Ժամանակագրութիւն

Եւ Խուլ Յովհաննէս վարդապետն այլ այսոնց նման եղեւ, որ խաբեցաւ յոմանց … որ հրապուրանօք հանին յԸստամբօլէն, որ պատրիարգ անունովն թագաւորութիւն կու վայելէր քսան եւ երկու տարի, բայց վատախորհուրդ էր, թերի եւ թոյլամորթ եւ անխնամակալու եւ անասնաբարոյ, որ հաւասարեաց անասնոց եւ ոչ իմացաւ զպատիւ իւր ըստ մարգարէին. եւ միւս մարգարէն ասէ թէ` Զոք որ կորուսանել կամի Տէր, նախ յիմարեցուցանէ, որ յիմար գործով կորուսանէ: Որպէս յայտնապէս սմա եղեւ, որ Սեբաստիոյ քառասուն մանկանց մինն ի պսակ առնելոյ ժամն ի կորստական բաղանիսն անկեալ հալեցաւ, նմանապէս եւ սորա եղեւ, որ մարմնաւոր վայելչութեան ժամանակն եհաս որ ժառանգէր, որ քսան ամն տառապանօք եկաց ի նեղ բանդերն վասն պարտականաց, եւ դեռ տակաւին երկու [ամ] եղեւ որ թեթեւացաւ յամենայն պարտքերացն, եւ շատ պատուական ակունք ստացաւ եւ ոսկի եւ արծաթ մթերեաց վասն կորստեան պատճառի իւրոյ, նա' պատրեցին ոմանք չարք, մանաւանդ մեր աղթարմայ Պաղտասարն որ թարգման էր ֆռանգաց, որ զառհաւատչեայն էառ խեղդամահ լինելովն, չուանաւ կախելովն: Սա պատրելով ուղարկեաց գովելով զփափն, եւ թէ երթաս` քեզ շատ պատիւ կառնէ եւ անհամար գանձ կու պարգեւէ եւ մեծամեծ պարգեւօք կուղարկէ զքեզ յայսկոյս, եթէ հաւանիս ամենայն կրօնից նոցա եւ ըստ կամաց նոցա գնաս: Զի հայր եւ որդի լինելով միմեանց եւ երթեւեկութիւն առնելով հանապազ, եւ զինչսն եւ զգրեանս առ սա դնելով յաւանդի եւ շատ պատուական զարդերք, որպէս թագաւորաց վայել է, ոսկով օծեալ ականակուռն զինուք եւ այլ պատուականս, բազում պարգեւս եւ ընծայս տանել ի պատիւ փափին եւ այլ մեծամեծաց նորա: Եւ այսպէս մեծ պատրաստութեամբ ելեալ յԸստամբօլու, փախստականի նման գնաց առանց հրաժարական ողջունի` ոչ մեզ եւ ոչ իւրոց բարեկամացն. եւ մեք մերձ էաք իւրն, որ ի Ղալաթիայ կու լինէաք յայնժամն, բայց միայն իւր չար առաջնորդօքն ի կորուստ: Եւ ելեալ գնաց առանց ուրուք հալածանաց, որպէս գրէ ոմն հոգետես հայր եթէ` Տեսանէի զյանդուգն անզգամ զի գնայր առանց ուրուք հալածելոյ: Եւ ուր որ գնաց, նա' վնասն եհաս յամենայն հայսն գոթացոց, որ են պուղտանացիք եւ լեհացիք եւ սեչովացիք եւ յայլ քաղաքս նոցա, որ Նիկոլ անուն եպիսկոպոս մի` մեր իմաստուն եւ սուրբ հռչակ առաջնորդացն նեղ արկանելոյ վշտացն ի ֆռանգաց հաւատն դարձաւ եւ զշատ կէսն ի հայոց ընդ իւր դարձոյց յօրէնս նոցա, զոր պարտ էր հանճարեղաց հեղինակաց ըստ ժամանակին եւ ըստ տեղոյն եւ ըստ դիմացն խօսել զհնարական օրէնսն եւ փոքր չարին թոյլ տալով` զի մեծն խափանեսցի:

Եւ այս Նիկոլիս ուրանալովն շատ վնաս եղեւ լեհաց հայոցն, որ երկու երեք տարի զեկեղեցին փակեցին, զվանքն առին ֆռանգ աբեղանին, զմահ եւ զկնիքն եւ զպատարագն եւ զամենայն օրէնսն արգելին զուղղափառաց հայոցն, որ զմեռեալն ի մէջ լմի պահէին եւ զանկնիք տղայսն բերէին ի Պուղտան եւ յԱզլով, թաղէին զմեռեալն եւ զերեխայսն մկրտէին, եւ այսպիսի դառնացեալ ոգովք թշուառացեալ էին, կու մնային` թէ Ըստամբօլու պատրիարգ անուանեալն, որ մարմնով խուլն եւ հոգով կոյրն կուգայ մեզ օժանդակ լինի եւ ի թիկունս հասանէ: Նա' ընդ գնալն ի Նիկոլին կողմն կու լինի եւ ոսոխ կու դառնայ մնացելոց ուղղափառացն հայոց, եւ զՖռանգաց օրէնս ճշմարտելով եւ եւ հայոցն ստելով եւ շատ գժտութիւն առնելով, ջանս եդեալ` զի դարձուսցէ զուղղափառն յօրէնս եւ ի կրօնս նոցա: Եւ ոչ կարացին խախտել զուղղափառսն ի հաւատոցն, զի հիմն ի վերայ վիմի հաստատեալ էին. շնորհօքն Քրիստոսի եւ աղօթիւք Սուրբ Լուսաւորչին մնացին անշարժ ի հաւատս: Եւ յետ չորս հինգ ամաց ազլովցի պարոնին միջնորդութեամբն, որ զհայք առաւել կու սիրէր, հրաման եղեւ ի լեհաց թագաւորէն, որ զեկեղեցիքն ի յուղղափառ հայքն տան եւ այլ ոչ նեղեն զիւրեանքն, այլ յիւրեանց կամսն թողցեն:

Եւ ինքն` Խուլն գնաց ի Լեհայ վերեւովն դէպ ի Հռովմ առ փափն, եւ ուր որ գնաց` խաբկանօք առին զպատուական զընծայսն ի ձեռացն եւ սակաւ մնաց: Եւ յորժամ եհաս առ փափն, նա' ընդունեցաւ եւ ետուր զվանքն հայոց եւ կերակուր պատրաստելով հանապազորդ եւ թոշակ ծախսին հրամայեաց տալով: Եւ վաղվաղակի ի նեղ տեղի կենալով եւ ի կարօտութենէ սիրելեացն եւ բարեկամացն ի տեսութենէ զրկելոյ եւ զիւր փառսն զոր ունէր, զայս ամենայն ի միտ ածելով եւ կարի յոյժ ի զղջութիւն գալով: Եւ յորժամ կամ եդեալ որ գայր, նա' այն Պաղտասարն ուրացող նամակ ղրկելով առ փափն թէ` այդ որ եկաւ առ քեզ, լազո'ւմ լազո'ւմ չթողուս որ գայ. որ հետ Զաքարէին այնպէս խորհեալ էին` թէ դորա գալովն շատ վնաս կու լինի: Եւ յորժամ թուղթն կու հասանի ի փափն, նա պինդ կու բռնէ թէ` այլ քեզ աստից գնալու ճար չկայ: Եւ նա առ վտանգին լալագին թղթեր էր ղրկել առ հարազատ եղբայրն իւր ի Տարվէշն եւ յայլ բարեկամսն, զի ի պայլոզիցն եւ ի ձէնջ յամենեցունցդ աղաչանաց գիր ղրկելով առ փափն, զի թերեւս արձակել հրամայեսցէ եւ թողցէ: Եղբայրն այլ ի բազում քահանայից եւ ժողովրդոց եւ ի ֆռանգ պայլողիցն գիր առնելով, եւ եկն առ մեզ եւ մեք այլ տուաք թուղթ աղաչանաց. նա' մինչ որ գնալով աստից, նա մեռել էր: Եւ ոչ գիտելով մեր` թէ որո՞ց հաւատով եւ օրինօք խոստովանեալ եղեւ եւ օրէնս էառ, եղբայրն այլ մօտ մեզ չերեկ, որ զստոյգն յիմացեր էաք: Աւա~ղ բաղդին եւ եղո~ւկ թշուառութեանն, որ եղեւն յինքենէ:

Եւ Նիկոլն այլ անդ վարեցին լեհացիքն, որ թագաւորն երես չետուր, նա այլ ապա գնաց ի Հռովմ, եւ արգելեցին եւ եդին ի տեղի Խլին եւ կու ջանայ` թէ ելանէ եւ գայ ի հայոց միջին լինի, նա' չեն թողուր. կարծեմ թէ խռովութիւն չարկանելոյ աղագաւ է: Եւ վերջն անգիտելի է` թէ յի՞նչ կատարելոց է: