Ժամանակագրութիւն

Յայսմ ամի եւ թվոյ, որ ՌՁԳ (1634)ին լինելով` յօգոստոսի ամսոյ վերջն, ոչ դադարէին նենգաժոտ յունաց ազգն ի չար խորհրդոց նիւթելոյ եւ որոգայթ պատրաստելոյ վասն մեր: Ոչ թէ վասն մեր միայն կամէին առնել չարիս, այլ յիւրեանց յազգայինսն ոչ խնայէին, որք յաղագս հայոց խօսէին բարիս եւ կամ զուղիղն ասել վասն լուսոյ Զատկին: Որպէս նախ եկին յԸստամբօլս Եօթնաշտարակից թաղն ղարամանցի հոռոմք երկու եւ ասացին թէ` ահա' մեք յԵրուսաղէմայ կուգամք, ճշմարիտն ասեմք, որ լոյսն հայոց Զատկին ելաւ եւ մերն` ոչ: Նա' բարկացան սրամտութեամբ ի վերայ նորա թէ` մի' ասեր այդպէս իրաւացին. եւ նա ոչ դադարեաց զնոյն բանն ասելոյն: Եւ միաբանութեամբ պուխտան ասացին ի վերայ նորա թէ` դու մեզ մէկ բեռն ստակ տալացու պարտիս, եւ տարան առ դատաւորն, ոմանք ոսոխք եղեն եւ ոմանք` սուտ վկայք եւ զրպարտեցին զայրն ճշմարտախօս եւ եդին ի բանտի: Եւ նա առ վտանգին ասաց յուրաստ լինելով թէ` այո', դուք իրաւ էք եւ ես մոլորեցայ. եւ ապա հանին ի բանտէն եւ թողին:

Եւ մին գլխաւոր հոռոմ յիւրեանց յառաջակայիցն այր մեծատուն, հարկ եդեալ էին ի վերայ նորա թէ` հարիւր յիսուն ղուրուշ տո'ւր, որ տամք ի կաշառաց պարտն. եւ նա բարկացեալ ասաց թէ` յի՞նչ սակս պատճառին տամ, ե՞ս այլ իմ դրամովն մեղաց մասնակից լինիմ զիրաւն ստելով. աստուածամարտութիւն է այս գործ, հայքն իրաւ են եւ ես ոչ կամիմ իրաւին սուտ ասել: Ընդ ասել զայս բան, գնացին մատնեցին պաստանճի պաշուն թէ` ձեզ այսչափ դրամ պարտիմք տալու, պիտի որ ըռայիցն ելնէ. արդ ուստի՞ց տամք եւ վճարեմք հարիւր յիսուն բեռն դրամն, որ այս անուն մարդ այսպէս եւ այնպէս կասէ. եթէ թոյլ տամք, նա' շատք ի հայոց հաւատն կու դառնան եւ մէկ դրամ ոչ ոք չի տար: Եւ խրատ ետուն Պայրամ փաշան եւ պոստանճի պաշին թէ` ձեր օրինացն համար չէ յանգ մեք մարդասպանութիւն առնեմք, եթէ կամիք զնա հրապարակագոյժ առնել, որ ամենայն ոք տեսանիցէ զչարամահութիւն նորա եւ սարսիցէ ամենայն ոք, նա' հնարիջիք մեծ վնաս մի դնել ի վերայ նորա, որ մեր օրէնն եւ դատաստանն արժան առնէ մահու: Եւ այնպէս հնարեցան, եւ տարեալ գաղտ եդին ի հանդերձից ագանելեացն ի մեծունեաց ի խանութն եւ եկեալ գտան առ նա, որպէս եդեալ էին իւրեանքն, եւ գրոհ տուեալ, ձայն արկեալ աղաղակէին ասելով թէ` այս երեւելի այր գողութիւն [արար], գտաք զայս ինչ առ սա: Եւ առեալ տարան ի դատաստան, ոմանք ոսոխք եւ ոմանք սուտ վկայք եղեն եւ զրպարտեցին զայրն, եւ ապա դատաւորն հրաման ետ մահու` որպէս կամիցին: Եւ առեալ տանելով ի մահ եւ մունէտն առաջի աղաղակելով տարան, ի կողիցն ի ցիցն զարկին եւ նա ի վերուստ ի վայր աղաղակէր ասելով թէ` լսեցէ'ք ամենայն ազգք եւ ազինք, եթէ ես ոչ այլ իրիք վնասու կու մեռնիմ, այլ իրաւ ասելուս թէ` հայքն իրաւ են: Եւ շատ չարաչար հայհոյանք եւ անարգանք ասաց իւրեանց ազգին եւ ապա պոստանճի պաշին հրամայեաց, որ հատին զգլուխն զի լռեսցէ ի հայհոյելոյ:

Եւ ապա յետ քանից աւուրց զայս ինչ դարան գործեցին եւ խորխորատ փորեցին մեր ազգացս համար: Եւ իբրեւ եղեւ օր մի, զի դերձակի աշակերտ կու հանեն ի վարպետէ, որ իւրեանքն ըռովան ասեն, սովորութիւն կայ իւրեանց միջումն քաղաքական օրէնս եդեալ, որ կու ժողովին ութն կամ տասն աշակերտս այլ յաւելի կամ պակաս եւ ի մի վայր ժողովելով, մեծ ճաշ եւ կերակուր պատրաստելով աշակերտացն եւ իւրեանց ճարտարապետն յետ ջամբելոյ կերակրոցն, իւր վարպետին պարգեւք տալով եւ ապա այլ դերձակաց իւրաքանչիւրոցն` թէ տարեղ, թէ այլ ինչ փոքր իրաց դնելով առաջի եւ զամենեցուն աջն համբուրելով, եւ շէխն եւ իւր վարպետքն օրհնելով եւ ապա կու արձակին առանձին լինելով: Այսպէս սահմանք եւ սովորութիւն եւ բարեկարգութիւն կայ ի մէջ ամենայն արուեստաւորացն, զատ ի մեր կարդացողացն եւ գրագրացն:

Յետ այսպէս եղելոյ, յորժամ դեգերելով ի գինարբութիւնսն եւ ապա սկսանին նիւթել չարիս վասն մեր թէ` որո՞վ նենգական հնարիւք կարասցուք արկանել զհայքն ի գուբ կորստեան: Եւ մի ոմն շարժեալ ի չարէն, ասելով թէ` ես գիտացայ հնարս առնելով. զայս ինչ ասաց թէ` մէկ հացեփիչ կայ Մկրտիչ ի Ղումղափին, որ մեզ ծանօթ է եւ մեր պապ մեծ վարպետին մերձաւոր ազգային. նմա են նիւթեր զայս չարիս առնել: Եւ այս կերպիւ առնելով, գնալով շատ հաց են առեր բաւական ժողովոյն, նա' յաւել են առեր քան զբաւականն եւ տարեալ զհացին միջումն բանալով մէկ քանի հացի միջումն մարդոյ ապաւառ դնելով, այսինքն` աղբ, եւ տարեալ նենգութեամբ զտասն թէ քսան ի յետ ի Մկրտիչ հացեփիչն թէ` թո'ղ կենայ առ քեզ իբր յաւանդի այսչափ հաց, թէ յորժամ որ պակասի` կուգամք կու տանիմք: Նա' պարզամիտն ձեռ չի տանիր յայն հացերն. մէկ երկու ժամ կու անցանի, կուգան թէ` զայն հացեր տո'ւր առ մեզ. եւ նա կասէ թէ` տակաւին դեռ ձեռն յինքն չեմ ածեր, ահա առեալ տարէ'ք: Եւ յորժամ առեալ զայն ապականեալ հացն եւ տարեալ յիւրեանց մեծ մէճլիսն, նախ զապականեալ հացերն առին ի ձեռին եւ տեսին, որ հոտ կուգայ, իբր ոչ գիտելով յիւրեանցն եւ հոտոտելով բացին որպէս եդեալ էին եւ ցոյց ետուն հրապարակին, եւ ամենեքեան որ տեսին, զճիչ եւ զաղաղակ բարձին, ասելով թէ` ահաւասիկ եկա'յք եւ տեսէ'ք զերմանոցն չարութիւնն եւ զդրժութիւնն ընդ մեզ, մեք հանապազ կասեմք թէ` հայ ազգին գործքն այս են ընդ հոռոմոց, նա' ոչ ոք չի հաւատա'ր, այլ արդ` տեսէ'ք ամենեքեան ակամբ, որ հաւատայք: Եւ առեալ զապականեալ հացն, ելեալ արտաքս ի մեխանայէն մեծաւ ամբոխիւ ի յեզր ծովին Ղումղափիի նաւահանգստացն եւ զաղաղակ բարձեալ ասելով. լսեցէ'ք, ամենայն ազգ եւ ազինք որ աստ էք, հայեցարո'ւք եւ տեսէ'ք, որ երմանին այս ցեղ է հանապազ եւ մանաւանդ այսօր զմսըլմանք եւ զհոռոմք պղծել կամէին, թէ չէք հաւատար, ահա' տեսէք եւ հաւատացէք: Եւ յորժամ լուան եւ տեսին որ ստոյգ աղբ մարդոյ էր դրած ի մէջ հացիցն, եւ հարցին ցնոսա բազմութիւն ամբոխին անդ թէ` ո՞վ ոք են որ այդպէս ոճրագործութիւն արարին: Եւ ասացին թէ` ահա' այս անուն հացեփիչն, որ կայ յանդիման ձեր: Եւ ապա ամենեքին բազմութիւնն որ անդ` գրոհ տուեալ դիմեցին ի հացատունն ի վերայ հացեփին սուսերօք եւ բրօք, զի խողխողեսցեն զնա, այլ փախեաւ եւ անկաւ ի տուն կանանչ գլխի մի. եւ նոքա կամէին կոխան առնել զտունն կանանչին, եւ նա չետուր թոյլ մտանելոյ ումեք ի տունն: Եւ դարձեալ դիմեցին ի տուն հացին եւ աւար հարկանեցին, որ մէկ իրք չթողին: Եւ յորժամ ցրուեցան ամենայն ամբոխքն, նա' կանանչ գլուխն առեալ զհացեփիչ Մկրտիչն ի դիւան ի Պայրամ փաշան ի գանկատ, եւ ասաց ամիրն զամենայն զոր ինչ հնարեցան եւ արարին հոռոմքն ընդ այս հայս եւ զաւարառնութիւնն եւ իւր տանն վերայ դիմումն եւ հազիւ զերծելն ի նոցանէ: Եւ ապա ուղարկեաց փաշան զեպարքոս քաղաքին եւ զհասաս պաշին, զի գնասցեն եւ ըմբռնեսցեն զնոցա ճամիաթի ժողովն եւ բերցեն առ ինքն: Եւ նոքա գնացեալ գտին տակաւին դեռ նստեալ ի գինարբունս եւ խրախանային. եւ կալան զամենեսեան եւ տարան առ փաշան եւ վաղվաղակի հրամայեաց ի բանտ արկանել եւ դնել ի կոճեղս: Եւ շատ ժամանակս չարաչար տանջանօք նեղեցին եւ մինչեւ զիրաւն ասացին, եւ թէ` ո՞վ ոք էին որ հնարեցին: Ասացին թէ` չորս մարդիկ են որ խորհեցան եւ գործեցին զայս չարութեան գործս. եւ ի նոցանէ երկու յառաջմէ փախեր էին ի յըմբռնման ժամին, եւ զնոսա այլ գտին յետոյ եւ եդին ի բանտս մահապարտացն եւ հրամայեաց զվճիռ մահու դնել ի վերայ նոցա:

Եւ ուղարկեալ էր եպարքոսն առ մեր պատրիարգն եւ ի ժողովուրդն երկու զօրական թէ` ահա' չորս մարդ ի ձեր թշնամեացն ի բանտս մահապարտացն կան, եկէք չորս հազար ստակ ուշուր տուէք, որ սպանանեմք: Նա' պատրիարգն եւ ամենայն ժողովուրդքն հանդերձ աղաղակեցին եւ ասացին թէ` մեք ոչ կու կամիմք որ արիւն լինի եւ ոչ կարող եմք ուշուր տալոյ. այլ դուք իշխան էք եւ հաքամք, երբ ըմբռնիցիք զվնասակարսն եւ զչարագործսն, որպէս կամիք` այնպէս արասջիք: Եւ գնացին ի բաց առ առաքիչս իւրեանց եւ ոչ այլ կրկնեցին զբանն: Եւ ասացին ստոյգ գիտողքն թէ` զայն չորեսին սպանին եւ կորուսին եւ չորք այլ յայտնի տաճկացան եւ զայլքն տուգանեցին ծանր տուգանովք եւ պատուէր տալով այլ ոչ բնաւ խորհել եւ խօսել բնաւ երբէք զայն հաւատոց տաւէն:

Եւ զերկու պատրիարգունքն կոչեաց առ ինքն Պայրամ փաշան եւ կարի յոյժ սպառնացաւ նոցա եւ ասաց թէ` դուք ի՞նչ յիմացաք, թէ թագաւորն եւ կամ մեք զձեր ստութիւն չգիտացա՞ք, այլ կարի քաջ գիտաց թագաւորն եւ մեք այլ, որ մէկ ըզընկան չափ զիր չունէիք յումեքէ վկայականութեան ձերոյ, նոքա բազում ունէին յամենեցունց բերանոցն վկայական թղթերաց: Մեր Շամուշարիֆնին ստեցաք եւ դուք, որ սուտ էիք, ըղորդեցաք եւ ձեր պատճառաւն երկու անմեղ արիւն այլ հեղաք, որ բազում նշանք եւ արհաւիրք եւ ահեղ սասանումն եղեն երկնից: Այլ հրամանագիր ուղարկեցէ'ք յամենայն տեղիս տէրութեան ձերոյ, զի բարձցեն զամենայն հակառակութիւն ի միջոյ եւ այլ ոչ եւս յիշեսցեն բնաւ երբէք ուրեք զհակառակախօսութիւն. եւ թէ որ լսեմ ուրեք միանգամ այլ այդպիսի զրուցաց, նա' այս երդումն եւ այն` որ զամենեցուն պատիժն ձեզ կու առնեմ, որ գիտենաք. ահա' ասացի ձեզ այսօր: Եւ նոքա մերձաւորացն սաստեցին եւ հեռաւորացն հրամանագիր ղրկեցին եւ ապա լռեալ դադարեցին ի չարախօսութենէ եւ ի հակառակամարտութենէ ամենայն ուրեք եւ այսպէս դարձան ցաւք ի գլուխս իւրեանց եւ ի վերայ գագաթան նոցա իջին անօրէնութիւնք: Գուբն զոր փորեցին հայոցս համար, իւրեանքն անկան ի նոյն, այլ հայոց եղջիւրն բարձրացաւ շնորհօք Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի եւ աղօթիւք Սուրբ Լուսաւորչին եւ ամենայն սրբոցն. ամէն:

Եւ արդ զրաւեցաւ Յերուսաղէմայ ծռազատկի պատմութիւնն փոքրիշատէն եւ համառօտ, եւ ամենայն ջալալոցն եւ թուրքի թագաւորացն եւ այս Սուլթան Մուրատիս յերկար պատմութիւնն եւ Յապազային եւ մեր գլխոյ անցից պատմութիւնն ընդ Կեսարացին եւ ընդ Խուլին եւ Զաքարէին, զոր գրեցաք եւ զոր ինչ յետոյ գրելոց եմք զմնացորդսն մինչ յաւարտին, թէ Տէր կամեսցի: