Ժամանակագրութիւն

Եւ ինքն Ազարիան նստէր ի Հալապ եւ հովուէր զհօտ իւր, մանաւանդ հոգ տանէր Սուրբ Յերուսաղէմայ, որ ի ժամանակին յայնմիկ խիստ առաւել տագնապի էր եւ ի մեծ վտանգի կայր մեր վանքն հայոց Սուրբ Յակոբն` ի յառաջնորդութեանն Դաւիթ եպիսկոպոսին: Եւ այս Դաւիթս անհուն եւ անվճար պարտական էր արարեր զՍուրբ Յակոբն եւ զՍուրբ Յարութիւնն, զամենայն սրբութիւնքն` զոսկեղէն եւ զարծաթեղէն, զխաչ եւ զոսկետուփ աւետարանքն եւ զշուրջառքն գրաւ էին եդեալ մօտ յարապ տաճկացն: Յորժամ մեք այլ կացաք Դաւթի ժամանակն, մէկ խաչ չկայր եւ ոչինչ սրբութիւն կամ սպասք զարդուց, մերկացուցեր էր զամենայն:

Եւ Ազարիա_կաթողիկոս հոգ տարեալ ժողովեաց բազում վարդապետս, եկեալ ի յԱմիթ քաղաք նստեալ առ մեծ Պետրոս Կարկառցին, որ աւագ վարդապետ էր, եւ առ մեծն Սրապիոն Ուռֆայեցին, որ Ամթայ էր առաջնորդ, եւ երկոքին իբրեւ զղամբար ջահից փայլէին ի Միջագետս եւ անդ արարին հնարս փրկութեան եւ ազատութեան պարտուց Սուրբ Յերուսաղէմայ: Եւ զԱմիթ եւ զամենայն Միջագետս եւ զամենայն Մարաց տունն քրդաց Սրապիոնն յանձն էառ ժողովել եւ զՍեբաստիայու սանճախն եւ զայլ գաւառքն որ յերի կալով Սեբաստիոյ` զԵւդոկիա, զԳաղատիա, զՀալապ եւ զամենայն տունն Կիլիկեցւոց ինքն` կաթողիկոսն յանձն էառ իւր աշակերտօքն ժողովել: Եւ զԹէոդուպօլիսի փաշալըխն ամենայն մօտահաս երկրայովքն Կարկառեցի մեծին Պետրոսի ետուն` հանդերձ իւր աշակերտօքն, որ եկաւ ի մեր աշխարհնին, մեք այլ օգնեցաք մեր վարժապետովն ըստ կարի մերում: Եւ կաթողիկոսն Ազարէն ի Հալապ ի տեղին նստաւ եւ այս երկու մեծ վարդապետքս գնացին ի վիճակս իւրեանց եւ Ազարէն ուղարկեաց զամենայն վարդապետս եւ զեպիսկոպոսունս ի վիճակս իւր: Եւ ժողովեցին բազում եւ անհամար գանձս ոսկոյ եւ արծաթոյ եւ բերին ի Հալապ, եդին առաջի նորա եւ առաջի ամենեցուն որ անդ էին, եւ ամենեցուն միաբանութեամբն յանձնեցին ի կաթողիկոսն: Եւ կաթողիկոսն այլ ետուր քսան հազար ղուրուշ ի Յովհաննէս վարդապետն (Այնթապցի) եւ բազում տօլվաթաւորք այլ ի յարեւելից կողմանցն ի հետն եդիր` յուխտականաց եւ վաճառականացն, որ գնացին շատ մի գրաւ զերծուցին եւ ով որ հազըր գտուան պարտատէրքն` զպարտքն ետուն. ի Շամայ փաշայէն չաւուշ ի հետ էին վերուցեր, որ ոչ ոք ուժ չառնէ նոցա: Եւ ի Սուրբ Յակոբայ տներն ի շատ ժամանակէ հետէ աշխարհական մերտինցիք բնակեալ էին յորդոց որդիս, իբր հայրենի կալուածս ժառանգութիւն արարեր եւ բազում անօրէնութիւնս գործէին ընդ վանացն, որ ամենայն պարտուցն պատճառն նոքա էին եղեր: Եւ վարդապետն Յովհաննէս ամենայն տանուտէրօքն ձաղանօք յարտաքսեցին եւ հանին ի վանացն եւ յիստակեցին զվանքն եւ զմեծամեծաց գլխաւոր պատքերն տուին եւ այլ շատ փոքունց եւ մեծունաց եւ աննշանից մնաց պարտք. զորքանութիւն պարտուցն գրեցին մինչ ի մէկ լումափողսն եւ առեալ զմնացորդ պարտուց գիր եւ տարան առ Ազարիան ի Հալապ, որ զամենայն գրեալ պարտքերն ղրկէին: Նա' մինչ որ գնացին, կաթողիկոսն վաղճաներ էր եւ զմնացեալ դրամն անյայտ արարին, ոչ ոք ոչ գիտաց` թէ զի՞նչ եղեւ եւ առ ահի տաճկացն չիշխեցին ձայն ի վեր հանել, թերեւս զանխլաբար յայտնեսցի ամանակօք: Նա' բնաւ ամենեւին անյայտ արարին եւ ի լոյս ոչ ածին, այլ ծածկեցին խաւարաւ եւ մնաց Յերուսաղէմ ի մէջ պարտուցն եւ տոկոսիւք քան զառաջինն այլ բազմացաւ պարտքն եւ Դաւիթն այլ կրկին պարտքեր արաւ, վասն առաւել կարի հարկապահանջութեանն` պարոնին եւ դատաւորին եւ շեխերացն եւ այլոց պահանջողացն որ անդ, որ մեք երկու զատիկ անդ կացաք ՌԾԵ (1606) թվին, որ աչօք մերովք իսկ եղաք ականատես զտառապելութիւն վանացն. որ յամենայն կողմանց փակեալ էր դուռն մտից ընչից: Աշխարհ ամէնն խուռն աւերակ էր եղեր ի ջալալոցն, ի Հարզուլումէն ի վեր ի Կարս եւ յԵրեւան փախեան եւ ի Թէոդոպօլսոյ ի վայր ի Կաֆան անցան, ի յԱնատօլ ցրուեցան, յԸստամբօլ եւ ի Թիրայ, որ Ուռումէլ ասի, եւ բազումք անցին յաշխարհն Քթաց, որ Պուղտան եւ Լեհ եւ Չեհ կոչին, եւ ոչ ոք իշխէր վասն ահի աւերչացն եւ սպաննողացն քան զՀալապ այլ ուրեք երթալ եւ ողորմութիւն խնդրել յումեքէ, որպէս այժմ, եւ գանձանակ ոչ ուրեք եղեալ էր եւ ոչ կայր բնաւ. եւ ուխտականք, որ այժմոյս իբրեւ զուխաջուրս կերթան յամենայն կողմանց ծովով եւ ցամաքով, նա' յայնմ ժամանակին ոչ ոք չէին գնալ: Նախ որքան աշխարհք ամենայն շէն էին, վանք եւ անապատք եւ ուխտատեղիք բազում էին, եւ ազգն մեր չքաւոր էր եւ կու լսէին զհարկապահանջութիւն ճանապարհին, վասն որոյ խափանեալ էին զԵրուսաղէմայ գնալն, այլ ամենայն երկիր իւրեանց ուխտատեղեաց վանորէիւքն կու լնուին զփափաքս իւրեանց յանուն Յիսուսի Քրիստոսի ըստ այնմ` Ընդ ամենայն տեղիս է տէրութիւն նորա: Եւ ոչ ոք գիտէր զԵրուսաղէմ` թէ ո՞ւր իցէ, այլ ի ծագ աշխարհի կարծէին, որպէս մեք ի մերում ժամանակի մանկութեանն զոչ ոք տեսաք գնացող յԵրուսաղէմ, բայց միայն զՊարոն Միակեացն իւր մօրովն եւ եպիսկոպոս մի Սարգիս անուն Սաղմոսավանից առաջնորդն եւ Կիրակոս ամենիմաստ կամաւոր աղքատ սուրբ կրօնաւորն, որ եւ յետոյ մեք այլ գնացաք Պարոն Միակեցովն` հանդերձ աշակերտելովքն եւ անդ գտաք բնակեալ զերկու լուսաւորքն Վերին Աշխարհին Հայոց եւ զնոր օրինակն բազմաց միանձնացելոց` զամենագովելի հեզահոգին զՏէր Սարգիս եպիսկոպոսն` զառաջնորդն մեծահռչակ լուսազարդ սուրբ ուխտին Սաղմոսավանացն. եւ կացաք մնացաք ընդ սոսա երկու զատիկ: Եւ եթէ կամիցս զՊարոն Միակեցին եւ զերկու լոյսհոգոցս զբնաւն յիմանալ, գի'տ եւ տե'ս ՌԾԵ (1606) թվականին:

Եւ ի մին տարին երեք ոգի եկին ի ցամաքէն բաղշեցիք վաճառականք եւ հինգ մարդ յԸստամբօլու եկին` չորս աղքատ, մէկ պաղանակար ի մեր գեղջէ եւ երեք մանկամարդ ի Տիպրիկէ եւ մէկ ըստամբօլցի ժլատ մի` Սարգիս անուն, որ էր բազում ընչից տեար: Երկու շաբաթ չարչարեցին, հազիւ կարացին քսան կարմիր առնուլ վանացն եւ ոչ ումեք մէկ պատառ հաց տալ յաղքատաց չէր յօժարիր տալ, ոչ յԵրուսաղէմ եւ ոչ ի ճանապարհին, որ հետ իրաց եկաք յԸստամբօլ եւ բնաւ ի մարդ չէր խառնիր վասն առաւել ժլատութեանն եւ անգութ բարուցն: Յորժամ եկաք յԸստամբօլ, մէկ երկու տարի էանց, լոյս մարդասիրութեանն Աստուծոյ ծագեաց ի միտս նորա, որ իբրեւ զՓիւնիկեցի անողորմ Պետրոսն եղեւ, որ շարժեցաւ այնքան ի գութ եւ յողորմութիւն եւ ի բաշխումն ընչից ի կարօտեալս եւ ի նեղեալս. եւ այսու ոչ բաւականացաւ, այլ զտունն հոգետան պէս սահմանեաց եւ հանապազորդ կերակուր սահմանեաց քաղցելոց եւ օտարաց, եւ որք տեսեալ եւ լուեալ, հիացեալ փառս ետուն Աստուծոյ. եւ այնպէս եկաց եւ արար անխափան մինչեւ ցյօր մահուան իւրոյ: