Ժամանակագրութիւն

Այլ եւ կայր մէկ մանկագոյն աբեղայ մի ի Թիլաւան գեղջէն Կարապետ անուն, որ մականուամբ Քոթ կոչէին վասն յաղգացն, որ յառաջն ընդ ակամբ հայելով առ նա եւ ի ժամ մահուանն այլ ոչ ոք գտաւ առ նա յաշակերտացն` բայց ի սմանէ եւ եղեւ սիրեցեալ յաչս նորա վասն հաւատարիմ սպասաւորելոյն ի ժամ մահուանն, վասն որոյ էառ զվերջին օրհնութիւն նորա եւ կտակագիր արար առաջի ամենեցուն, որ զիւր փիլոնն եւ զգաւազանն եւ զլաւագոյն գրեանս նմա տայցեն: Եւ յետ վաղճանի վարդապետին ոչ յամեաց եւ յապաղեաց, այլ փութանակի յարուցեալ գնաց ի Հալապ մօտ Պետրոսն, որ տակաւին կենդանի գոլով կաթողիկոս անուն եւ նա ընկալաւ զնա որպէս յիւր ածանց որդեկէ: Եւ եկաց առ նա սակաւ սուղ ժամանակս ինչ, յորժամ ետես զյառաջադիմութիւն նորա եւ զհանճար իմաստութեանն, ետուր նմա գաւազան իշխանական:

Եւ յաւուրս եւ յամին յայնմիկ եհաս վաղճան մահուան օր կաթողիկոսին եւ իւր ձեռօքն իջոյց ի հող տապանի: Եւ ինքն չորս հինգ ամ եկաց յայնմ կողմն Յարաբիոյ եւ յԵրուսաղէմ, որ յաւագ ուրբաթին շատ գան էարբ եւ ի բանդ եդին վասն ճշմարտութիւնն խօսելոյ վանաց ընչից հաշուին, եւ չար թուաց նորա զրուցն ամենեցուն եւ ինքն այլ աներկիւղ եւ դիմախօս էր առ հակառակսն: Եւ հնարեցին երկուս ոմանս զի տայցեն սուտ վկայութիւնս, որպէս Տեառն արարին եւ Սրբոյն Ստեփաննոսի, եւ առաջի դատաւորին վկայեցին սուտ բարուրս վնասուց եւ գան հարին եւ եդին ի բանդի յաւագ շաբաթին եւ եղեւ չարչարակից Քրիստոսի: Յետ աւագ ուրբաթ ճաշին` ամաչեցին յօտար ազգացն, գնացին թէ հանեն ի բանդէն` ասելով. թողէ'ք մնացից աստ, եւ այլ շատ բանս յանդիմանականս ասելով վասն իւր եւ վասն նոցա եւ ոչ կամէր ելանել եւ հազիւ կարացին հանել ի բանդէն: Եւ յետ Զատկին, որ ուխտաւորքն գնացին իւրաքանչիւր յերկիր իւր ծովով եւ ցամաքով, նա' սուտ վկայքն վաճառականք գոլով, ուրիշ յուխտաւորացն` յայլ վաճառականաց նաւ մտանելով, կամէին նաւել ի Տիմիաթն: Նա' դեռ տակաւին ի նաւահանգստին գոլով, հուր հարաւ յինքենէ ի նաւին եւ այրեցաւ նաւն սուտ վկայիւքն հանդերձ. եւ այսպէս առին զառհաւատչեայ դատաստանին եւ այսպէս մեծ հրաշիւք յայտնեաց աստուածութիւնն զիրաւ լինելն եւ զանմեղութիւն վարդապետին եւ այլ թշնամիքն յամօթ եղեն:

Եւ ինքն` Կարապետ վարդապետն գնալով յԵգիպտոս վասն բազում ուխտատեղացն, թէ' Քրիստոսի աստուածահոտ անօրինականացն, թէ' սուրբ հարանց անապատացն, թէ' Սինէական լերինն` զամենայն շրջելով եւ օրհնութեանց շնորհաց տեղեացն եւ ի կենդանեաց աղօթիցն վայելելով, երկու ամ անդ լինելով, զխփթոց ազգն հիացուցանելով, որ դիւրաւ ուսանելով զյարապ լեզուս եւ նոյն լեզուաւ քարոզելով նոցա: Եւ մեք այլ շատ կացաք անդ յԵգիպտոս եւ նորա նման ոչ կարացաք առնել, զի աստուածատուր էր շնորհ նորա եւ ոչ ստացական:

Եւ յետ ժամանակի` թվին ՌԿԱ (1612)ին, որ մեք եկաք յԸստամբօլ, նա յետ մեր գալոյն կուգայ յԵրզընկան` յիւր սեպհական գաւառն, կու ջանայ թէ` ուղղեմ զամենայն թիւրութիւն կարգադրութեանց օրինաց եւ պատուիրանացն Աստուծոյ եւ կանոնաց քաղաքականաց եւ վանականաց, որ խափանեալ են, եւ զամենայն աւերսն վանաց եւ եկեղեցեաց: Ջանք եւ հոգ եւ փոյթ ունէր եւ աշխարհացն եւս առաւել ցաւէր եւ հոգայր, որ եւ ի նոցին հոգոցն եղեւ պատճառ մահուան նորա, որպէս գրելոց եմք փոքր ի շատէն: Եւ բարիոք հովուէր զԿամախ, զԱկին երկիրն, որ շինեաց զԱկին կամուրջն մեծաջան վաստակօք եւ զՏիրաշինուց վանացն զշինուածքն եւ զբոլոր պարիսպն, որ խախտեալ էր ի հիմանց, վերստին նորոգեաց: Եւ զՊէկթամուրի թոռանցն, որ Յովհաննէս անուն սարկաւագ կայր` Կիրակոս երիցի որդի, որ աւագերէց էր հոգետանն միաբանից եկեղեցոյն, զնա օրհնելով աբեղայ եւ դնելով ի տեղի եպիսկոպոսարանին` իբր ի շառաւիղէ Լուսաւորչին գոլով, եւ յետ երկու ամի եպիսկոպոս ձեռնադրել տալով եւ փարթամացուցանելով ամենայն գոյիւք: Եւ յետ այսչափ երախտեացս, փոխան սիրոյն յատելութիւն դառնալով եւ թշնամին լինելով, միաբանելով ի հետ գինամոլ Մինաս վարդապետին եւ որքան չարիք եւ վիշտք հասուցին առ նա, եւ բազում աղտեղի անուանակոտրութեան բամբասանաց բանս գրեցին եւ Էջմիածին ղրկեցին, իւրեանց համախոհաց կնքովք կնքեցին յիսուն մոհրով եւ առ Մելքիսեդն ուղարկեցին, որ ինքն ելաւ գնաց զկնի ի վեր եւ ծանոյց զնոցա չար նախանձու գործսն եւ իրաւացաւ, որ իրաւ էր, եւ մեծաւ պատուով պատիւ արար նմա կաթողիկոսն եւ մեծաւ պատուով ուղարկեց եւ ետուն մեծ կոնդակ վաքիլութեան:

Եւ յորժամ որ այսպիսի մեծաւ փառօք դարձաւ երեկ ի յԵրզնկան, նա' թշնամի հակառակորդքն եղծան եւ յամօթ եղեն ժամանակ մի. եւ յետ ժամանակի կրկին նորոգեցին զատելութիւն եւ զխորամանկութիւնն: Այն չար ծնունդ Յովհաննէս եպիսկոպոսն, որ սիրուն աշակերտն էր, որպէս զՅուդայն խորհեցաւ մատնել ի մահ զվարդապետն իւր, որ ի գիշերի սպանանել պիտէր տալ ենկիչարեցն, որ զմիաբանուց հոգետանն դուռն ի վերան փակել էր. եւ վարդապետին ազգ եղեալ ի յորմի ցուոցն ի վայր իջեալ եւ փախաւ դէպ ի Կամախոյ քաղաքն անկանելով: Նա' յորժամ ի լուսանալ առաւօտին կուգայ չարն բազում անաստուածովք ի սպաննել, չեն ի գտներ, կու պատմեն` թէ ի յորմէն իջեալ փախաւ դէպ ի Կամախն: Նա' ութն ձիաւորով սրընթաց եղեալ, հետամուտ եղեալ` ընդ կրունկն զկնի գնացեալ մինչեւ ի Կամախոյ նեղն, որ Պողոզ ասեն, եւ ոչ հասին, զի յերեկոյէ գիշերագնաց եղեալ: Եւ յորժամ ոչ հասին, ի կարծիս եղեալ` թէ գուցէ գոնեա գնացեալ ի գեղջն Թիլաւանն, թաքուցեալ անդ ի տան եղբօրն, եւ դարձան յետս եւ չոգան ի Թիլն, եւ գնացին ի տուն եղկելի եղբօրն եւ հարցուկս եղեն, եւ նա ոչ գիտելով ասաց. ի վաղուց հետէ չիք իմ տեսեալ զնա: Եւ որոնեցին զամենայն տունն եւ զամենայն տեղիսն, յոր եւ կարծէր չար աշակերտ եպիսկոպոսն, եւ յորժամ ոչ գտին, զխեղճ եղբայրն արկին յորսայս եւ այնչափ հարին զթիկունս եւ զորովայնս, մինչեւ տրորեալ ամենայն մարմինն, եւ թողեալ կիսամահ եւ գնացին:

Եւ վարդապետն փախստեայ լինելով շտապ առ մեզ եկեալ ի Նիկոմիդացւոց լերինն, որ էաք մեք յայնժամն ի նորաշէն վանսն յԱրմաշու` մեր ձեռակերտին, որ յանուն Սուրբ Աստուածածնին էր, անդ եկաց առ մեզ շաբաթ մի եւ լալով գանկատեցաւ մեզ զդառնագին վշտալից աղէտս անցից իւրոց, զոր կրեալ էր ի չար աշակերտէն` յորդւոյն Բելիարայ, զոր ի վերոյ գրեցաք համառօտիւք: Եւ մխիթարեցաք զնա ոչ սակաւ.. եւ նամակ ողջունի գրել ետուր յԸտսամբօլ եղած երզնկացեց երեւանի արանցն` Խոճայ Յովասափի որդոյն Խոճայ Յովհաննէսին, որ այժմոյս յԵրուսաղէմ է ամենայն տամբն իւր` վեց ամաց հետէ, եւ Խոճայ Առկախելն, որ մեծ իմաստասէր էր եւ ամենայն տումարաց գիտող եւ ներհուն բանից, որ զամենայն աշխարհ հիացուցեալ էր, մանաւանդ զվարդապետք, եւ յետոյ ուրացող եղեւ Քրիստոսի, որպէս զՅուլիանոսն եւ զԱկիւղաս թարգմանիչն, եւ գնաց ի Լեհն ամենայն տամբն եւ անդ խայտառակեալ սատակեցաւ ի ձիընթացսն եւ շատոց վնաս արար եւ յընչից թափեաց յԸստամբօլս: Զսորա զչարութիւնն եւ զանօրէնութիւնն, զոր արար զոր ինչ գործեաց, թէ գրեմք` չէ ժամանակ պատմելոյ: Այլ վասն վարդապետին յիշեցաք, որ ի նոյն ժամանակին բարիոք համբաւով հռչակեալ էր անուն նորա եւ Ըստամբօլու միջին իբր զդատաւոր ունէին բազումք: Եւ առ սոսա ուղարկեցի զվարդապետն եւ գրով ծանուցի զամենայն եղեալ աղէտն, որ եւ նոքա երկոքին Մինասն եւ Յովհաննէսն, զայն զրասացութեան գիրն, որ յԷջմիածինն էին ղրկել յիսուն վաթսուն մոհրով, նա' ի յԸստամբօլ այլ էին ղրկել յերզնկացիքն. նա' մեք որ տեղեակ էաք նոցա չար կամացն, որպէս զԳրիգոր Ակռականդացին կամէին առնել, եւ մեք գրովք յուշ արարաք նոցա զանմեղ զրպարտութիւն ի վերայ վարդապետին: Եւ ընդունեցան ամենայն աշխարհի քահանայք եւ ժողովուրդք որպէս զառաքեալ յԱստուծոյ, զի անաչառ յանդիմանիչ էր անհնազանդից եւ ամենայն անառակաց, մանաւանդ քահանայից որ յահէ նորա սարսէին դողալով, զի անվեհեր էր ի պատասխանիս առ ամենայն ոք: Եւ ջանք արար եւ շատ աշխատ եղեւ ի դրունս արքունեաց, տքնեցաւ բազում ամսօրեայ ժամանակս` զԵրզնկան որոշեց ի Հարզուլում փաշայիցն եւ ի վերայ խոհակերանոց թագաւորին հաստատեց լինել եւ չորս բեռն ստակ յաւել ծախս եղեւ վասն նորա: Եւ ինձ այլ գիր էր ղրկել թէ` ե'կ լե'ր կամակից, որ զԿամախ այլ այսպէս առնեմք, որ ի միասին լինիմք: Նա' ես բնաւ չկամեցայ վասն այլայլմանց եւ մուխաթարայ ժամանակին, զոր ի նոյն մօտ աւուրցն իւրն այլ ի գլուխ չելաւ, որ Յապազայ փաշան ապստամբ եղեւ ի թագաւորէն բազում ժամանակս, որպէս գրեալ եմք ի թվ. ՌՀԲ (1623)ին, անդ գի'տ եւ տե'ս:

Եւ յորժամ լուաւ վարդապետն զապաստամբութիւն Յապազային, նա' միջաբեկ եղեալ եւ անհնարին սգով եղեւ վասն անկատար լինելոյ արարեալ գործոյն եւ այլ ոչ կարող լինելոյ առ ահի նորա [դառնալ] յերկիր իւր, եւ շատ խարճածն պարտօք էր, որ մնաց ի վերայ իւրն: Եւ այս ծանր ծանրաբեռն դժուարին հոգօքս խօթացաւ եւ փորացաւ եղեւ, որ արիւն գնայր ի ներքուստ, որպէս մեք այլ գնացաք ի տեսութիւն եւ լալով խստովան եղեւ մեզ եւ շատ կտակ արար եւ զայն եւս թէ` դու քոյին ձեռօքդ ի հող իջո' զիս: Որպէս արարաքն իսկոյն, այնպէս` որպէս պատուիրեաց մեզ, եւ թաղեցաք ի Պալըխլուի գերեզմանատունսն ի նշանաւոր տեղոջ: Եւ ի մեռանելն դորա մեծ սգով սգացին ամենեքեան, ո'չ թէ հայերքն միայն, այլ եւ բազումք յանհաւատիցն որ գիտէին զնա: Եւ առատ էր ի տուրս ամենեցուն` հաւատացելոց եւ անհաւատից եւ խնամատար էր որբոց եւ այրեաց եւ հոգացող էր ամենայն վտանգելոց, որ վասն որոյ առանց օրհասի վասն փրկութեան աշխարհի հոգոցն եղեւ մեռեալ, որպէս զՏէրն մեր եւ զՓրկիչն ամենայն աշխարհի: Զոր եւ աղաչեմք զմարդասիրէն Աստուծոյ, զի նահատակութիւն համարեսցի նմա եւ թողցէ զամենայն յանցանս իւր` զկամայն եւ զակամայն, զներելին եւ զմահացուն եւ ընդ սրբոց նահատակացն դասակից եւ պսակակից արասցէ. ամէն: