոռոմոց ի պատճառս բամպակի. մէկ աղջիկ մեծահասակ կացեր միոյն, սիրով կու կապակցին ընդ միմեանս եւ ուխտ եդեալ առնուլ զմիմեանս կամօք մօր աղջկանն, եւ եկին առ մեզ ի հրաման առնուլ, զի բերեալ պսակեսցեն յեկեղեցին. նա' ես հրաման չետու յեկեղեցին բերելոյ վասն ահից նենգաժոտ եւ խեղաթիւր ազգացն, այլ տարեալ յիւրեանց տունն պսակեցին: Նա' տեսեալ ազգն տաճկաց, որ չար մեծ է յաչս յունացն, նա' ի կատակել եւ ի ծաղր առնել սկսան` այպանել զամենայն ազգն հոռոմոց, եւ նոքա ոչ կարացեալ տանել այպիցն եւ կատականացն, յարուցեալ ի գեշերի պարզ եւ սեռն լուսնին, գնացեալ յայգեստանն հայոց, զամենայն ծառատունկքն կոտորեցին մինչ ի վեշտասան այգիք, եւ յետ այնորիկ դարձան հետ տեղացի տաճկացն միաբանեցան եւ խռովեցուցին ընդ մեզ զնոսա թէ` մեք եւ դուք տեղոյս ենք եւ դոքա` եկք եւ օտարք, եկան զմեր ժառանգութիւնն առին` զարտ եւ զայգի եւ զամենայն կալուածն մեր, եւ մէկ ստակ հարկապահանջութիւն չեն ի տալ. արդ` եկա'յք միաբանութեամբ հալածեսցո'ւք յերկրէն մերմէ, զի եւ մեր լիցի ժառանգութիւնն: Եւ այսպիսի չար միաբանութեամբ դաշնագիր եղեալ չարեացն, յիսուն մեծամեծք ի տաճկացն մասար գրեցին եւ մոհրեցին եւ ետուն ի ձեռս հոռոմոց եւ ուղարկեցին վաթսուն ոգի յԸստամբօլ` բողոքել առ կայսրն ի ձեռանէ հայոց:

Եւ յարուցեալ մեր ազգացն մէկ քանի յառաջակայ մարդիկք` գնացին զկնի նոցա զիւրեանց հալն ծանուցանել, որ յայն ժամանակն այսպէս անտէրունչ չէաք, այլ տէր եւ թիկունս կայր յարքունուստ եւ շատ հոգաբարձուք ի դարն արքային, նախ` Խալիֆայ Աստուածատուր հայ ազգաւ, որ սիրելի էր յաչս ամենայն արքունեացն թագաւորին` յաւուրս Սուլթան Օսմանին, եւ երկրորդ` որ մեր ազգս ըռայեայ գրեալ էր ի վերայ նոր ճամիին եւ յանձնեալ էր ի ներքինապետ մի, որ ղըզլար աղասի ասեն, եւ երրորդ` որ Հասան փաշայ վազիրն` եղբայրագիրն Խալիֆային ի փոքունց հետէ, որ դեռ խասաքի գոլով, զմեզ ճամիին արար վերայ` Հասան փաշան եւ քաջ գիտակ էր մեզ: Եւ երբ յորժամ որ գնացին որ զմասարն տացցեն ի վեղիրն, նա ելեալ ի դիւանէն հեծեալ կու գնայր, եւ հոռոմքն ամէնքն ի շարն կանգնեալք որպէս զաոռքն եւ մասարն վերամբարձ ունելով: Եւ գիտակ էր վազիրն զչարութիւն նոցա ի հետ հայոց, բարկութեամբ հարցեալ թէ` ո՞վ են նոքա. նա' յառաջ վազեալ գրոհ տուեալ` թէ մատուսցեն զմասարն առ վազիրն, նա' ձին խրտեալ վազիրին, սակաւ մնաց յերկիր ընկենուլ զվազիրն: Բարկութեամբ փրփրեաց ի վերայ նոցա եւ զմասարն եհերձ, մասն մասն արար եւ հրամայեաց թէ` ըմբռնեցէ'ք զդոսա, ի Տաշկամին լցէ'ք: Այլք փախան, եօթն ոգի ըմբռնեցին եւ եդին ի Տաշկամին եւ այլքն մին մին յետ եկին մեծաւ ամօթով: Եւ մերոնքն այլ յետոյ եկին բերելով յամր եւ ղուլ թէ` հարցաքնին առնեն թէ` ո՞վ ոք են արարեր, նա' ի հախէն գան: Նա' ոչ ոք չեկին վկայութիւն տալ վասն այգետանեացն կոտորելոյն, ասացին թէ` գեւղ մի կայ մերձ այգեստանեացն տաճկաց, որ Մուրսաթլու ասեն, նոքա զկացնին ձայնն լսելով, որ ի դուրս են եղեր` տեսեր են: Եկին թէ վկայութիւն տան, նա' հոռոմնին կաշառելով զնոսա եւ գլխաւոր յաւաններն, որ ընդ նոսա է, ահացուցին եւ ոչ թողին վկայութիւն տալոյ. մնաց դատաստանն ամենայն գործոց ծածկագիտին Աստուծոյ:

Այլ յառաջն որ ասացաք` թէ յետ պսակին խռովեցան ամենեքեան հոռոմնին, նախ քան զայգեստանեաց կոտորելն յարեան ի վերայ հօր եւ մօր աղջկանն թէ` յէ՞ր այսպէս եւ այնպէս րարիք, զձեզ չարաչար մահուամբ սպաննել կուտամք. եւ առ ահիւ նոքա յուրաստ էին եղեր թէ` մեք ոչ գիտեմք, ահա դուք եւ ինքն, զինչ գիտէք` արարէք ընդ նոսա: Նա' զաղջիկն յափշտակեցին ի տանէ առն եւ տարան առ դատաւորն, աղաղակեցին միաբերան թէ` թո'ղ լաւ որ տաճիկ լինի քան երմանի: Զօրով եւ բռնութեամբ տաճկացուցին զաղջիկն եւ զպատանին գանեցին եւ թողին, զաղջիկն տարեալ մէկ իմամին ի պահ ետուն. նա' աղջիկն կաղաղակէր թէ` ես երմանի եմ եւ քրիստոնեայ. մինչ երեք [օր] ոչ հաց եկեր եւ ոչ ջուր էարբ: Մեր Ծննդեան պահոցն էր որ հոռոմնին յուտիս էին, ուտեաց կերակուր տարան, բնաւ չմերձեցաւ ասին: Երիտասարդին, որ այրն էր, խապար ղրկեր թէ` թո'ղ զիս գայ գողանայ առնէ, որ փախիմք երթամք յանծանօթ երկիր զմեր հաւատն պահեմք: Մարդն այլ տեսաւ որ գողանալոյ հնար չկայր, գնաց ի զատընոց, ասաց. ես այլ տաճկանամ հետ կնոջս: Ըստ դենին իւրեանց տաճկացուցին, առանց թլփատելոյ թողին. ն'ա պիղծ չերէց մի աղաղակեց, որ Շէյթան Փափազ ասեն` յառաւել չար գոլոյն, նա ճիչ եբարձ թէ` թլփատեցէ'ք, առանց թլփատութեան կերթայ հայութիւն կենէ. նորա պնդելովն թլփատեցին: Ելաւ, մէկ քանի օր կացին մինչ վէրքն ողջացաւ, էառ զաղջիկն եւ փախաւ. որպէս խորհել էին` այնպէս արարին. յայն ժամանակէն ի վեր այլ ոչ ոք չգիտաց թէ ուր գնացին: Իլիոն քաղաք ասէին յԱսիոյ կողմն ի ծովեզերայ մի, որ յայնմ ժամանակին որ չկայր այլ նման նմա, ի խոր կռապաշտ ժամանակին էր, մէկ աղջկան մի համար հնգետասան տարի պատերազմեցան եւ խաբէութեամբ հազիւ կարացին առնել, եւ յառման ի հիմանց կործանեցին եւ բրեցին ի ծովն լցին զքարինն: Մեր քաղաքս այլ սակաւ մնաց որ զմեր հայոց ազգն բնաջինջ առնել, բայց ոչ ետ թոյլ խնամքն Աստուծոյ եւ այցելութիւն նորա:

Եւ յայս կռուոյս ի դուրս շատ չարիք արարին, մինչ զՌայիսին տունն կոխելու արարին ազգն հոռոմոց, բազմութեամբ չար ժողովով ի գիշերի զտունն քարոտեցին: Շատ Սաֆարլուք կային ի տուն, ելան մէկ երկու երեք բռնեցին, երբ լուսցաւ` տարան ի դատաւորն եւ շատ տաւեցան եւ սիճիլ արարին, առին որ ի թագաւորն տանէին թէ` չարաչար մահուամբ սպաննեմք քաղաքիս մեծամեծ չարերն, որ կամակից էին նոցա, միջնորդ եղան եւ ազատեցին եւ Սաֆարլուցեցն սիրտն առին եւ ելեալ գնացին: