Ժամանակագրութիւն

Թվին ՌՀԱ (1622) եւ մայիս ամսոյն ժե. յաւուր ուրբաթու գործ մի սարսափելի գործեցին ազգն տաճկաց, զոր ոչ ոք գործէ, զարմանալի տեսողացն եւ լսողացն, հեռաւորաց եւ մերձաւորաց, որ զիւրեանց թագաւորն զՍուլթան Օսմանն սպանին եւ տիրասպանք եղեն, քանզի յոյժ խելացի էր եւ հոգացող աշխարհաց եւ ասախով եւ հնարաւոր, բայց սաստիկ արծաթասէր էր եւ ոչ դնէր պատիւ ումեք: Այլակերպէր եւ ի շուրջ գայր վասն գիտենալոյ զամենայն վնասակարութիւն զօրացն եւ իշխանացն եւ ամենայն գործոց մարդկան չարութեանցն եւ խորհէր ըստ դենի նաւմոտաց իւրեանց առնել զամենայն բարեկարգութիւն թագաւորութեանն: Եւ հարց թէ` այս ի՞նչ գործ է, որ ամենայն ոք` մեծամեծք եւ ռամիկք օրինաւոր կին առնուն հալալ եւ թագաւորքն մեր` օրինաց արտաքոյ եւ հարամ կին բռնել, եւ խնդրեաց զդուստր մուֆտուն յօրինաւոր կնութիւն: Եւ այլ թէ` ես կու կամիմ ի Մաքան երթալ. եւ միտն ունէր զամենայն ծառայքն փոխել եւ նոր ծառայք սահմանել. եւ զայս ծառայք փոխելոյ կամսն խրատով ումեմն չար իշխանի` Տիլաւար փաշայի, որ զամենայն տունն Յամթայ շատ աւերակ արար: Եւ յորժամ յիմացան զկամսն թագաւորին եւ զՄաքային գնալն, նա' ամենացուն չար թուաց խորհուրդն եւ ուլամայքն եւ ամենայն ծառայքն ընդդէմ դարձան կամաց թագաւորին եւ ասեն թէ` չէ օրէն մեր զայդ խորհուրդ, որ խորհեալ ես եւ կամիս կատարել, զոր ոչ ոք գործեալ է ի թագաւորաց մերոց, զոր դուն կամիս առնել: Եւ նա հաստատեաց զերեսս իւր երթալ, եւ ձայն տուեալ միմեանց ամենայն իսպահիք եւ ենկիչարիքն այլ չար միաբանութեամբ գրոհ տուեալ դիմեցին ի վերայ պալատի արքունեացն վերայ, զի յափշտակեսցեն զթագաւորն եւ սպանցեն, որպէս արարին յետոյ: Այլ թագաւորն շփոթեցաւ եւ զինչ առնելն ոչ գիտաց, այլ արտաքոյ ել ի պալատէն եւ փախստեայ անկաւ ի նորչարեցն օտանին` զի իբր յապաստանից տեղի, որ բազում աւազակք եւ սպանողք եւ այս վնասակարք դողք անկանելով ի նոսա` ազատ կու լինէին: Նա' զիւրեանց տէրն չազատեցին, որպէս վասն Քրիստոսի որ արձակեցին զԲարաբբայ աւազակն եւ զՅիսուս սպանին, նոյնպէս եւ սոքա արարին, յիւրեանց ապաւինելով ոչ պահեցին, այլ հանին արտաքս եւ ետուն ի ձեռս խնդրողացն եւ իւրեանքն այլ միաբանութեամբ առեալ տարեալ եդին ի բանտս թշնամեացն, որ Էտիղուլլա ասեն, եւ երկու փաշա ի նմին ժամու խողխողեցին եւ մէկ ենկիչարի աղասին` վասն միջնորդ եւ բարեխօսութեան աղագաւ, մէկ Հուսէին փաշա պաշ վազիրն, որ խալիֆին եղբայրացեալն էր եւ մեր հայոցս յոյժ բարեկամ եւ միւս պիղծ Տիլաւարն էր` արժանն մահու` եւ աղան, որ յառաջն զսոքա սպանին քան զթագաւորն. եւ մէկ օր եւ մէկ գիշեր եկաց ի բանան:

Նա' մայրն աղաւաշ Սուլթան Մուսթաֆէին, որ ի նոյն օրն եղին յաթոռն, որ ոչ գիտէր զինք կամ զայլ ոք, նա' մայր նորին ուղարկելով գաղտ ի յամենայն զօրացն զոմն Տաւութ փաշա, որ սպանին խեղդամահ առնելով զնա ի գիշերի եւ խաւար ածին ամենայն երկրի եւ լցաւ ամենայն աշխարհն վայիւ եւ աղաղակաւ: Եւ ղուլքն ամենայն կատաղեալ յարեւելից յարեւմուտս վիշապացան, իւրեանց կամն մնաց` որպէս կամէին այնպէս առնէին. զթագաւոր, զվազիր իւրեանց բարօքն դնէին, թէ հետ իւրեանց կամացն չգնայր` քարակոծ առնէին զվազիր սպարապետն, եւ երկու ամիսն կամ երեք` մէկ վազիր այլ փոխէին: Զայն խելագար Մուսթաֆէն, որ առաջին օրն որ դեռ տակաւին Սուլթան Օսմանն որ ի բանտն էր, այն օր որոնեցին եւ ոչ գտին, զի մայր Օսմանին եւ այլ բարեկամք թաքուցեալ էին ի խորափտի գոմբեթայարկ շինուածոյ եւ ջահ անշէջ վառեալ առաջի եւ երկու աղախին ի սպասաւորութիւն նմա` անգիտելի յամենեցունց: Եւ յորժամ իստիպով խնդրեցին եւ սպառնացան մահու ամենայն ընդանեաց թագաւորին, նա' ոչ ոք ի խոստ, բայց միայն մանկագոյն երիտասարդ մի եցոյց զտեղին եւ վաղվաղակի ետուն նորա զազատութիւն նորչարիքն, եւ հանին եւ նստուցին ի տեղի Սուլթան Օսմանին, որ հինգ ամաւ յառաջն քառասուն օր եդեալ էին օսիաթովն Սուլթան Ահմատին, վասն աղայոցն մատաղ գոլոյն: Եւ յորժամ եդին եւ ետես ներքինապետն եւ ամենայն մեծամեծքն, որ բնաւ խելաց զօրութիւն չկայր, նա' փոխեցին եւ եդին զՍուլթան Օսմանն, որ կարի առաւել խելացի էր եւ հոգացող. նա' այսպէս չարաչար մահուամբ սպանին, եւ զայն խելագարն, որ վասն անխել լինելուն ընկեցին յաթոռոյն, նա' ոչ գիտելով զանխելութիւն նորին խենթապաշտ ազգն` համբաւէին թէ սուրբ եւ մարգարէ է. այսպիսի սուտ համբաւով կրկին անգամ հաստատեցին թագաւոր: Երկու տարի եւ կէս եկաց, նա' բնաւ յաստընաւորէն խապար չունէր, ոչ զչարն գիտէր ոչ զբարին. խելագարութեան արմունք շատ պատմէին գիտողքն եւ տեսողքն` ծիծաղելիս, որպէս զմեր հայոց Շիգար (?) թագաւորն. թէ գրեմք մի ըստ միոջէ զամենայն` յերկարումն կու լինի եւ ձանձրութիւն կառնէ լսողացն:

Եւ յորժամ ատեան լինէր, որ տիւան ասեն, օրէն է թագաւորաց, որ ի ներքոյ վարագոյրի նստի, կամ բարձրագոյն ղաֆասի եւ ի վերայ տիւանին դիտէ, եւ վազիրն զմեծամեծ գործք եւ բանքերն եւ յարզեր տանի ի ներս եւ ծանուսցէ թագաւորին: Նոր լաւ փաշա մի դեռ եղեալ էին ղուլքն, նա' չեն թողուր սպասաւորքն, որ յարզ մատուցանէ վազիրն, իւրեանքն յառաջ գալով կառնուն եւ կու տանին: Եւ օր մի կու զօրէ փաշան թէ` տոլն ի՞նչ է զինքն ի ներս չթողլոյն, եւ ինքն բռնութեամբ կու մտանէ եւ կու տեսնու, որ մէկ կին է նստեր յաթոռն ի տեղի թագաւորին որ մայրն է, եւ յորժամ կու տեսանէ` ընդ կրունկն անդրէն յետ կու դառնայ եւ ամենայն ատենին յայտնի կու ձայնէ թէ` լսեցէ'ք, որ մեր թագաւորն կին է, որ է մայրն Մուսթաֆին, ես կնոջ վազիր չեմ կարող լինել, զով կու կամիք` դրէ'ք: Յետոյ տեսին, որ չէր հնար եւ յանկ, նա' միաբանութեամբ մեծամեծացն ամենեցուն յառաջ բերին զայս Մուրատս, որ դեռ երեքտասան ամաց էր, նստուցին յաթոռ, եւ ընկեցին զնա յաթոռոյն եւ եդին յառաջին տեղին. ահա' մետասան տարի է, ոչ ոք չգիտէ զկեալն եւ ոչ կեալն, կենդանի՞ կամ մեռեալ: Եւ այս Մուրատ Սուլթանս յառաջն խիստ խելացութիւն արար, բայց յայնմ ժամանակին իշխանքն եւ զօրքն ամենայն չէին հնազանդ եւ կարի շփոթեալք:

Եւ յայնմ ժամանակին, որ մինչ տակաւին չէր եկեր խապար սպանմանն Սուլթան Օսմանին, որ էր թվին ՌՀԱ (1622) եւ մայիսի ժա. որ աւարտ արարի զոսկետուփ աստուածաշունչս ի բազում ամաց հետէ յոգնակի վշտօք, նա' սկսայ ի գրել զյիշատակարանն եւ յերկբայս էի եւ ի հոգ` թէ ո՞րպէս լիցի գրեալն վասն այլայլութեան ժամանամին, եւ այսպիսի վարանեալ սրտիւք նիրհեցի նստոյ տեղիս ի վերայ շիքրոնին յեցելով, եւ էաք ի տուն խցի հին ժամին, որք հողէ տանիս է եւ երդ ունէր. տեսի ի տեսլեանս, որ երկու մեծագլուք դանիշմանք յերդիցն վերայ եկին եւ ես պշուցեալ ի վեր հայեցայ, եւ հարցուկս եղեն ինձ թէ` ի՞նչ կու առնես յայդմ խորափտի տեղոջդ, նա' պատասխանի ետու թէ` ինջիլ կու գրեմ. ասացի թէ` զՍուլթան Օսման անունն կարմիր գրով գրէ յիշատակարանին. եւ զայս ասացին եւ զարթեայ, գիտացի որ տեսիլ էր, լռեցի ի գրելոյ` մինչ տեսնումք թէ զի՞նչ կու լսեմք վերջք տեսլեանն: Եւ ելեալ արտաքոյ ի տանիսն եւ ով ոք որ անդն կային, պատմեցի նոցա եւ նոքա զարմացան: Եւ մինչդեռ հիացման կայաք, զինչ տեսաք` որ շատ նաւեր եկին յԸստամբօլու եւ լցին զքաղաքն բօթալից չար խապարովք թէ` զՍուլթան Օսմանն սպանին չարաչար մահուամբ. եւ որք չար ծառայքն էին թագաւորին, խնդային եւ որք ըռամիկք էին, աշխարէին եւ կոծ առեալ ողբայաք զանտէրունչ լինել մեր: Թէպէտ որ այլասեռ էր, նա' ցանկ էր եւ պահապան, որ յետ նորա ինչ կրեց բազում նեղութիւնս եւ վիշտս ամենայն աշխարհ ի պատառող գայլոցն երկու ամ, մինչ հաստատեցաւ այս Սուլթան Մուրատս: Եւ յետ միւս աւուր չար պատգամին, ապա գրեցի մի ըստ միոջէ զամենայն եղեալն ընդ յիշատակարանին: