Ժամանակագրութիւն

Յորժամ ժամանակին` որ թվին ՌՀԶ (1627) էր ի նոյեմբերի լա. յորժամ բերին զինքն թագաւորին ի հնազանդութիւն, որպէս վերոյ գրեցաք` թէ զի՞նչ եհարց թագաւորն եւ նա զի՞նչ պատասխանի արար եւ կամ ո՞րպէս պատուեցաւ ի թագաւորէն, եւ յետ այսմ պատուոյ եկաց երեք չորս ամիս յԸստամբօլ եւ շրջէր փառաւորապէս ընդ թագաւորին եւ ընդ վազիրին: Եւ յետ չորս ամսոյն` ի մուտ թվականի ՌՀԷ (1628)ին ետուն նմա փաշալըխ զտեղի Հասան պէկի` եղբօր Ազիճուն, երկնչելով` զի մի կրկին ապստամբիցի: Եւ նա գնացեալ յԱռնաւուտոց եւ Պոստնացոց աշխարհն, որ են բարբարոսք եւ խուժադուժք, նա' այնպէս էտիլութիւն եւ հանգստութիւն արար նոցա, որ յարեւ կերդուէին եւ գայլք եւ գառինք ի միասին ճարակէին: Եւ եկաց անդ ամս վեց, եւ յետ վեց ամին զայս մէկ չարութիւնս արար, որ կարծեմ թէ հրամանաւ թագաւորին էր, որ արքայն Քթաց գռայլն, որ Լեհ ասեն, ժամանակաւ խազինայ են տուեալ, յետոյ արգիլեր են եւ չեն տուեալ, նա' ղրկելով հրաման թագաւորին առ Յապազան թէ` գնա' բազում զօրօք ի Պուղտանաց աշխարհն եւ ելչի ուղարկեա', թէ կուտան զմեր օլակալմիշ սովորական խազինան եւ թէ ոչ` ի վերան ի պատերազմ կու գնամ: Նա գնաց տասն հազար մարդով եւ այլ յաւելի եւ գնաց մինչ Սեչով մարդ ղրկեց, նա' չէին կամեցեր տալ, այլ փէշքաշ էին խոստացեր տալոյ, եւ ուղարկեցին շատ ձիրք եւ պարգեւք, ղապուլ չէր առեր թագաւորն: Եւ եկն բարկութեամբ խուանդքարն բազում անհուն զօրօքն ի յԱտրանայ, եւ եկաց եօթն ամիս եւ ուղարկեց զամենայն ասքարն ի վերայ Դանուբ գետոյն եւ զՄուրթազա փաշան զօրապետ եւ զօրավար ի վերայ նոցա. այնքան նստաւ, մինչեւ ելչի եկաւ եւ զթագաւորին խաթրն արարին եւ հաշտեցան ընդ միմեանս եւ դաշնագիրք եղեն եւ ապա լռեցին եւ դադարեցուցին զխռովութիւնն:

Եւ դարձաւ թագաւորն ի յԸստամբօլ եւ Յապազան հանապազ ընդ իւր ունելով թագաւորն եւ զբօսնոյր նովաւ: Եւ հնարեցին թշնամիքն թուղթ ի երկուց կողմանց դեռ Մուրթազայ փաշան չդարձած ի քան, եւ մեծ վազիրն, որ երկու տարի է որ ընդդէմ կայ ընդ պարսից ամենաշատ զօրօք: Մուրթազայէն գիր եկ առ թագաւորն թէ` կասէ գռայլն, թէ մինչ Յապազային գլուխն չառնէ, նա' մեք ըղորդ ի սրտանց չեմք հաշտութիւն առներ, այսքան զելչի գալն յառաջ էր: Եւ ի վերի մեծ վէզիրէն թէ` ղուլն յառաջ չի գնայր, կու տրտնջան թէ` զմեզ ի յո՞ւր կու քշէք ի վեր, զմեր թշնամին զԱպազան ի ներքոյ թեւին առեր, որ գնաց զգռայլն ի պատերազմ շարժեց եւ եկաւ ի թագաւորին հովանին մտաւ, զղուլն կէս մի վեր ուղարկեց, կէս մի` ի վայր եւ ինքն թագաւորին խաղընկեր եղեր եւ զոմսութիւն կառնէ եւ չար խրատ կուտայ թագաւորին, որ նորա խրատովն կու կամի կորուսանել զմեզ զամենեսեան. որքան նա կենդանի է, մեր ոտքն յառաջ չի գնայր ի պատերազմ եւ ոչ ձեռներս սուր կու ըմբռնէ. կամ թագաւորն ի մենէ վաղ տի գայ եւ կամ Յապազէն. այս անգամ զինչ լինելոց է` տի լինի: Ի Մուրթազա՞յ փաշայէն, որ ի բերանոյ Լեհին կարծեօք է եւ յայտնի ոչ եղեւ. զվերէն եկածն ստուգեցին, այլ եւ ասացին` թէ վասն նախանձու ի հոս հնարեցան Պայրամ փաշան եւ պոստանճի պաշին վասն հայոցս համար, որ յայսմ ամի ի վերայ լուսոյ Զատկին մեծ դաւ գործեցաւ ընդ հոռոմոցն, զոր գրելոց եմք մի ըստ միոջէ յետոյ յառաջիկայսդ, եթէ Տէր կամեսցի:

Եւ եղեւ օր մի, յորժամ կու զբօսնոյր թագաւորն Ապազայիւն ի ձիընթացսն ասպարիզի ի կողմն Ոսկոդարին, նա' բերին սուրհանդակքն եւ մատուցին առ թագաւորն զբօթալի մահաբեր կնքեալ քարտէզն, եւ յորժամ ընթերցաւ` խռովեցաւ յոգի իւր եւ դարձաւ ուրախութիւնն ի սուգ եւ ծաղրն` ի լաց, եւ փղձկեալ սրտիւք եւ թաթաւոտ աչօք ետ ի ձեռս Յապազային, եւ յորժամ ընթերցաւ Յապազան այլ, առ ոտս անկեալ թագաւորին եւ աղերսելով ասէ ցնա. յորժամ այսպէս խորհեալ են եւ ասացեալ, նա' ի կատար կու տանին գործով. մինչեւ ցե՞րբ ինձ համար տրտունջ եւ բամբասանք լսելոց ես, այլ սպան զիս, որ նոցա չար զրուցն ի վերայէդ յետ գնայ. եւ թէ ոչ` որ չսպանանես, նա' շատ փորձանք կու յարուցանեն ի վերայ քեզ եւ քան զառաջինն եօթնպատիկ շփոթմունք եւ աղմուկք եւ վնաս մահու կու գործի: Լաւ է ինձ մեռանելն քո հրամանաւն առաջի քո եւ դու խաղաղութեամբ կենաս եւ վրդովմունք չլինի եւ աշխարհի խռովութիւնք եւ ղուլիցն կատաղութիւնք: Այլ աղաչե'մ զքեզ, որ երեք խնդիր ունիմ ասել քեզ, վասն Աստուծոյ պիտ՚ կատարես. քո աղէկութիւնն շատ հասաւ ինձ եւ անարժանիս պատիւ եդեր, եւ առաջի թշնամեաց իմոց մեծապէս փառաւորեցեր առ ի յամօթ նոցա եւ շատ անգամ աղ եւ հացդ կերայ: Բայց սակայն ես այլ վերայ քեզ շատ երախտիս ունիմ, որ առի զվրէժ արեան եղբօրն քո եւ զղուլին կատաղութիւնն զիջուցի եւ զբորբոքումն հրաբորբոք բարկութեանց նոցա շիջուցի, որ ապա դու թագաւորեցեր եւ ապա ուղղեցան ամենայն բարեկարգութիւնք թագաւորութեանդ, թեպէտ յետ ժամանակն որ չարացան, Աստուծով դու զօրացար եւ նոքա տկարացան եւ նկուն եղեն: Եւ այս են իմ երիս խնդիրս զոր խնդրեմ ի քէն. մինն այս է` որ զմարմինս իմ չտաս ի դուրս ի ձեռս թշնամեաց իմոց, որ առ ոտն կոխեսցեն եւ ոտնահար լիցին եւ հայհոյեսցեն, եւ երկրորդ` որ զդիսն իմ ընդ Մուրատ փաշային կամ ընդ Խալիլ փաշային դիցես, երրորդ` որ զիմ ասքարն` մեծն կամ զփոքրն` ոչ ոք չնեղէ, զի երախտաւոր ինձ ի մանկութենէ. եւ երկու քըւերորդիք ունիմ, որ ձեռնասուն են ինձ ի տղայութենէ եւ հոգոյ զաւակ որդեակք, նոքա մնացին ինձ յիշատակ յաշխարհի, աղաչե'մ անտես չառնես, այլ ընկալցիս որպէս գիս եւ պատուով պահես եւ փառաւորես մեծացուցանելով որպէս կամիս: Զայս ասաց եւ լռեաց. եւ թագաւորին գալարեալ աղէտաշարժ բանիւք ասաց. այո', կատարեմ զամենայն անթերի եւ քան զասացեալդ յաւելի, բայց թէ որո՞վ մահուամբ կամիս, որո՞վ թէ խեղդամահ լինել, որ դիւրին է: ասաց` կամք քո է: Եւ հրամայեաց թագաւորն խեղդամահ առնել, եւ առեալ տարան ի տեղի կատարմանն, եւ լուացաւ եւ աղօթեաց ըստ դենին իւրեանց եւ նստաւ ի վերայ ծնկացն եւ ասաց թէ` զհրամանս թագաւորին կատարեցէ'ք. եւ ապա արկին լար ի պարանոցին եւ ոչ իշխէին վասն աղէտին սրտի թագաւորին, որ աղիողորմ արտասուէր, նա' թոյլ թոյլ ձգէին, գոնէ թերեւս զղջասցի թագաւորն եւ լուծանել հրամայէ: Նա ինք անարգելով զդահիճսն թէ` որպէս չար թշնամոյ նմա՞ն կամիք կտտամահ առնել զիս, եւ ինքն ձգեալ զձեռն եւ պնդեաց զլարսն եւ վճարեցաւ: Եւ ողբաց թագաւորն կոծ առեալ ի վերայ նորա լալիւն յոյժ, եւ ամենայնք սուգ առեալ ընդ թագաւորն լացին աղէխարշեալ եւ կոծ մեծ արարին ի վերայ նորա:

Եւ յետ այնորիկ հրամայեաց արքայն դիաղարդիցն, զի պատեսցեն զնա ըստ օրինի թագաւորացն, եւ վաղվաղակի կատարեցին զամենայն հրամայեալսն ի թագաւորէն: Եւ հրաման արար թագաւորն, որ յամենայն մնարայքն մուղրիքն, որ մազին ասեն, ողբերգաբար ձայնեցին աշխարապէս, եւ ապա լուր եղեւ ամենայն քաղաքին` թէ Յապազան սպանաւ: Եւ դարձեալ հրամայեաց թագաւորն, որ ամենայն ուլամայքն, շեխք եւ մաշաեխք եւ ամիրմունքն ամենեքեան գայցեն ի թաղումն եւ փառաւորապէս տարցեն ի հանգիստն, եւ հրամեաց, որ մուֆտին եւ ղատիասքարնին եւ մոլլայքն բարձցեն զդագաղսն: Եւ յորժամ տեսին ամենեքեան զդիսն թաւութով` զարդարեալ ի վերայ դագաղացն եւ կազմեալ ամենապայծառ զարդիւք` թագաւորական օրինօք պսակեալ եւ փակեղն ի վերայ դագաղացն եդեալ` երկու ոսկիազարդ ականակուռն օթաղայով, որ սորղուճ ասեն, եւ երիվարն այլ ոսկի սարօքն անդրադարձութեամբ համետեալ` բերելով զկնի դագաղացն եւ թագաւորն ընդ նոսա գալով երիվարաւ, արտասուախառն ողբով զկնի դագաղացն, մինչեւ ի տապանատունն Մուրատ փաշային, իբրեւ զնա համարելով որպէս զյաղթող քաջ սպառազէն, եդին ընդ նմա ի տապանի փառաւորապէս, եւ ամենայն քաղաքն եւ ամենայն աշխարհք, որք տեսին եւ որք լուան, ի հիացման եղեալ զարմանային մեծաւ զարմանալեօք, զի ոչ տեսեալ էին երբէք եւ կամ լուեալ ի հնոց մարդոց եւ կամ ի գրոց` թէ թագաւոր ոք, որ յիւրոց զարմից եւ կամ ի հարց եւ մարց եւ զաւակացն չլինելով, ոմն օտարական իշխանի ի ծառայից իւրոց այսպէս դամբանական յօրինելով, որպէս գրեցաք ի վերոյ: Յաղագս որոյ յերկբայս եղեալ ամենեցունցն ասելով ընդ միմեանս եւ հաւատացնելով մի զմի թէ` արդարեւ նա ոչ էր Յապազան, այլ յիւր եղբարցն է կամ հօրեղբայրն` Սուլթան Մուստաֆայն. զԱպազան ի պահեստի եդեալ եւ զնոսա սպանեալ, վասն այնորիկ փառաւորապէս դամբանական յօրինեալ. եւ մանաւանդ, որ զօրքն եւ զօրապետքն ամենեքեան ի միասին կացին վեց ամիս ի միում յապարանի եւ ոչ ցրուեցան ուրեք եւ երկու քըւերորդոցն փաշայութիւն եւ պարոնութիւն տալով մեծացոյց զնոսա իշխանական պատուով, վասն այսորիկ ոչ հաւատաց ամենայն աշխարհ զսպանումն Յապազին, ասելով թէ` կենդանի է մինչեւ այսօր ժամանակի: Այլ մեք առժամայն հաւատացաք եւ յետոյ կրկին հաւատացաք, որ արդարեւ սպանեալ եղեւ, վասն յայտնի ցուցական նշանացն եւ. ի հաւատարիմ վկայի ումեմն բարեկամի մերոյ եւ սիրելոյ, որ ի յԱխոռղափին կու լինին, չորս դերձակ մերձ գաղտ դրանն սարային, որ հանապազ ի նոցա մօտն կուգան յամէն յետնուց ներքինաց սպասաւորաց թագաւորին, կուգան նստելով զրոյց կառնեն ի հետ արտաքին մարդոց նմանեաց իւրեանց, եւ զնոցա շատ ագանելիք մեք կարեմք: Ի յայն դերձակաց մինն` Յովակիմ անուն, նա այն աւուրքն աստ երեկ առ մեզ եւ նա պատմեաց մեզ, որ ի խեղդողաց բերանոցն լուեալ էր, որպէս վերոյ գրեցի: Եւ երկրորդ` ցուցական նշանաւն, որ յօգոստոսի ամսոյն … ահագին շարժ եղեւ երեք անգամ, մինն` ի ցերեկի եւ երկրորդն` ի գիշերի, նա' յորժամ տեսաք զնշանալոյծ ցուցակարանն, նա' ասաց թէ` բազում դղրդումն լինելոց է ազգաց ընդ միմեանս եւ արեանց հեղմունք եւ մի ոմն ի մեծ իշխանաց մեռանիցի, որ եւ եղեւ իսկոյն դղրդմունքն ի մէջ հոռոմոցն եւ հայոցն եւ անպարտ արեանց հեղմունքն վասն լուսոյ Զատկին, զոր գրելոց եմք յետոյ, եթէ Տէր կամեսցի: Եւ այս գործեցաւ թվին ՌՁԳ (1634)ին ի յօգոստոսի ամսոյն:

Եւ թեպէտ որ կոծեցին զնա թագաւորն եւ ամենայն տուն նորա եւ սգացին, մանաւանդ ազգս հայոց առաւել սգացաք եւ լացաք, որ իբրեւ զհայր հայոց էր խնամարկութեամբն եւ հոգաբարձութեամբն, որ շատ կենալովն ի մէջ հայոց, տեղեակ էր մեր ամենայն որպիսութեանցն` լաւին եւ վատին եւ նեղչացն եւ վշտակրութեանցն, եւ սիրէր զազգս մեր առաւել քան զամենայն ազգսն որ են ի վերայ երկրի քրիստոնեայ անուանք, եւ գովէր ոչ գիտողաց: Տէր Աստուած ողորմի իւրն որպէս կամի եւ գիտէ, որպէս աղաչեցին ծերքն հրէից վասն հարիւրապետին` զՏէրն, թէ սիրէ զազգս մեր եւ զմեր ժողովրդանոցն նա շինեաց. վասն այսր բանից լուաւ Քրիստոս եւ զծառայն բժշկեաց, նոյն ողորմութեամբն ողորմեսցի հոգոյ նորա եւ ի միւսանգամ գալստեանն իւրոյ. ամէն. եղեցի, եղիցի: